Ахмет Иүгнеки еңбектерінің тәлім - тәрбиеде алатын орны

Презентация қосу

презентация
Тақырыбы:Орта ғасыр ойшылдарының тәлім тәрбиелік ой-пікірі

Орындаған:Қуат Ұ.

Қабылдаған:Омарова Г.
Тобы:ДФ 811 К1
жоспар

Әл-Фараби еңбектерінің тәрбиелік мәні

Жүсіп Баласағұни., Ахмет Яссауи
еңбектерінің тәлім-тәрбиелік маңызы.

Махмұд Қашқари. Ахмет Иүгнеки
еңбектерінің тәлім-тәрбиеде алатын орны.
Х-ХҮ ғ.ғ. аралығында Шығыстың екiншi Аристотелi атанған әл-Фараби атамыздан
бастап, бiр топ ойшыл ғалымдар түркi топырағында өмiр сүрiп, ғылым-бiлiмдi
өркендетуде өшпес iз қалдырған.

Солардың iшiнде әл-Фарабидiң ұстаздық (ғалымдық) еңбегi ерекше. Оның жан мен
тәннiң пайда болуы жайындағы трактамаларында өзiнен бұрынғы Платонның “Жан
тәннен бұрын пайда болады деген пiкiрiн жоққа шығарып, жан мен тән бiрге дамиды,
тәнсiз жан жоқ, жан тәннiң тiршiлiк қасиетi. Адамның тәнi де, жаны да өткiншi деп ой
топшылайды.

Ол өзiнiң “Жан туралы” деген еңбегiнде жанды өсiмдiктерде, жануарларда, адамда
болады деп үшке бөле келiп, айналаны тану қуаты жануарлар мен адамға тән дейдi.

Адамның айналаны тануы бес сезiм мүшесi арқылы iске асатынын, оның өзiн сыртқы
және iшкi жан қуаты болып бөлiнiп, сыртқы жан қуаты жеткiзген мәлiметтердi ойда
қорытып сыртқа шығару (ой) ми мен тiлдiң iсi дейдi. Адамның жануарлардан
ерекшелiгiнiң өзi ойлай, сөйлей алуында деп қарайды.
Жүсіп Баласағұни
Жүсiп Баласағұни (ХI ғ.) Түркi тектес
халықтардың тәлiм-тәрбиелiк пiкiрлерiнiң
iлкi бастауы – төп төркiнi болып табылатын
рухани мұра “Құдатғу бiлiг” (Құтты бiлiк)
атты еңбектiң авторы. Бұл – дидактикалық
этикалық жанрда жазылған шығарма.
Дастан 85 тараудан, 6645 өлең жолынан
тұрады. Шығармада оқиғаға қатысты төрт
кейiпкер – төрт қасиет бар. Ол әдiлет,
дәулет, парасат, қанағат. Осы төртеуiнiң
арасындағы бақыт туралы сөздiң жартысы
диалогқа құрылған. Дастан Қарахан
мемлекетiн нығайту, оның даңқын зорайту
мақсатында жазылған. Осы өлке кезiнде
шаруашылығы шарықтап өскен, жазу, сызу
өнерi дамыған, мәдениетi өркендеген, зиялы
қауым көп шыққан ел болған. Баласағұн
адам баласының қадiр-қасиетi – бiлiм мен
ақылда. Бұл –адамның жетiлiп,
кемелденуiнiң алғашқы жолы. Ғылым iздеу –
мұсылманның бiр парызы деп қарайды. Ол
бiлiм-ғылым тiл арқылы баииды дей келiп,
бiлiм мен тәрбие берудi тiлдiң пайда зиянын
сөз етедi.
Көп сөйлеме, аз айт бiрер түйiрiн,
Бiр сөзбен шеш түмен сөздiң түйiнiн деп ой қорытады.
Ол iзгiлiк – адамзат үшiн ең қажеттi қасиет басшы iзгi болса, халқы да
iзгi болады дейдi. Баласағұн бiлiм мен еңбекпен байлыққа қолың жетсе
мақтан ба, асып таспа, адамдық ардан аттама дегендi өсиет етедi.
Әдiлет жолын қу, шыншыл бол, сараңдық пен аш көздiктен аулақ бол
дейдi. Ол тектiлiк туралы сөз қозғап ел билейтiн әкiмдердiң
тектiлерден шығуын қуаттайды.
Сондай-ақ ел билейтiн азамат намысшыл болуы керек. Ел намысын, ел
пайдасын көбiрек ойлаған азамат халыққа қадiрлi болады дей келiп:
Адам ба адам өз пайдасын күйттеген
Адам нағыз – ел пайдасын дiттеген – деп ой қорытады.
Х-ХII ғасырларда Қазақстан жерiндегi мәдени орталықтың бiрi – Сыр
бойы болды. Осы төңiректен А. Яссауи, Ахмет Иүгүнеки, Сүлеймен
Бақырғани сынды ақындар шықты.
Ахмет Яссауи
Ахмет Яссауи – бiлiмпаз ғалым, ақын, дiндар-теолог, ойшыл, бүкiл
түркi жұртының рухани атасы. Ол Сайрамда туып, Жiбек жолының
бойына орналасқан Түркiстан қаласында тұрған. Оның “Диуани
хикмет” атты дастаны бар. Яғни ол “Алланың ақ жолын
баяндайтын кiтап” деген мағынаны бiлдiрген. Бүкiл Орта Азия елi
оны құрмет тұтып “Мәдинада – Мұхаммед, Түркiстанда Қожа
Ахмет” деп атаған. Қожа Ахмет жетi жасында Арыстан бабтан
сабақ алып, дiн жолын қуды. Ол бүкiл өмiрiн исламды уағыздауға,
шәкiрт тәрбиелеуге арнаған. Алпыс үш жасында жер астынан бiр
кiсiлiк жертөле жасап “Мұхаммед пайғамбар жасынан астым.
Ендiгi өмiр сүруiм күпiрлiк” деп қалған өмiрiн сол жеркепеде
өткiзiп, осы еңбегiн жазып қалдырады.
Яссауидiң “Хикмет” кiтабында адамдарды адамдық жолға,
iзгiлiкке шақырып құдайға құлшылық ету, күнәдан айырылуды
уағыздайды. Ол уағыздаған бес нәрсе мыналар:
1.Алланың ақ жолын мойындамаудан қашық болу;
2.Менмен, тәкаппар болмау;
3.Арамдықтан аулақ болу;
4.Дүние-мүлiк үшiн арды сатпау;
5.Ерiншек болмай – еңбектi сүю.
Махмұд Қашқари
Махмұд Қашқари орта ғасырдағы түркi тайпаларынан шыққан
iрi ғалым, ауыз әдебиетiн жинаушы. Шамамен 1029-1039 ж.
туған. Әкесi Барсмағанның әмiрi Бураханның немересi. Ол
Ыссыкөл маңындағы Барсаған қаласында туып, Қашқарияда
өскен. Қашқар Қытайдың Шыңжаң автономиялық
ауданындағы қала. Бұл қалаға Ресей мемлекетiнiң
тапсырмасымен ХIХ ғ. 50-жылдарында Ш.Уәлиханов барып,
зерттеу жұмысын жүргiзген.

М.Қашқари – араб, парсы мәдениетiн, араб грамматикасын
жетiк бiлген.

Оның “Түркi сөздерiнiң жинағы” атты еңбегi – этнографиялық
мәлiметке бай, түркi тiлдерiне ортақ әдеби мұра. Онда
жарияланған атаулар, жер-су аттарының қойылу тарихы, ауыз
әдебиетiнiң үлгiлерi жинақталған. Онда 29 тайпаның аты
аталады. Қазақ халқын құраған Қыпшақ, Оғыз, Шығыл т.б. ру-
тайпалар кездеседi. Онда 6800 түркi сөзiне араб тiлiнде
түсiнiктеме берiлген. 242 бәйiт өлең, 262 мақал-мәтел қазiргi
қазақ тiлiнде ешбiр өзгерiссiз қолданылады.
Ахмет Иүгнеки
Осы өңiрден шыққан тағы бiр ойшыл – Ахмет Иүгнеки (ХIIғ) едi. Оның
“Хибатул хикайқ” (Ақиқат сыйы) атты шығармасында iлiм-бiлiмдi игеру iсiнiң
халық үшiн пайдасы, оның көзқарасының бұқаралық сипаты, гуманистiк ой-
пiкiрi айқын сипатталады. Ол сол заманның адамдарының бойындағы
ұнамды, ұнамсыз, моральдық-этикалық қасиеттердi атап қана қоймай,
сонымен бiрге бiрсыпыра пайдалы кеңестерде ұсынады. Мысалы, “Егер
билiкке қолың жетсе, мақтанба, асып-таспа”, “Бастық болсаң, жайсаң бол”,
“Кәрiге де , жасқа да құрмет көрсет”, “Айтар лебiңдi алдымен ойланып ал)
т.б. өсиетнамаларын айтады.

Моңғол шапқыншылығымен Алтын орданың ыдырауына дейiнгi аралықты
(ХIII-ХҮ ғ.ғ) түркi тiлдерiнде бiрнеше қолжазбалар жазылып, оларда тәлiм-
тәрбиелiк сипаттағы кеңестер уағыздалады.

Мәселен, Р.Хорезмидiң “Махаббатнамасында”, “Төзiмнен артық нәрсе жоқ”,
“Ақыр түбi адалдық жеңедi”, “Адамның жүрегi тазалыққа талпынады” деген
ой тұжырымдалса, сол заманда өмiр сүрген Сайф Сарай өзiнiң “Гүлстан”
атты дастанында “Адамның артында алтынға толы ақ сандық қалғанша,
iзгiлiкке толы жақсы ой қалғаны мақұл”, “Күншiлдiктiң көзiне дарының -
мiнiң болып көрiнер” , Iшi тар құсадан арылмас, жаны жайсаңның әсте көңiлi
тарылмас” деген секiлдi ғибрат сөздер уағыздалды.
Пайдаланған әдебиет
1.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық мәселелерi және тарихы. – Алматы:
“Бiлiм” 2004 ж.

2.Жарықбаев К.Б., Қалиев С. Қазақ тәлiмiнiң тарихы. – Алматы: “Санат” 1995 ж.

3.Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы: “Санат” 2001 ж.

4.Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. “Этнопедагогика” - Астана. 2005 ж.

5.Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлерi. – Алматы:
“Рауан” 1995 ж.

6.Қазақтың мақалдары мен мәтелдерi. – Алматы: ҚазГосполитиздат. 1957.

7.Қалиев С. “Халық педагогикасының ауыз әдебиетiндегi көрiнiсi. – Алматы: “Мектеп” 1987
ж.

Ұқсас жұмыстар

Сабақтың әдісі

Мұғалім жеке тұлға – оның кәсіби қызметінің негізгі өзегі

Этнопедагогиканың негізі ұлттық тәлім - тәрбие

Тіл танытқыштар

Түркі мәдениетіндегі ауызша дәстүрі

Қазақ этнопедагогикасының қалыптасу кезеңдері және даму тарихы

ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ КЕСЕНЕСІ

Түркі халықтары ғалымдары мен ойшылдарының еңбектерінің тәуелсіз Қазақстанда бағалануы

ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ

Қожа Ахмет Яссау өмірбаяны

Пәндер