Талдар тұқымдасы, Терек туысы

Презентация қосу

ҚАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Тақырыбы: Талдар тұқымдасы, Терек туысы.

Алматы 2013
Терек (Populus)
Ағаш
Терек - тез өсетін ағаш, биіктігі 45 метрге дейін барады.
Көбінесе 60-80 жыл, тек кейбір түрлері 120-150 жыл өмір
сүреді. Табиғатта 110-ға жуық түрі бар. Будандастыру
арқылы теректің тез өсетін көп түрлері алынған. Тез өсетін
қасиетіне байланысты көгалдандыруда кеңінен қолданылады.
Аналық терек мамыр-маусым айларында мамық шығарып,
жер-көкті ластайды, әрі терек мамығына аллергиясы бар
адамдарға қиындық туғызады. Сондықтан көгалдандыруда
мамық шығармайтын аталық теректерді пайдаланған жөн.
Ерте көктемде жапырағы шықпай тұрып, сырға секілді ақ гүл
жарады. Жапырағы - жұмыртқа пішіндес, жиектері аратісті.
Терек (Populus), тал (Salicaceae)
тұқымдастығының жылдам өсетін, қысқа уақыт
өмір сүретін ағаштар тегінің шамамен 35 түріне
дейін саналып отыр. Отаны – Арктикадан
субтропиктерге дейін өсіп жетілетін Солтүстік
жарты шар. Өлшемдері орташадан іріге дейін
құбылады: көптеген түрлерінің максималды
биіктігі шамамен 30 м, ал діңінің диаметрі 2,4 м
дейін жетеді. Терек үшін қуарған барқыт жас
өркен және ескі діңдерінің тереңге дейін
жарылған, қатпарлы қабығы тән. Жапырақтары
кең ұзын қалемшеде. Гүлдері цилиндрлік
шығыршықтарда көктемде жапырақтарынан
бұрын жайылады: бір ағашта аталық (ер),
екіншісінде – аналық (әйел). Қорап тәріздес
жемісте ұзын жібек талшықтармен (терек
мамығы) жабылған және желмен оңай
ұшырылып әкететін көптеген ұсақ ұрықтары
бар.
Теректің түрлері
Ақ терек
Көктерек
Бальзам иісті терек
Ірі жапырақты терек
Түкті терек
Саржент Терегі
Ақ немесе күміс түсті терек
Тау терек, немесе дірілдеген терек
Ірі тістес терек
Ақ терек (Populus alba) - терек туысына жататын ағаш.
Биіктігі 20-25 м, жуандылығы 2 м-дей. Діңі мен ірі
бұтақтарының қабығы көкшіл сұрғылт болады. Бүршіктерінің,
жаңа шыққан жапырақтарының бетін ақшыл түк басып
тұрады. Ақ терек — желмен тозанданатын қос үйлі өсімдік.
Сәуірдің аяғы мен мамырдың басында гүлдейді. Ұсақ түкті
тұқымы желмен таралады. Жемісі құты тәрізді. Ақ терек елді
мекендерді көгалдандыру, өзен, көл жағалауларын бекіту үшін
өсіріледі. Ақ теректің сүрегі құрылысқа және әр түрлі
бұйымдар жасауға пайдаланылады.
Қазақстанның Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан,
Қызылорда облыстарындағы өзен бойларында, шалғындық
жерлерде кездеседі. Биіктігі 20 – 25 метр, жуандығы 2
метрдей. Діңі мен ірі бұтақтарының қабығы көкшіл сұрғылт
болады. Жас өркендерінің, бүршіктерінің, жаңа шыққан
жапырақтарының бетін ақшыл түк басып тұрады. Ақ терек
желмен тозаңданатын қос үйлі өсімдік. Сәуірдің аяғы мен
мамырдың басында гүлдейді. Ұсақ түкті тұқымы желмен
таралады. Жемісі құты тәрізді. Ақ терек елді мекендерді
көгалдандыру, өзен-көл жағалауларын бекіту үшін өсіріледі.
Ақ теректің сүрегі құрылысқа және әр түрлі бұйымдар
жасауға пайдаланылады. Ақ терек 15 жылдан кейін 1 га-нан
200 м3 сүрек береді.
Көктерек (лат. Pópulus trémula) — жапырағын
тастайтын тал тұқымдасына жататын ағаштар
туысы. Діңі колонна тәрізді, биіктігі 35 метрге,
диаметрі 1 метрге жетеді. Сыртқы қабығы
жылтыр. Оның түсі жасыл-сұртүсті.
Жапырақтары дөңгелек келген, сәл иректі,
сағаты ұзын, жас жапырақтарының астында
шырын бездері бар. Дәнінен және тамырымен
көбейеді. Қошқыл түсті қылқан жапырақты
ормандарда, кесілген, күйген орман орнында,
шоқ қарағайлы жерлерде, орман шеттерінде,
өзен жағалаулары мен батпақты-сазды жерлерде
өседі. Әдетте, 80-90 жыл (кейде 150 жыл) өмір
сүреді. Жұмсақ келген ақ ағашын қағаз, сіріңке,
токарлық бұйымдар, сондай-ақ бөшке жасауға
пайдаланады. Жоңқасы орауыш материал
саналады.
Бальзам иісті терек (P. Balsamifera, немесе P. Tacamahaca)
Құзды тауларда және Жаңа Англиядан Солтүстік Дакотаға дейін,
Лабрадордан Чукоткаға дейін өсіп жетіледі. Ол Канаданың
солтүстік-батысының көгалдысында өзен бойында жиі кездесіп
жатады және америкалық Субарктиканың ең ірі ағашы болып
табылады. Оның биіктігі 27 м-ге дейін; жапырақтары қалың,
жұмыртқа тәріздес, ұзындығы 13 см дейін, төменгі жағы ақ
болып келеді.
Ірі жапырақты терек (P. Candicans, немесе P. Balsamifera var. Subcordata)
оңтүстікте Мичиган, Нью-Йорк және Мэн штаттарына дейін жетіп Онтарио
(Канада), Квебек, Ньюфаундленд шеткі аймақтарына дейін өсіп жетіледі.
АҚШ-тың сотүстік-шығысында оны декоративтік (сәнді) тұқым ретінде
жиі өсіреді. Бұл бальзамиісті теректі теректің түрі немесе гибриді болар,
өйткені олар өте ұқсас келген. Дельта тәрізді терек (P. Deltoides) Техаса
мен
Флоридаға дейін жетіп, Жаңа
Англияның батысынан бет алып,
Саскачевна (Канада) өңтүстігіне
дейін өсіп жетіледі. Әдетте өзенді
бойлай өседі. Биіктігі бойынша
27 метрге дейін жетеді.
Жапырақтары үшбұрыш,
ұзындығы 7-15 см, ірі дөңгеленіп
келген тістері бар, қалемшесі
тығыздалған. Жас бұтақтары
сары. Бұл ағаш алғашқы
еуропалық колонисттерді оңай
өңделетін ағаш және салқынмен
және отынмен қамтамасыз етті.
Түкті терек (P. Trichocarpa) Аляскадан Мексиканың
солтүстігіне дейін таралған. Оның биіктігі 68 м жетеді: бұл
АҚШ солтүстік-батысының тынық мұхитының ең ірі
жапырақты ағашы болып келеді. Ұшар басындағы
үшкірленіп келген ұзындығы 12-25 см кең жұмыртқа тәрізді
жапырақтар, ал төменгі жағында тегіс жапырақтар. Олардың
шеттері ұсақ тісті және қалемше қимасында дөңгелектеу.
Ақ немесе күміс түсті терек (P. Alba), қара терек (P. Nigra), және оның
белгілі түрі – пирамида тәрізді терек (var. Italica) – АҚШ және Канаданың
шығысында қоласты болған еуроазиаттық түрлері. Ақ терек 27 м астам
биіктікке жетеді. Оның түсіп кеткен жұмыртқа тәріздес жапырақтарының
ұзындығы 12 см-ге дейін дөңгелек-тістері бар. Олардың ішкі жағы ақ немесе
сұр. Қара теректің биіктігі 27 м дейін; оның жапырақтары үшбұрыш,
ұзындығы 10 см дейін, беті ашық-жасыл түсті. Пирамида тәрізді теректің
ерекше сипаты – ағаш басының тар діңгек тәрізді формасы, яғни түрі. Бірнеше
«дірілдеген» жапырақтары бар теректер
«тау терек» бей ресми тобына бөлінеді:
олардың жапырақтарының қалемшесі
жұқа, және өте икемді, сондықтан
ауаның әрбір қозғалысы кезінде жеңіл
қағаз тәріздес жапырақ тілімшесі
қозғалып кетеді.
Тау терек, немесе дірілдеген терек (P. Tremula), – Еуразия солтүстігінің
орман текті. Ағаштың биіктігі 15-18 метрге дейін жетеді; жапырақтары
жұмыр тістес келген. Тау тәріздес терек (P. Tremuloides) барлық амеркандық
ағаштардың ішінде ең кең ареалға (кеңістік) ие және Лабрадордан Юконға
дейін кездеседі, оңтүстікте Кентуккиге дейін жетеді, ал таулар бойынша –
Мексикаға дейін өседі. Бұл ағаш әдетте Канаданың барлық қиыр шеттерінде
бар. Ол, әдетте, ұсақ, бірақ 30 метр биіктікке дейін жетуі мүмкін.
Жапырақтары жұмыс келеді, ұсақ
тісті. Қысқы бүршіктері жылтыр.
Жас өркендерінің қабығы сары-
жасыл немесе ақшыл келген, ал
кәрі талдардың қабығы
қоңырдан қара түске дейін
болады. Бұл түрі табиғи ағаш
жаңаруы үшін маңызды: ол
шағынды мен ысқа алғашқы
болып қоныстанады және ол
жылдам өседі және өзінің көктеу
шымылдығымен анағұрлым ұзақ
мерзімді басым-тектерді қорғап
тұрады.
Ірі тістес терек (P. Grandidentata), ол да тау теректі топқа жатады – биік (23 метрге
дейін) тік ағаш. Алдыңғы түрге қарағанда оның ареалы тарлау келген: Жаңа
Шотландиядан Манитоба (Канада) оңтүстік-шығысына дейін, ал оңтүстігінде –
Теннесси және Солтүстік Каролинаға дейін өседі. Тау теректі және ірі тістес теректер
аралас ағаштарды жасайды, бірақ алғашқысы анағұрлым ірі және қалың ірі тістес
жапырақтарымен ерекшеленеді. Осы үш «тау теректің» барлығында жылауық түрлері
кең тараған. Барлық теректер вегетитивті (өсіп-өну) көбейеді (тамырлы атпа бұтақ,
қалемше, тікенек), су және топырақ қорғанышы ретінде кең қолданылады, ал кейбір
түрлері – декоративті (сәнді) және көгалдандыруға қолданылады. Теректің ағашы
біркелкі-жұмсақ, ашық түсті, жеңіл, берік емес болады (әсіресе соққыға беріктілігі
төмен). Негізінде жәшіктер мен орам тор, жиһаздың ішкі бөліктері, ағаш ыдыс, астау,
майды және басқа да азық-түлік тауарларын орауға арналған кеспек дайындауға,
қағаз, жоңқа мен сіріңке өндіруге пайдаланылады.
Таралуы
Табиғатта көптеген түрлері жақсы ылғалданған байрайлар мен
өзеннің аңғарлары бойынша өсіп жетіледі. Осина (тау терегі)
(Populus tremula) сонымен бірге бұрыңғы емен және шырша
ормандарының орнына және сортаңға қоныстанады. Түрлі
жапырақты терек (Populus heterophylla) құм төбелерде жиі
кездестіруге болады. Теректер кез келген топырақта жақсы өседі.
Теректер топырақтың құндылығы мен ауаландырылуына
талапшыл келеді, батпақтану мен саздануға төзбейді. Теректердің
жылдам өсімі 40-60 жылға дейін жалғасады, сосын баяулайды.
Кейбір түрлері 120-150 жылға дейін өмір сүреді, бірақ өсімдіктер
әдетте саңырауқұлақ дерттеріне ерте шалдығады.
Қолданылауы және мәні
Теректердің ағашы жеңіл, ақ, жұмсақ, оңай өңделеді және техникалық мақсаттарда өте кең
таралады:қағазға арналған шикізат, жасанды жібек алу үшін, сіріңке шырпысы, фанера, қарапайым
жиһаз, полиматериалдар, ыдыстар, қашалған кеме және көптеген басқа заттарды дайындау. Ағаш
сондай-ақ сапасы төмен отын мен ағаш көмірін алуға жіберіледі, өйткені терек ағашының жылу
бергіштігі мысалы, қайың ағаштарына қарағанда 1,5 есе төмен. Орманы аз оңтүстік аудандарында
ағаш ғимараттардың құрылысына жұмсалады. Терек ағашы сондай-ақ ұзақ уақыт бойы темір
жолдар құрылысында шпал ретінде қолданылып келді. Бүршіктен сия көк түсті, ал
жапырақтарынан – сары түс алады. Жапырақтары бар балауса бұтақ малға арналған бұтақты азық
болып келеді. Қыстың күні терек діңінің салыстырмалы тік жайы байқалады, бұл теректің
көшелерді абаттандыруға оны кең қолдануына негіз болып отыр. Терек жылдам өседі, және жұмсақ
ағашты жасайды. Салыстырмалы түрдегі жедел өсімі және биомассаның пайда болуына
байланысты терек талмен қатар жылуды (өртеу) алу мен жанар-жағармай (этанол) өндірісі үшін
қалпына келетін энергия көзі ретінде белсенді қолданылады. Бертін келгі зерттеулер, теректердің
өсімін бұдан да артық жылдамдатуға эндофиттердің кейбір түрлері қабелітті екендігін көрсетіп
отыр. Қазіргі кезде АҚШ, Канада, ЕС және Қытайда топырақтың санациясы (түзету) үшін ауыр
металлдардың жиналуы мен игерілуі және зиынкестерге тұрақтылық, ағаш сапасын арттыру
мақсатында генетикалық жетілдірілген теректің далалық сынамалары жүргізіліп жатыр.
Американдық бальзам иісті теректің (Populus balsamifera) геномасының толық мағынасын
ашуының арқасында 2004 жылы мысалы, ағаштың генетикалық жетілдірілген сұрыптарының
тұрақтылығын зерделеу бойынша зерттеудің басқа түрлері мүмкін болды.

Ұқсас жұмыстар

Шәмшаттар тұқымдасы

Гүл формуласы

Таралу аймағы

Талдар тұқымдасы, Тал туысы

Айлаулықтар тұқымдасы

Гүлінің формуласы

Шөптесін өсімдік

Жабықтұқымды өсімдіктер

РАУШАНГҮЛ ТҰҚЫМДАСЫ ЖАПЫРАҚТАРЫ

Жаңғақ тұқымдасы. Бұршақ тұқымдасы. Раушан гүлділер

Пәндер