Иіс сезу талдағыштары

АҚ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕДИЦИНА АКАДЕМИЯСЫ

Қалыпты және патологиялық физиология кафедрасы

ПРЕЗЕНТАЦИЯ

Тақырыбы: Иіс сезу талдағыштары. Иістердің жіктелуі

Орындаған: Мұратұлы Қ.

Тобы: В-ЖМҚА-01-18

Қабылдаған: Қаратаева Г. Е.

Шымкент 2019 ж.

жоспары

Кіріспе

Негізгі бөлім

- Сезім жүйесі

- Иіс сезу талдағыштары

- Иістердің жіктелуі

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Сезімдік жүйелер организімнің өзін қоршаған ортамен өзара әрекеттесуін жүзеге асыруда маңызды орын алады.

Сезімдік жүйелер немесе талдағыштар белгілі райлы ақпаратты қабылдауға және тануға арнайы құралған құрылымардан тұратын жүйке жүйесінің күрделі бөлігі.

Сезім мүшелерінің қабылдағыштарында тітіркену әсерінен қозу толқындары пайда болады, ол орталық жүйке жүйесіне өтеді Әрбір талдағыштың іс-әркеті оның қабылдағыштарында сыртқы түрткілердің физикалық және химиялық әсерін түйсіне өтеді Олар қозу толқындарына айналып, әртүрлі деңгейде орналасқан нейрондардың тізбектері арқылы миға жетеді

ИІС ТАЛДАҒЫШЫ

Иіс сезім жүйесінің қабылдағыштары жоғарғы мұрын кеңсірігінде орналасқан. Олардың ауданы шамамен 5-8 см2. Иіс беткей тінінің қалыңдағы 100-150 мкм, олардың тірек жасушаларының арасында диаметрі 5-6мкм иіс қабылдағыштарына жалғасады. Адамда иіс сезу талдағыштарының жалпы саны 10-20 млн жетеді. Әрбір қабылдағыш ұзындығы 10мкм 6-12 жіңішке кірпікшелері шығып тұратын, иіс буылтығымен аяқталады

Анализаторлар немесе талдағыштар (анализаторы) ; (көне грекше: ἀνάλυσις - жіктелу, талдау) - шеткі қабылдағыш бөлімдерден басталып, ми орталықтарында аяқталатын күрделі жүйке механизмі, яғни ол дененің сыртқы және ішкі ортасын жүйке жүйесінің орталық бөлігімен байланыстырып түрған рефлекторлық доғаның сезімтал бөлігі.

Талдағыштар үш бөлімнен түрады:

тітіркеністі қабылдайтын шеткі бөлім (рецепторлар) ;

жүйкелік қозуды өткізетін аралық бөлім;

қабылданған сезімге талдау жасалынатын ми жабынындағы және қыртыс астындағы сезімтал орталық бөлім.

Иіс сезу талдағыш, оның бөлімдері:

1. Шеткі бөлімі - иіс сезім жүйесінің рецепторлары мұрынның жоғарғы кеуілдерінде орналасады - иіс эпителийі.

Иіс рецепторлары - биполярлық жасушалар:

Жоғарғы жағынан иіс буылтығымен кірпікшелері шығып тұрады;

Иіс кірпікшелері арнайы бездер түзетін суықтыққа малынып тұрады;

Рецептор жасушалары негізінен миелинсіз аксондар шығады. Рецепторлық аксон талшықтары иіс жүйкесін құрады.

2. Өткізгіш бөлімі:

Иіс жүйке талшықтары торлы сүйекті тесіп өтіп алдыңғы мидың иіс пиязшасына жетеді (2 нейрон)  иіс трактысымен (traktus olfactorius) өтіп иіс сезу орталығына жетеді.

Иіс сезу жолы бірнеше будадан тұрады және алдыңғы мидың әртүрлі бөлімдеріне бағытталады: препириформды қыртысқа, алдыңғы иіс сезу ядросына, периамигдалярлық қыртысқа, миндальды кешеннің кейбір ядроларына, лимбия жүйесіне, гипоталамустың вегетативті ядроларына, ретикулярлы құрылымға.

3. Иіс сезу талдағышының орталық бөлімі - самай

бөлімінің ішкі беті - гиппокамп.

ИІС СЕЗУ МЕХАНИЗМІ

Бұл сезімнің рецепторы иіс сезу мембранасында орналасқан, ол мұрынның тынысалу жолын қаптайды. Бұл мембранада иіс сезу жасушалары орналасқан, ол иіс сезуге маманданған. Иіс сезу жасушалары ұзарған, олардың бос ұшында иіс сезу кірпікшелері бар, мұрынның шырышты қабатында орналасқан.

ИІС СЕЗУ МЕХАНИЗМІ

Ауадағы ұшқыш молекулалар кірпікшелердің шекарасына жанасқанда жасушада нервті импульс п. б.

Басқа ұшынан иіс сезу клеткаларына жіңішке нерв тіндері жалғасады.

Одан үлкен ми жарты шарына хабар жеткізетін нервтер орналасқан.

Иіс сезу типтері

Хош иісті заттап бөлшектері кеңсіріктің кілегейлі қабықшасында орналасқан маманданған белоктармен әрекеттеседі.

Иіс қабылдағыштарының бетінен тіркелетін электор көрсеткішін электроольфактограмма деп атайды. Ол иісті зат аз уақыт әсер еткен жағдайда да пайда болып, бірнеше секундқа созылатын шайқалу Тербелісі 10мВ монофазалық теріс толқыннан тұрады.

Ауа неғұрлым таза болса, иіс талдағышының сезімталдығы соғұрлым жоғары болады.

Иіс сезу мүшелерінде қозу тудыратын заттың ең аз мөлшерін оның табалдырығы деп атайды.

Иіс қоспалары әртүрлі түйсініледі. Кейде бірнеше иіс қосылып, жаңа бір иіс түйсігін тудырады немесе әрбір иіс жеке қабылданып, тұтас сезім құрайды, не болмаса иіс түйсіктері кезектесіп алмасады.

Иіс түйсінудәң кең таралған қағидаларының бірі-стереохимиялық теория. Бұл теория бойынша, заттың иісі оның құрамындағы бөлшектердің мөлшері, пішіні және көлемімен айқындалады.

Бірнеше иістердің әсерінен оның қозған тежелген жерлерінің кеңістіктік өрнегі өзгереді.

Иіс талдағышының ерекшелігі оның сезгіш талшықтары алмаспайды, яғни мидың қарсы сыңарына ауыспайды.

Иіс сезудегі сезіиталдықтың төмендеуі, ажырату табалдырығының өсуі-гипосмия.

Жойылуы-аносмия.

Иісті теріс түйсіну-паросмия деп аталады.

Белгілі бір иіс тітіркендіргіштері болмаған жағдайда да жалған түйсік-иллюзия мен галюцинация п. б. м.

Иіс сезудің маңызы

Иіс талдағышының маңызы өте зор. Адам бірнеше мың әртүрлі заттардың иісін ажырата алады.

Иіс сезу қабілеті адамға қарағанда 3-4 есе артық болады. Иісті заттың бір молекуласы бір қабылдағышты қоздырады, ал бірнеше қабылдығыштағы қозу түйсік туғызады.

Сыртқы ортамен байланысу түрінен:

1. Дистанттық: көру, есту, иіс сезу;

2. Контакттық: дәм сезу, жанасу.

Құрылыстарының ерекшеліктеріне байланысты:

1. Біріншілей сезетін (ӘП генерациясы 1-ші нейронда) - иіс, жанасу, проприорецепторлар;

2. Екіншілей сезетін (рецепторлық жасуша арқылы ӘП генерациясы 1-ші нейронда) - көру, есту, дәм сезу рецепторлары, вестибулярлық аппарат.

Хош иісті заттар бөлшектері кеңсіріктің кілегейлі қабықшасында орналасқан маманданғын белоктармен әрекеттеседі. Соның салдарынан қабылдағыштық потенциал туады, оны алмастыратын қозу серпіністері иіс жүйке талшықтары арқылы иіс буылтығына өтеді. Бұл иіс талағышының бастапқы орталығы болып саналады.