Фонетика және оның салалары

Презентация қосу

Фонетика және оның салалары
.

Фонетика (гр. phone – дыбыс, phonetikos - дыбыстық) – тілдің дыбыстық жүйесін
зерттейтін тіл білімінің бір саласы

Фонетиканың қарастыратын мәселелері мыналар:
тіл дыбыстарының пайда болуы, олардың іштей жіктелуі және бір – біріне әсері, буын,
екпін, тілдің дыбыстық жағы мен жазудың арақатынасы, орфография, орфоэпия т.б.

Фонтиканың салалары

Сипаттама
Салыстырмал
Физиологи
лы ялық
ы фонетика
фонетика фонетика

Тарихи Фонология
фонетика Эксперимент немесе
(диахрониял тік фонетика функционалд
ық фонетика) ық фонетика
Сипаттамалы
Сипаттамалы фонетика.
фонетика. Тілдің
Тілдің өмір
өмір сүріп
сүріп тұрған
тұрған дәуірдегі
дәуірдегі дыбыстық
дыбыстық
жүйесін
жүйесін
қарастырады.
қарастырады. Мәселен,
Мәселен, қазіргі
қазіргі кездегі
кездегі мектептер
мектептер мен
мен жоғарғы
жоғарғы оқу
оқу
орындарында
орындарында
оқытылатын
оқытылатын фонетика
фонетика сипаттамалы
сипаттамалы фонетикаға
фонетикаға жатады.
жатады.

Тарихи
Тарихи фонетика
фонетика (диахрониялық
(диахрониялық фонетика)
фонетика) тілдің
тілдің дыбыстық
дыбыстық жүйесін
жүйесін
тарихи
тарихи
тұрғыдан
тұрғыдан қарастырып,
қарастырып, олардың
олардың даму
даму тарихын
тарихын өзгерістен
өзгерістен айқындайды.
айқындайды.

Салыстырмалы
Салыстырмалы фонетика
фонетика белгілі
белгілі бір
бір тілдің
тілдің дыбыс
дыбыс құбылыстарын
құбылыстарын өзге
өзге
тілдердің
тілдердің
дыбыс
дыбыс жүйесімен
жүйесімен салыстыра
салыстыра зерттейді.
зерттейді. Мысалы, М.Томановтың «Түркі
Мысалы, М.Томановтың «Түркі
тілдерінің
тілдерінің
салыстырмпалы
салыстырмпалы фонетикасы» (1981), «Түркі
фонетикасы» (1981), «Түркі тілдерінің
тілдерінің салыстырмпалы
салыстырмпалы
тарихи
тарихи
фонетикасы»
фонетикасы» (Л.,
(Л., 1984)
1984) деп
деп аталатын
аталатын еңбектер.
еңбектер.
Эксперименттік
Эксперименттік фонетика
фонетика белгілі
белгілі бір
бір тілдің
тілдің дыбыстарын
дыбыстарын түрлі
түрлі
техникалық
техникалық құралдар
құралдар
мен
мен аспаптардың (спектрограф,
аспаптардың (спектрограф, осциллограф.
осциллограф. Палатограф,
Палатограф, рентгенограф
рентгенограф
т.б.)
т.б.) көмегімен
көмегімен
зерттеп,
зерттеп, тіл
тіл дыбыстары
дыбыстары туралы
туралы нақтылы,
нақтылы, дәл
дәл тұжырымдар
тұжырымдар жасайды.
жасайды.

Физиологиялық
Физиологиялық фонетика.
фонетика. Тілдегі
Тілдегі дыбыстардың
дыбыстардың артикуляциялық,
артикуляциялық,
акустикалық
акустикалық
қасиеттерін
қасиеттерін зерттейді.
зерттейді.

Фонология
Фонология немесе
немесе функционалдық
функционалдық фонетика.
фонетика. Тілдегі
Тілдегі дыбыс
дыбыс
құбылыстарын
құбылыстарын
фонетикалық
фонетикалық тұрғыдан
тұрғыдан зерттейтін
зерттейтін сала.
сала.
Дыбыс – сөздердің мағыналары мен тұлғаларын ажырататын ең кіші тілдік бірлік.
Дыбыс сөздің өмір сүруінің формасы.
Фонема – сөздер мен морфемаларды құрастырып, оларды бір –бірінен мағына және
форма жағынан ажыратуға септігі бар тілдің ең кішкене бөлшегі. Фонема туралы
ілімнің алғаш негізін салған орыс және поляк тілін зерттеуші И.А.Бодуэн де Куртенэ.
Фонема – тілдің мағына ажыратқыш ең кіші бірлігі.
Дыбыстар сияқты фонемаларға түрленіс (варирования) пен алмасып (чередования)
тән. Яғни фонемалардың әр түрлі типтері болады. Оның негізгі типін архифонема деп
атаса, ал қосымша типтерін (варианттарын, оттенкілерін) аллофон деп атайды.
Әріп – дыбысқа берілген шартты таңба. Әріпті жазамыз, көреміз.
Дыбыстау мүшелері мыналар: өкпе, тамқ, көмей, дуыс шымылдығы, тамақ қуысы,
ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл, таңдай, тіс, ерін т.б. Дыбыстау
мүшелерінің жиынтығы сөйлеу аппараты (речевой аппарат) деп аталады.
Дыбыстарды айтуда, әсіресе, дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет атқарады.
Дауыс шымылдығы көмейде болады. Дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл
пайда болады да, үн шығады. Дыбыстардың басым көпшілігінің жасалуында, әсіресе,
ауыз қуысы айрықша қызмет атқарады. Дыбыстау мүшелері актив және пассив болып
екіге бөлінеді. Актив мүшелер дыбыстау кезінде қимыл, қозғалыс жасайды. Олар тіл,
ерін жұмсақ таңдай, бөбешік, дауыс шымылдығы т.б.
Дауыстылар дауыстан (тоннан) жасалады да салдырдың қатысуы елеусіз болады. Ал,
дауыссыздар, керісінше, салдырдан жасалады. Тон қатысуы да, қатыспауы да мүмкін.
Айтылған кезде өкпеден ауа ешқандай кедергісіз шығатын дыбыстарды дауысты
дыбыстар дейміз.
Қазақ тілінде 12 Дауысты дыбыс бар. Оның ішінде 9 біздің тілімізге
тән дыбыстар. Олар: а, ә, о, ұ, ү, ы, і, е. Бұдан басқа екі қосынды дауыстылар
(дивтонгоид) бар: и, у, э – орыс тілінен кірген сөздерде қолданылады.
Қазақ тілінде дауысты дыбыстар үш жақты тіркелкеді.
І. Тілдің қатысына қарай (жасалу жолына) жуан және жіңішке болып бөлінеді
1.Жуан дауыстылар: а,о, ұ, ы.
2.Жіңішке дауыстылар: ә, е, ө, ү, і бірде жуан ,бірде жіңішке и, у.
ІІ. Жақтың қатысына қарай:
Ашық дауыстылар: а, ә, о, ө, е, (э).
Қысаң дауыстылар: ы, і, и, ұ, ү, у.
ІІІ. Ерін қатысына:
Езулік дауыстылар: а, ә, е, ы, і, и, (э).
Еріндік дауыстылар: о, ө, ұ, ү, у.
Дауыссыз дыбыстар - айтылған кезде өкпеден шыққан ауа кедергіге ұшырап
шығуынан болған дыбыстар. Дауыссыз дыбыстар үн мен салдырдан немесе тек
салдырдан тұрады. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар мыналар: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к,
қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ.
Дауыссыз дыбыстар үш жақты жіктеледі.
1. Дауыс (үн) қатысына қарай:
Қатаң дауыссыздар
Ұяң дауыссыздар
Үнді (сонор) дауыссыздар
2. Айтылуына (жасалу тәсіліне) қарай:
Шұғыл дауыссыздар: б, п, д, т, ц, г, к, қ, ч.
Ызың дауыссыздар: в, ф, з, с, ж, ш, щ, ғ, х, һ.
3.Айтылу (немесе артикулациялық) орнына қарай:
1. Ерін (билабиаль) фонемалары: п, б, м, (у).
2.Тіс пен ерін (лабиальденталь) фонемалары: ф, в.
3. Тіс (денталь) фонемалары: т, с, з, д, ц.
4. Тіл ұшы (альвеоляр) фонемалары: н, л, ч.
5.Тіл алды (палаталь) фонемалары: р, ш, ж, й.
6. Тіл ортасы (преналаталь) фонемалары: к, г.
7. Тіл арты (веляр) фонемалары: қ, ғ, ц, х.
8.Көмей (фарингаль) фонемалары:һ.
Дифтангоид дауыстылар – қазақ және өзге түркі тілдерінде кездесетін қосынды,
яғни дивтонг дауыстылар. Олар – у және и.
Африкат дыбыстар ц және ч.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ!!!

Ұқсас жұмыстар

Сипаттамалы фонетика

Фонетика - тіл ғылымының тілдердің дыбыстық жүйесін зерттейтін саласы

Тіл білімінің салалары

Тіл дыбыстарының жасалу жолдары

Тіл біліміне кіріспе

Тіл білімі және оның салалары

Жалпылама тіл білімі

Фонетиканың зерттелу тарихы

Грамматикалық мағына

Қазіргі қазақ тілі фонетикасының зерттелу жайы

Пәндер