КӨТЕРІЛІСТІҢ ШЫҒУ СЕБЕБІ

Презентация қосу

1916 жылғы ұлт-
азаттық
көтеріліс

Дайындаған:Абылқаиров Әділет (АУ-801)
Хужабай Қалдыбек (АУ-801)
Тексерген: И.М.Болатқызы
КӨТЕРІЛІСТІҢ ШЫҒУ СЕБЕБІ

Көтерілістің шығу себебі әлеуметтік-
экономикалық және саяси сипаттағы
факторлар еді. Яғни отарлық езгінің соғыс
кезінде барынша күшеюі, жерді тартып
алу, орыстандыру саясаты және т.б.
Көтерілістің басталуына патшаның 1916
ж. 25 маусымда армияның қара жұмысына
Түркістан өлкесінің және ішінара Сібірдің
19-дан 43-жасқа дейінгі ер-азаматтарын
шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды.
ШІЛДЕНІҢ БАСЫНДА ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДА
КӨП КЕШІКПЕЙ ҚАРУЛЫ КӨТЕРІЛІСКЕ
АЙНАЛҒАН СТИХИЯЛЫҚ БАС КӨТЕРУЛЕР
БАСТАЛДЫ. ОЛ БІРТІНДЕП ҰЙЫМДАСҚАН
СИПАТ АЛДЫ: ТОРҒАЙ МЕН ЖЕТІСУДА ОНЫҢ
ТАНЫЛҒАН ЖЕТЕКШІЛЕРІ А. ИМАНОВ, Ә.
ЖАНКЕЛДИН, Т. БОКИН , Б. ӘШЕКЕЕВ, Ө.
САУРЫҚОВ БАСШЫЛЫҚ ЕТКЕН ІРІ ОШАҚТАРЫ
ПАЙДА БОЛДЫ.
Қазақ қоғамында патша жарлығы мен
көтеріліске деген көзқарас бір мәнді болған
жоқ: бай-феодалдардың бір бөлігі, жергілікті
әкімшіліктің кейбір шенеуніктері патша
жарлығын қолдап, оны орындауға шақырды.
Қазақ интеллигенциясының кейбірі (Бокин,
Ниязбеков, Жүнісов) жарлыққа қарсы шығып,
оны орындауға қарсыластық көрсетуге
шақырса, «Қазақ» гәзеті төңірегіндегі зиялылар
(Ә. Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, М.
Дулатов және т.б.) күші басым үкіметке қарсы
шығудың халықты қырғынға ұшыратарын
ескертіп, сабыр сақтауға шақырды.
Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу,
Торғай болды. Жетісу облысында қарулы
қарсыластық шілде-тамыз айларында
жаппай қарқын алды. Шілденің 17
Жетісу мен Түркістан өлкесінде әскери
жағдай жарияланды. Патша үкіметі мұнда
ірі әскери күштерді жібере бастады.
Қыркүйек, қазан айының басында
жетісулық көтерілісшілер шегініп,
Шығыс Түркістанға өтіп кетуге мәжбүр
болды.
Торғай көтерілісі (басшылары А. Иманов, Ә.
Жанкелдин) 50 мыңдай адам қамтыған ірі
қозғалыс болды. А. Иманов көтерілісшілерді
ондыққа, елулікке, жүздікке, мыңдыққа бөлді.
Арнайы мергендер бөлімшесі құрылды. А.
Иманов бас сардар болды. Оның жанында
әскери кеңес жұмыс істеді.
Торғай облысындағы көтеріліс патша үкіметі

құлатылғаннан кейін ғана тоқтады.
1916 ж. көтеріліс қазақ халқының көп

ғасырлық ұлт-азаттық қозғалысының
тарихында маңызды орын алды. Ол отарлауға
және империалистік саясатқа қарсы өрбіді.
1914 жылы патшалық Ресей дүниежүзілік соғысқа
тартылды. Бұл Бірінші дүниежүзілік империалистік
соғыс барлық халықтарға, соның ішінде Қазақстанға
да асар ауыр зардаптарын тигізді. Ол патша
чиновниктері мен жергілікті әкімдерінің және
байлардың зорлық–зомбылығы мен озбырлығын
күшейтті. Соғыс қажетіне Қазақстаннан орасан көп
жылқы, ауыл шаруашылық өнімдері жөнетілді.
Жергілікті халықтан алынатын салық 3 – 4 есе көбейді,
шаруалардың ірі қара малы мен мал азығын соғыс
қажетіне алу күшейді. Осынның бәрі егістік жердің
қысқаруына, ірі қара мал басынның азаюына әкеп
соқтырды. Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен
ауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстан
экономикасын құлдыратты. Қалалар мен ауылдардағы
еңбекші бұқараның жағдайы күрт төмендеді.
Қазақ жастарын майданға тыл жұмысына алу жөніндегі
патшаның 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлығы
халықтың шыдамын тауысып, олардың отарлау езгісі мен
орта ғасырлық қанауға қарсы көтерліуіне себеп болды.
Жарлық бойынша Түркістан мен Дала өлкесінен майданға
окоп қазуға 400 мың, соның ішінде Қазақстанның
далалық облыстарынан – 100 мыңнан астам, Жетісудан
87 мың адам жіберу көзделді. Қазақтардың тууы туралы
куәлігінің жоғын пайдаланып болыстық басқармалар мен
ауыл старшындары жастарының асқандығына
қарамастан кедей жігіттері майданға жұмысқа алынатын
«қара тізімге қосты», ал феодалдар балаларының жасын
өз бетінше үлкейтіп, немесе кішірейтіп көрсетіп, әскерге
жібермеудің амалын жасап бақты. Мәселен, 60 жастағы
кедей шалдары 30 жаста болып, 25 – 30 жастағы бай
балаларды 50 жастағы болып болып жазылды.
Майдан жұмысына қазақ жастарын алу туралы жарлық
қазақ халқының зор наразлығына тудырды. Елде болыстық
басқармаларды талқандау, ауыл старшындарын, қатігез
байларды өлтіру, ірі феодалдардың иеліктеріне шабуыл
жасау, жер сату жөніндегі құжаттарды, алым–салық
қағаздарын т.б. жойып жіберу секілді ашу–ыза әрекеттері
кең орын алды. Сойыл, кетпен, шалғы, мылтық, қылышпен
қаруланған ел адамдары байлардың ауылдарын өртеп,
малдарын әкетеуі жиілей түсті.
Қазақстандағы бұл қозғалыс көпшілік аудандарында ұлт–

азаттық сипатта болып, патша өкіметіне, отаршылдыққа,
империалстік соғысқа және жергілікті жерлерде патша
өкіметінің сүйеніш болып отырған феодал – байларға
қарсы бағытталды. Бұл қозғалыста еңбекші халықтың
өкілдері басқарды. Торғай даласында қазақ жастарын
Әліби Жангелдин мен Амангелді Иманов, Орал облысы мен
Бөкей ордасында Сейітқали Мендешев, Әбдірахман
Әйтиев, Маңғыстауда – Жалау Мыңбаев, Ақтөбе даласында
- Әділбек Майкөтев, Жетісуда – Тоқаш Бокин, Бекболат
Әшекеев, ұзақ Саурықов, Тұрар Рысқұлов т.б. басқарды.
Бұл арада тағы бір мәселенің бетін ашып кету қажет. Ол – 1916 жылы қазақ
интелегенциясының көсемдері, яғни ұлт–азаттық қозғалысты бастаушылар,
халық көтерілісіне қалай қарады? Олар патшаға қарсы қарулы көтерілісті
жақтаған жоқ. Өйткені құр қол халық патшаның талай жыл үйретілген, мұздай
қаруланған әскеріне көрсете алмай, тағыда қырғыеға ұшырайтынын сезді. Бірақ
оларға тасқыны тау суындай дүркіреген стихияны – халық көтерілісін тоқтату
мүнкін болмады. «Қазақ» газетінің ашық көтерілу қауіпті, одан да мобилизацияны
кешеуілдетуді ұсынайық, жеңілдіктер сұрайық, ол екі ортада патша да бір жайлы
болар деген сияқты шақырулары халықтың құлағына кіре қоймады.
Бір сөзбен айтқанда, стихиялық халық көтерілісінен ұлт-азаттық қозғалыстың

көсемдері бөлініп қалды. Өмір олардың болжамы дұрыс екендігін дәлелдеді.
Қазақ халқы тағы бір қырғынды басынан өткізді, ал 1917 жыл 27 ақпанда бас–
аяғы бірнеше айдан кейін патша да тағынан құлады. Осындай жағдайды
ескермей кейінгі зерттеушілер тарапынан болашақ « Алаш » партиямының
өкілдері 1916 жылы патшаны жақтады, тіпті көтерілісті басып, жанышты деген
ұшқары жалған сөздер айтылды. Алашордалық көтеріліс кезіндегі тактикасын
түсінбеді.
Ал көтеріліс басылып, қазақ жігіттері майдандарға окоп қазуға жіберіле бастаған

кезде, оларға бас – көз болып, кейін аман–есен оларды ауылға жеткізу қажет
болған жағдайда Әлихан Бөкейхановтың өзі бастаған қазақ зиялылары
(оқытушылар, заңгер т.б. ) серіктерімен бірге майданға
(реквизициаланғандармен) аттанды. Бұны нағыз патриотизм деп түсіну керек.
Өйтпегенде сауатсыз, орыс тілін түсінбейтін көптеген қазақ жігітерінің елге
оралуыекі талай еді.
Көтерілісті басу үшін патша үкіметі өзінің ескі «бөліп ал
да билей бер»деген тактикасында кеңінен қолданады.
1916 жылғы 23 тамызда Түркістан генерал–губернаторы
Куропаткиннің жарлығымен майдан жұмыстарына
шақырылуларудан қанаушы таптардың бірқатар
өкілдері босатылды. Олар: Басқару органдарының
(облыстық, ауылдық) қызметкерлері, жергілікті
(бұратана) халықтың төменгі полицияда істеп
жүргендері, имамдар, молдалар, медреседе істейтіндер,
мекемелерде қаражат мәселесімен айналасатын
бухгалтерлер мен есепшілер, мемлекеттік
мекемелелерде қызмет істеп жүрген бұратана
әкімшілігінің бұратана халықтың өкілдері, дворян және
құрметті азаматтар әулетінен шыққан бұратана
халықтық қозғалыстан бұратана әкімшілігінің, байлар
мен мұсылман діні өкілдерінің аздаған тобын бөліп
алуға мүнкіндік берді.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ!

Дереккөз: kk.wikipedia.org

Ұқсас жұмыстар

1917 жылға дейін көтеріліс болған өңір

Махамбет Өтемісұлы және Исатай Тайманұлының өмірбаяны

И.Тайманұлы мен М.Өтемісұлы бастаған көтеріліс

1916 ЖЫЛҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТ - АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІС

Ұлт - азаттық көтерілістің өрбуі

Қызғыш құс

1837-1847 жылдардағы Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс туралы

Көтерілістің басталу

Көтерілістің басты Қазақ шаруалары

1929-1931 жылдардағы шаруалар көтерілісі

Пәндер