ҰЗЫНДЫҚ ӨЛШЕМ БІРЛІКТЕРІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ПАЙДА

Ұзындық өлшем бірліктерінің шығу тарихы және пайда болуы

Оқытушы: Аймұратова Торғын

Студент: Әбдуаит Назерке

Адам өлшей бастағаннан-ақ ғылым басталады. ДИ. Менделеев

Ұзақ уақыт бойы адамдар қашықтықты, заттардың ұзындығын, уақытын, ауданын, көлемін және т. б. өлшеуде көптеген келеңсіздіктерге тап болды.

Өлшеу құрылыста, саудада және астрономияда, өмірдің кез келген саласында қажет болды. Египет пирамидаларын салу кезінде өлшеудің өте жоғары дәлдігі қажет болды.

Өлшемдердің маңыздылығы қоғамның дамуына, атап айтқанда, ғылымның дамуына байланысты өсті. Өлшеу үшін әр түрлі физикалық шамалардың бірліктерін ойлап табу керек болды. Оқулықта жазылғандай: «қандай да бір шаманы өлшеу дегеніміз - оны осы шаманың бірлігі ретінде алынған біртекті шамамен салыстыру дегенді білдіреді» деп еске түсірейік.

Өлшенетіннің бәрін өлшеп, өлшенбейтінді өлшенетін етіңіз. Г. Галилей

Ең алғашқы бірліктер субъективті бірліктер болды. Мысалы, өлшеудің толық жүйесі қалыптаспай тұрып, теңізшілер жүрген жолдарын құбырлармен өлшеп отырған. Яғни, құбырлар жүргізіп, кеменің қанша қашықтық жүретінін анықтаған.

Испанияда ұқсас бірлік сигара болды, Жапонияда - ат аяқ киімі, яғни аттың тұяққа бекітілген сабан табаны(аяқ киімі) тозғанға дейін жүріп өткен жолы.

Ежелгі Эллада Олимпиада ойындарының бағдарламасында жүгіру болды. Бір айналымның ұзындығы - шамамен 192, 27 м екендігі анықталды. Бір айналымды есептеу үшін, күннің шығу алдындағы түскен сәулесі мен көкжиектен толық көрінгенге дейінгі уақыт аралығында жүрген қашықтықты алды. Бұл шамамен, екі минутқа тең болды.

Ежелгі римдіктер қашықтықты қадамдармен немесе қосарланған қадамдармен өлшеді (сол аяқпен адым, оң жақпен адым) . Мың қос қадам миль болды (латынша «mille» - мың) .

Арқанның немесе матаның ұзындығын қадамдармен немесе сатылармен өлшеу ыңғайсыз. Ол үшін көптеген ұлттарда кездесетін, адам денесінің бөліктерінің атауларымен анықталған бірліктер қолайлы болып шықты.

Шынтақ - саусақтардың ұшынан шынтақ буынына дейінгі арақашықтық.

Тоқыма, арқандар және т. б. үшін ұзындық өлшемі. көптеген халықтарда екі шынтақ болған.

Байырғы қазақ өлшемдері

қазақ халқының тұрмыс-салт ерекшеліктеріне, кәсіптік қажеттілігіне байланысты қалыптасқан өлшем бірліктері болған. Мысалы, «бір қыдыру жер», «түстік жер», «айшылық жол» деген сөз тіркестері қашықтықты білдіреді.

Орта Азия мен Қазақстанда ұзындықтың ең көп тараған байырғы өлшемдері қолдың қары немесе қары - кеуденің орта тұсынан кере созылған қолдың ортаңғы саусағының ұшына дейінгі аралыққа (80 - 85 см шамасы) тең ұзындық бірлігі. Кейде оң иықтан бүкіл кеудені бойлай өтіп, кере созылған сол қолдың ортаңғы саусағының ұшына дейінгі аралық та (шамамен 1 м) қары ретінде алынады.

Қарыс - толық жазғандағы бас бармақ пен шынашақ ұштарының арасына тең ұзындық (шамамен 19 - 20 см) бірлігі. Ол тұрмыста, құрылыс жұмыстарында пайдаланылған. Мысалы, киіз үйдің уығы он екі - он алты қарыс мөлшерінде жасалады. Қарыстың туынды бірлігі - сүйем, ол кере созылған бас бармақ пен сұқ саусақ ұштарының арасына тең (шамамен 17 - 18 см) .

Қадам - адамның бір адымына тең ұзындық (шамамен 60 - 70 см) бірлігі.

Сондай-ақ ағылшынның дюйм(голландша - үлкен саусақ) өлшемі қазақ халқының байырғы «бармақ» өлшеміне («Бармақ елі қазы») сәйкес келеді.

Заманында ата-бабаларымыздың кеңінен қолданған «қолдың қары» өлшемі ағылшын «ярдымен» шамалас. Ал Ресейде 17 - 20 ғасырларда қолданылып келген ағылшын футы(foot - табан) байырғы қазақ өлшемі «табанға»жуықтау келеді: «табан» өлшеміне қазақ табанның енін алса, ағылшын футы - табан тұрқына тең. Сондай-ақ ағылшынның дюйм(голландша - үлкен саусақ) өлшемі қазақ халқының байырғы «бармақ» өлшеміне («Бармақ елі қазы») сәйкес келеді. Орыстың «верстасы»мен қазақтың «шақырымы», орыстың «долясы»мен қазақтың «мысқалы», сондай-ақ ағылшынның «фунты» мен қазақтың «қадағы»шығу төркіні, атқаратын қызметі жағынан төркіндес, тектес деуге әбден болады.

Қары, қарыс, шынтақ, сүйем, қадам, бармақ сияқты өлшемдер өлшеуге ыңғайлы болды. Себебі, олар әрдайым адамның жанында. Бірақ, адам денесіне сәйкес келетін ұзындық бірліктерінің үлкен кемшілігі бар. Ол барлық кезде дұрыс бола бермейді. Яғни, адамдардың саусақтары, аяқтары, және т. б. ұзындықтары әр түрлі болады. Сондықтан, 14 ғ. бастап субъективті бірліктер объективті бірліктермен алмастырыла бастайды.

Мысалы, 1324 жылы Англияда құлақтың ортаңғы бөлігінен алынған үш арпа дәнінің ұзындығына тең заңды дюйм құрылды.

Фут шіркеуден кетіп бара жатқан 16 адамның аяқтарының орташа ұзындығы ретінде анықталды, яғни кездейсоқ адамдарды өлшеу арқылы аяқтың орташа ұзындығын алуға тырысты.