Меркі ауданы ауылдық округтері бойынша ауыл шаруашылығы алқаптарының құрылымы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ТАҚЫРЫБЫ:

« АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАЛАРЫ ОРНАЛАСУЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ» ТАҚЫРЫБЫНДА

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

КІРІСПЕ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ МЕРКІ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒАТ ЖАҒДАЙЫ МЕН ТАБИҒИ РЕСУРСТАРЫНЫҢ АУМАҚТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. 1

Географиялық орны мен жер бедері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. 2

Жер беті, жер асты (топырақ асты) сулары және оларды ауыл шаруашылығындағы маңызы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. 3

Меркі ауданының климаты және агроклиматтық ресурстарының тaбиғи-aуылшapуaшылық зонaларына бөлінуі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. 4

Меркі ауданының топырақ жамылғысы мен өсімдіктер дүниесі және олардың ауыл шаруашылығы қажеттілігіне игерілуі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ МЕРКІ АУДАНЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕРІНІҢ САНДЫҚ ЖӘНЕ САПАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. 1

Жер қоры, олардың жер санаттары мен жерді пайдаланушылар санаттары бойынша бөлінуі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. 2

Жер ресурстарын егін шаруашылығына пайдаланудың географиялық ерекшеліктері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2a. 3

Жер ресурстарын астық шаруашылығын дамытуға пайдалану ерекшеліктері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. 4

Жер ресурстарын техникалық, майлы дақылдар шаруашылығын дамытуға пайдалану жағдайлары

2. 5

Жер ресурстарын картоп, көкөніс, бақша өнімдерін, жүзімдік және жеміс - жидек шаруашылығын дамытуға пайдаланудың жағдайлары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. 6

Ауданның жер ресурстарын мал шаруашылығына жем - шөп азығын дайындау үшін пайдалану жағдайы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ МЕРКІ АУДАНЫ ЖАЙЫЛЫМ АЛҚАПТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. 1

Меркі ауданы жайылымдарының пайдалану ерекшелігі және олардың геоботаникалық жағдайына талдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. 2

Жамбыл облысы Меркі ауданы жайылым жерлерін тиімді пайдалану мәселелері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ҚОРЫТЫНДЫ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

КОСЫМШАЛАР. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жамбыл облысы Меркі ауданы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерінің сандық және сапалық көрсеткіштеріне сипаттама жасай отырып, жайылым жерлерін тиімді пайдалану жолдарын талдау.

Алға қойылған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттер қойылды:

- Жамбыл облысы Меркі ауданының географиялық орналасу ерекшеліктері мен табиғи-климаттық жағдайына баға беру;

- Меркі ауданының ауыл шаруашылғы мақсатындағы жерлерінің сандық және сапалық көрсеткіштеріне талдау жасау;

- 2015-2019 жылдардағы статистикалық мәліметтер арқылы аудандағы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерінің өзгеру динамикасына талдау жасау;

- ауыл шаруашылғы жерлерінің егістік шаруашылығында пайдалану ерекшелігі мен жер пайдаланушылар санаттарына бөлінуіне талдау жасау;

- аудандағы жайылым жерлерінің қазіргі жағдайына баға беру.

Жамбыл облысы Меркі ауданының табиғи климаттық ресурстарының сипаттамасы

Меркі ауданы - Жамбыл облысының оңтүстігіндегі әкімшілік бөлік. 1928 жылы 26 қазанда құрылған. Ауданның аумағы 7, 1 мың км².

Аумағының басым көпшілігі жазық жер болғанына қарамастан, Меркі ауданы табиғатының әртүрлілігімен ерекшеленеді. Ауданың оңтүстігі таулы келеді. Онда Қырғыз Алатауының Мүйіздіқора, Қызылауыз, Қымбел, Қасқасу, Үнгірлі, Сандық, Шайсандық, Молалы таулары орналасқан. Ауданың орталығы мен сол түстік бөліктері жазық, солтүстігінде облыстың солтүстігін алып жатқан Мойынқұм шөліне ұласады.

Аудан жері су ресурстарына өте бай. Көптеген өзендер, көлдер, бұлақтар кездеседі. Аудан жері су қорларымен біркелкі қамтамасыз етілген. Өзен торы тау етектерінде жазық жерлерге карағанда көбірек таралған. Негізгі өзендері: Қайнар, Меркі, Ойтал, Аспара және олардың тармақтары Мөңке, Қызтоғансай, Тоғайтал, Қарақау, т. б.

Ауданның климаты континентальды, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық. Қаңтар айындағы ауаның жылдық орташа температурасы-6-8ºC шілдеде тиісінше +20 С- +25ºC. Жауын шашынның жылдық көлемі жазық жерлерде 200-250 мм-ге дейін, таулы аймақтар мен тауларда 450-500 мм-ге дейін жетеді.

Меркі ауданының табиғатының әралуан болуына байланысты аудан территориясында топырақтардың да бірнеше түрі таралған. Меpкі aудaнының зонaлы топыpaғы болып әpтүpлі меxaникaлық құpaмды cұp топыpaқтap caнaлaды. Меpкі aудaнының оңтүcтік бөлігіндегі топыpaқтap келеcідей түpге бөлінеді: тaулы-шaбынды aльпілі, тaулы-шaбынды-cубaльпілі, тaулы capғылтты.

Меркі жері өсімдіктер дүниесіне өте бай. Қамыс, изен, теріскен, еркек шөп, жусан, ақбүрген, жабайы мақта, бидайық, ебелек, жантақ, алабота, шеңгел, жыңғыл, сексеуіл, кендір қурай, т. б. өсімдіктер өседі. Құмды алқаптарда изен, теріскен, сексеуіл сияқты өсімдіктер өседі.

Жер қоры, олардың жер санаттары мен жерді пайдаланушылар санаттары бойынша бөлінуі

2019 жылдың 1 қарашасындағы жағдай бойынша Меркі ауданының ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлері 201112 гектарды құрады. Оның 98921 гектары егістік жерлер (20075 гектары суармалы егістік), 661 гектары көпжылдық екпелер, 6450 гектары шабындықтар және 82967 гектарын жайылым жерлер құрады. Табиғаты мен жер бедерінің географиялық ерекшеліктеріне байланысты, Меркі ауданының ауылдық округтері бойынша ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерінің үлесі біркелкі бөлінбеген.

1-сурет. Меркі ауданы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерінің құрылымы, га

Меркі ауданындағы ауыл шаруашылығы алқаптарының құрылымы: 49, 8 % - ын егістік жерлері, 46, 9 % жайылым жерлері, 3, 2 % шабындықтар және 0, 3 % көпжылдық екпелердің жерлері құрайды.

p/c

Aлaптap түpі

Aудaны

гa

Егіcтік

98921

49. 8

1. 1

cуapмaлы

20075

Жалпы егістік жердің 20. 3

1. 2

Тәлімді

78846

Жалпы егістік жердің 79, 7

Шaбындық

6450

3. 2

Жaйылым жеpі

82967

46. 9

Көп жылдық көшеттеp

661

0. 3

Aуыл шapуaшылық aлaптapының бapлығы

201112

100

1-кесте. Ауданның егістік алқаптарының құрылымы мен үлес салмағы[19]

Сурет -2. Меркі ауданы ауыл шаруашылық алқаптарының үлес салмағы, %

Меркі ауданы ауылдық округтері бойынша ауыл шаруашылығы алқаптарының құрылымы

Аудан аумағына 44 елді мекен, 1 кенттік және 13 ауылдық округтер біріктірілген. Меркі ауданында ауыл шаруашылығы алқаптарының жалпы ауданы бойынша Ақмерен -24933 га, Тәтті -22995 га, Жамбыл -21426 га, Аспара -17187 га, Т. Рысқұлов 15505 га және Сарымолда - 15372 га ауылдық округтері көш бастайды.

2-кесте. Меpкі aудaнындaғы aуылдық окpугтеp бойыншa aуыл шapуaшылығы aйнaлымынa тapтылғaн aуыл шapуaшылық aлқaптapы гa

3-сурет. Меркі ауданы ауылдық округтері бөлінісіндегі ауыл

шаруашылық алқаптарының көрсеткіштері, га

Меркі ауданында 2019 жылғы жағдай бойынша егістік жерлерінің пайдалану құрылымы жеке кәсіпкерлер мен шаруа немесе фермер қожалықтарының үлесіне 84 %, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына 2, 4 %, жұртшылық шаруашылығының үлесі 13, 6 % тиесілі болды.

4-сурет. Меркі ауданы ауыл шаруашылық алқаптарының пайдалану құрылымы, %

***Ауданда қазіргі таңда 1584 агроқұрылым, оның ішінде 1335 шаруа қожалығы, 6 жауапкершілігі шектеулі серіктестік, 2 өндірістік ұжым егін және мал шаруашылығымен айналысады.

Меркі ауданы егістік жерлерінің құрылы және оны пайдалану ерекшеліктері

Меркі ауданы ¬ Жамбыл облысындағы егіншілікпен айналысатын барынша ауыл шаруашылығы саласы дамыған аудандарының бірі. Ауыл шаруашылығының мамандану бағыты бойынша ол көршілес жатқан аудандарғы ұқсас. Бұл ¬ Жамбыл облысының бағалы техникалық және дәнді дақылдары ¬ қант қызылшасы, картоп, жүгері өсірілетін басты суармалы егіншілікпен айналысатын аудандарының бірі. Ол бақ, жүзім және қой өсіру жөнінен облыста алдынғы орындарды алады.

2015 жылы Меркі ауданы егістік жерлерінің ауданы 73 мың гектарды құрасы, 2019 жылы 13, 2 мың гектарға ұлғайып 86, 2 мың гектарды құрады. 2019 жылы меркі ауданында нақтыланған егістік алқабының ауданы 86, 2 мың гектар болса, оның 43713, 1 гектарына дәнді (дәндік жүгеріні қосқанда) және бұршақты дақылдар, 12754, 8 гектарына майлы дақылдар мен техникалық дақылдар, 688, 3 гектарына картоп, 1308, 4 гектарына ашық топырақта өсірілген көкөністер, 25 437, 9 гектарына мал азықтық дақылдар, 394, 1 гектарына бақша дақылдары және 418, 8 гектарына жүзімдіктер мен шекілдеуік пен дәнекті жемістер көшеттері өсірілген.

2015

2016

2017

2018

2019

Дәнді (дәндік жүгеріні қосқанда) және бұршақты дақылдар

30 647, 1

30 693, 2

34 349, 9

36 889, 5

43 713, 1

Майлы дақылдар

10 006, 0

10 717, 9

8 696, 4

11 788, 1

12 754, 8

Қант қызылшасы

606, 0

1350, 0

951, 0

2 335, 0

1 976, 0

Картоп және көкөніс-бақшалық дақылдар

1 581, 4

1 847, 6

2 882, 8

4 279, 4

4 366, 8

Ашық топырақта өсірілген көкөністерд

817, 9

974, 5

993, 9

956, 0

1 308, 4

Мал азықтық дақылдар

30 159, 8

26 426, 0

26 128, 7

25 387, 3

25 437, 9

жүзімдіктер мен шекілдеуік пен дәнекті жемістерд

416, 7

445, 8

537, 8

414, 7

418, 8

3-кесте. 2015-2019 жж. Меркі ауданы егістік алқаптарының құрылымы, га

5-сурет. Жамбыл облысы және Меркі ауданының 2015-2019 жылдардағы егістік алқабының өзгеру динамикасы, мың га

Қазақстан Республикасы Ұлттық стаистика министрлігі және Жамбыл облысы ауыл шаруашылығы департаментінің мәліметтері бойынша 2019 жылғы көрсеткіштерді 2015 жылмен салыстырғанда аудандағы егістік алқаптарының барлық санаттары бойынша, мал азықтық дақылдар егістік алқабынан басқа егістік аудандарының ұлғайғаны байқалады. Мысалы, аудандағы майлы дақылдар егістік алқабы 2015 жылы 10006 гектар болса, 2019 жылы 12754, 8 гектарды құрады, қант қызылшасы өсірілетін жерлердің ауданы 2015 жылы 606 гектар болса, 2019 жылы 1976 гектарды құрап, 3 есеге артқан. Сондай-ақ, картоп және көкөніс-бақшалық дақылдар егістік алқабы да 2015 жылдан (1581, 4 га) 2019 жылға (4366, 8) қарай дерлік 3 есеге артқан. Бірақ мал азықтық дақылдар өсірілетін жерлердің ауданы 2015 жылы 30159, 8 гектарды құраса, 2019 жылы 25437, 9 гектарды құрап 5 мың гектардай аумаққа қысқарған.

6-сурет. 2015-2019 жж Меркі ауданы егістік алқаптарының өзгеру динамикасы, га

Ауданның жер ресурстарының астық дақылдарын өсіруге пайдалану ерекшеліктері

Ауданда дәнді (дәндік жүгеріні қосқанда) және бұршақты дақылдар егістік алқабының жалпы ауданы 43713, 1 гектарды құрайды. Оның ішінде 19 125, 6 гектарына бидай, 1918, 9 гектарына жүгері (маис), 22 658, 8 гектарына арпа өсіріледі. Яғни аудандағы дәнді дақылдар алқабының 43, 8 % бидай, 4, 4 % -ы жүгері, 51, 8 %-ы арпаға тиесілі(7-сурет) .

Аудандағы негізгі дәнді дақылдарды өсіретін ауданның отүстік таулы, тау алды жазығында орналасқан ауылдық округтері болып табылды. Олардың ішінде: Aқеpмен 12618 гектар, Acпapа 9629 га, Тәтті 9604 га және Кеңес 6559 га ауылдық округтерінің жерлеріне астық дақылдары егіледі.

2015

2016

2017

2018

2019

Дәнді (дәндік жүгеріні қосқанда) және бұршақты дақылдар

30647, 1

30693, 2

34349, 9

36889, 5

43713, 1

Күздік және жаздық бидай

13757, 1

12450, 0

12472, 9

16836, 0

19125, 6

Жүгері (маис)

1140, 0

999, 7

339, 7

1220, 0

1918, 9

Күздік және жаздық арпа

15750, 0

17243, 5

21537, 3

18833, 5

22658, 8

4-кесте. 2015-2019 жж. Меркі ауданы дәнді-дақылдарының егістік алқабы, га

7-сурет. Меркі ауданындағы дәнді-дақылдар алқабының құрылымы, %

Ауданның техникалық, майлы дақылдар егілетін егістік алқаптарының құрылымы

Меркі ауданы 2019 жылғы жағдай бойынша 12754, 8 гектар алқапты майлы және техникалық дақылдар егістігі алып жатыр. Оның ішінде: мақсары тұқымдары егілетін жердің ауданы 12187, 8 гектар, қант қызылшасы 1976 гектарды құрайды.

Жалпы Жамбыл облысындағы майлы дақылдар егілетін жерлердің (91, 5 мың га) 14 % ы Меркі ауданына (12, 8 мың га) тиесілі, ал облыстағы (81, 4 мың га) мақсары тұқымдары алқабының 15 % -ы осы ауданға (12, 2) тиесілі.

2015

2016

2017

2018

2019

Майлы дақылдар

Облыс бойынша

93, 1

91, 2

76, 5

89, 8

91, 5