ҰЗЫНДЫҚ ӨЛШЕМ БІРЛІКТЕРІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ПАЙДА

Презентация қосу

ҰЗЫНДЫҚ ӨЛШЕМ БІРЛІКТЕРІНІҢ
ШЫҒУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ПАЙДА
БОЛУЫ

Оқытушы: Аймұратова Торғын
Студент: Әбдуаит Назерке
Адам өлшей бастағаннан-ақ ғылым басталады.
ДИ. Менделеев
Ұзақ уақыт бойы адамдар қашықтықты,
заттардың ұзындығын, уақытын,
ауданын, көлемін және т.б. өлшеуде
көптеген келеңсіздіктерге тап болды.
Өлшеу құрылыста, саудада және
астрономияда, өмірдің кез келген
саласында қажет болды. Египет
пирамидаларын салу кезінде өлшеудің
өте жоғары дәлдігі қажет болды.
Өлшемдердің маңыздылығы қоғамның
дамуына, атап айтқанда, ғылымның
дамуына байланысты өсті. Өлшеу үшін
әр түрлі физикалық шамалардың
бірліктерін ойлап табу керек болды.
Оқулықта жазылғандай: «қандай да бір
шаманы өлшеу дегеніміз - оны осы
шаманың бірлігі ретінде алынған
біртекті шамамен салыстыру дегенді
білдіреді» деп еске түсірейік.
Өлшенетіннің бәрін өлшеп, өлшенбейтінді
өлшенетін етіңіз.
Г.Галилей
Ең алғашқы бірліктер субъективті
бірліктер болды. Мысалы, өлшеудің
толық жүйесі қалыптаспай тұрып,
теңізшілер жүрген жолдарын
құбырлармен өлшеп отырған. Яғни,
құбырлар жүргізіп, кеменің қанша
қашықтық жүретінін анықтаған.
Испанияда ұқсас бірлік сигара
болды, Жапонияда - ат аяқ киімі,
яғни аттың тұяққа бекітілген сабан
табаны(аяқ киімі) тозғанға дейін
жүріп өткен жолы.
Ежелгі Эллада Олимпиада ойындарының
бағдарламасында жүгіру болды. Бір
айналымның ұзындығы – шамамен 192,27 м
екендігі анықталды. Бір айналымды есептеу
үшін, күннің шығу алдындағы түскен сәулесі
мен көкжиектен толық көрінгенге дейінгі
уақыт аралығында жүрген қашықтықты
алды. Бұл шамамен, екі минутқа тең болды.
Ежелгі римдіктер қашықтықты қадамдармен
немесе қосарланған қадамдармен өлшеді
(сол аяқпен адым, оң жақпен адым). Мың
қос қадам миль болды (латынша «mille» -
мың).
Арқанның немесе матаның
ұзындығын қадамдармен
немесе сатылармен өлшеу
ыңғайсыз. Ол үшін
көптеген ұлттарда
кездесетін, адам денесінің
бөліктерінің атауларымен
анықталған бірліктер
қолайлы болып шықты.
Шынтақ - саусақтардың
ұшынан шынтақ буынына
дейінгі арақашықтық.
Тоқыма,
арқандар
және т.б.
үшін
ұзындық
өлшемі.
көптеген
халықтар
да екі
шынтақ
болған.
БАЙЫРҒЫ ҚАЗАҚ
ӨЛШЕМДЕРІ
қазақ халқының тұрмыс-
салт ерекшеліктеріне,
кәсіптік қажеттілігіне
байланысты
қалыптасқан өлшем
бірліктері болған.
Мысалы, «бір қыдыру
жер», «түстік жер»,
«айшылық жол» деген
сөз тіркестері
қашықтықты білдіреді.
Орта Азия мен Қазақстанда
ұзындықтың ең көп тараған
байырғы өлшемдері қолдың
қары немесе қары – кеуденің
орта тұсынан кере созылған
қолдың ортаңғы саусағының
ұшына дейінгі аралыққа (80 –
85 см шамасы) тең ұзындық
бірлігі. Кейде оң иықтан
бүкіл кеудені бойлай өтіп,
кере созылған сол қолдың
ортаңғы саусағының ұшына
дейінгі аралық та (шамамен
1 м) қары ретінде алынады.
Қарыс – толық
жазғандағы бас бармақ
пен шынашақ ұштарының
арасына тең ұзындық
(шамамен 19 – 20 см)
бірлігі. Ол тұрмыста,
құрылыс жұмыстарында
пайдаланылған. Мысалы,
киіз үйдің уығы он екі – он
алты қарыс мөлшерінде
жасалады. Қарыстың
туынды бірлігі – сүйем, ол
кере созылған бас бармақ
пен сұқ саусақ ұштарының
арасына тең (шамамен 17
– 18 см).
Қадам – адамның
бір адымына тең
ұзындық (шамамен
60 – 70 см) бірлігі.

Сондай-ақ
ағылшынның дюйм
(голландша – үлкен
саусақ) өлшемі
қазақ халқының
байырғы «бармақ»
өлшеміне
(«Бармақ елі
қазы») сәйкес
келеді.
Заманында ата-бабаларымыздың
кеңінен қолданған «қолдың
қары» өлшемі
ағылшын «ярдымен» шамалас. Ал
Ресейде 17 – 20 ғасырларда
қолданылып келген ағылшын футы
(foot – табан) байырғы қазақ
өлшемі «табанға»жуықтау
келеді: «табан» өлшеміне қазақ
табанның енін алса, ағылшын футы –
табан тұрқына тең. Сондай-ақ
ағылшынның дюйм(голландша –
үлкен саусақ) өлшемі қазақ халқының
байырғы «бармақ» өлшеміне
(«Бармақ елі қазы») сәйкес келеді.
Орыстың «верстасы»мен
қазақтың «шақырымы»,
орыстың «долясы»мен
қазақтың «мысқалы», сондай-ақ
ағылшынның «фунты» мен
қазақтың «қадағы»шығу төркіні,
атқаратын қызметі жағынан
төркіндес, тектес деуге әбден
болады.
Қары, қарыс, шынтақ, сүйем,
қадам, бармақ сияқты өлшемдер
өлшеуге ыңғайлы болды. Себебі,
олар әрдайым адамның
жанында. Бірақ, адам денесіне
сәйкес келетін ұзындық
бірліктерінің үлкен кемшілігі
бар. Ол барлық кезде дұрыс
бола бермейді. Яғни,
адамдардың саусақтары,
аяқтары, және т.б. ұзындықтары
әр түрлі болады. Сондықтан, 14
ғ. бастап субъективті бірліктер
объективті бірліктермен
алмастырыла бастайды.
Мысалы, 1324 жылы
Англияда құлақтың
ортаңғы бөлігінен
алынған үш арпа дәнінің
ұзындығына тең заңды
дюйм құрылды.

• Фут шіркеуден кетіп
бара жатқан 16 адамның
аяқтарының орташа
ұзындығы ретінде
анықталды, яғни
кездейсоқ адамдарды
өлшеу арқылы аяқтың
орташа ұзындығын
алуға тырысты.
Өлшем бірліктердегі
жүйесіздік халықтар
арасындағы сауда-саттықты
қиындатып, өнеркәсіптің
дамуына нұқсан келтірді.
Міне, осыған байланысты
1793 жылы Францияда өткен
Конвенцияда "Өлшемдердің
метрлік жүйесіненгізу туралы
аса маңызды шешім
қабылданды. Оның негізіне
ұзындықтың бірлігі метр
алынды. Метр
эталонында: Барлық
уақытта, барлық халықтар
үшін! деген сөз қашап
жазылды. Кейінірек (1875)
өлшемдердің метрлік жүйесін
көптеген елдер қабылдады.
Оның негізінде өлшеулердің барлық
салаларын қамтитын Халықаралық
бірліктер жүйесі жасалды (1960). Ол
қысқаша SI (фр. Systeme International)
деп белгіленеді. Халықаралық бірліктер
жүйесінде (SI) жеті негізгі бірлік,
солардың ішінде ұзындық бірлігі - метр
(м), масса бірлігі - килограмм (кг), уақыт
бірлігі - секунд (с) бар. Басқа бірліктер
бұлардан шыққан туынды бірліктер
болып табылады. Мысалы, аудан
бірлігіне - [[квадрат метр]] (м2); көлем
бірлігіне - куб метр (м3) алынады.
Есептегіштің уақыт пен жарық жылдамдығы
тұрғысынан қазіргі заманғы анықтамасын 1983
жылы салмақ пен өлшем бойынша XVII Бас
конференциясында (GCWM) қабылдады
Метр - вакуумда жарықтың 1/299 792 458
секунд аралығында өткен жолының ұзындығы.
Осы анықтамадан SI-де вакуумдағы жарықтың
жылдамдығы дәл 299 792 458 м/с деп
қабылданады. Осылайша, өлшеуіштің
анықтамасы, екі ғасыр бұрынғыдай, қайтадан
екіншісіне байланысты, бірақ бұл жолы әмбебап
әлемдік тұрақты көмегімен қабылданады.

Ұқсас жұмыстар

Ежелгі замандағы әрбір халықтың ұзындық өлшем бірліктері

Өлшеу жүйесіндегіфизикалық шамалардың туындылар бірлігі

Өлшеуіш аспаптар

Оқушыларды жаңа есептеу бірлігі ондықпен таныстыру

“BURDA” сән журналын дұрыс пайдалану. Кальканың көмегімен пішімін түсіру

Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заң

Жеңіл атлетика жаттығулары

Медициналық статистика

Физикалық шамалардың өлшем бірліктері

ӨОӘ СӨЖ

Пәндер