Қазақ әдебиетінің сыншылары

Презентация қосу

БАОӨЖ
Тақырыбы: Кәсіби сыншылар еңбектерімен танысу
Тобы: КЯЛ-20-1У
Орындаған: Кенжебай Аружан
Жоспар
1. Сынның жанр ретінде қалыптасуы
2. Қазақ әдебиетінің сыншылары
3. Жүсіпбек Аймауытов – әдебиет
сыншысы
4. Сағат Әшібаев – әдебиет сыншысы
1. Сынның жанр ретінде қалыптасуы

«Сын дегеніміз не?» деген сұраққа жауап беру үшін алдымен, әдеби сынның
пайда болу, даму жодарына ой жүгірткен жөн. Сын қашан пайда болды? Бұл
жерде әдебиет пен сынның қайсысы бұрын пайда болған деп, оған тура жауап
берудің өзі қиын. Кезінде А.Пушкин мен А.Бестужев екеуінің осы мәселеде
айтысып, бір мәмілеге келе алмағаны белгілі. Шындығында да, әдебиет пен оның
сынының бірін алға шығарып, екіншісін соның салдары ретінде қарастыру екі
ұшты. Дұрысы-әдебиет пен сын өмірге бірге келеді, бірінсіз-бірі жоқ деп түсіну.
Сонымен, сын әдебиет пайда болған кезден бері өмір сүріп келеді. Сын алғашқы
ақын жұрт алдына шығып, өз өлеңін оқығанда, немесе шебер әңгімеші ертегі,
аңыз, мақал-мәтел айтқан шақта оның тыңдаушыға ұнаған, ұнамаған пікірі
ретінде көрінді. Т.Кәкішев : «халық болған жерде творчестволық өмір бар, өнер
бар, белгілі көзқарас, эстетикалық талғам бар» деп жазды. Бұл- халық болған
жерде әдебиет, халықтң сол көркем сөз өнеріне деген сыншыл көзқарасы болады
деген сөз.
Б.э.д. 6 ғасырда ертедегі Римде сыншы сөзі белгілі бола бастады.
Болашақ патша Птоломей 2-нің ұстазы Косадан шыққан Филипті
халық «ақын, әрі сыншы» деп атады. Кейінрек Маллостық Кратең
өзін александриялық «тілшілерден» артық етіп көрсету үшін сыншы
деп атады. Бірақ, көпке дейін сын текстология ұғымында түсініліп
келді. Қазіргі мағынасында Ю.скалигердің «Поэтикасында»
қолданылды. Бұл трактаттардың рим әдебиетін шолып, бағалауға
арналған алтыншы кітабы. «Сын» деп аталынды. Жеке адамдардың
әдеби сын бойынша тұңғыш елеулі еңбек қалдырғандар деп Платон,
Аристотель, Аристарх, әл-Фарабилердің есімдері аталынады.
Кейіннен сыни бағыттар, мектептер шыға бастады. 16 ғасырда
Италияда әдеби сын тұтас бір сала ретінде қалыптасты.
Венецияның көркем сыны алғашқы сыни мектеп ретінде белгілі.
Еуропа әдебиетінде Буало мен Дидроның есімі шын мәніндегі
алғашы сыншы делініп жүр.
Орыс әдебиетінде «критик» сөзін бірінші рет 1789 жылы Қантемір «тура қазы»
ұғымында қолданған. Ал «критика» сөзін өз мағынасында 1750 жылы Тредиаковский
жазды. В.А.Жуковский «Сын дегеніміз – жетілген талғамға негізделген тура және айқын
айтылған пікірлер. Сіз поэма оқисыз, сурет көресіз, соната тыңдайсыз, сонда
қанағаттанғандықтан, немесе қанағаттанбағандықтан сезімге бөленесіз- осы талғам,
осылардың себебін талдасаңыз- осы сын» деген қарапайым анықтама берді. «Алтын
ғасырының» алыптары Пушкин, Толстой, т.б. 19 ғасырдың екінші жарымында қазақ
даласында «Дала уалаятының газеті» , «Түркістан уалаятының газеті» сияқты ұлттық
баспасөздің алғашқы қарлығаштары шыға бастады. Осы газеттердің беттерінде әдебиет
туралы пікірленр түңғыш рет көрінді. Кейіннен «Айқап», «Қазақ» сияқты басылымдар
үлттық әдебиеттің мәселелерін әртүрлі деңгейде көтере бастады. Төңкеріске дейінгі
дәуірде әдеби сынның пайда болып, қалыптаса бастауына 19 ғасырдың екінші жарымынан
бастап советтік дәуірге дейін созылған қазақ әдебиетінің ренессанстық кезеңі де тікелей
күшті әсер етті. Әсіресе, 20 ғасырдың басында абай өлеңдерінің, қазақтың тұңғыш романы
М. Дулатовтың «Бақытсыз Жамалының», А. Байтұрсыновтың «Маса» жинағының
басылып шығуы, қазақ поэзиясында Мағжанның көрінуі әдеби сынды да алға тартты.
Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі әлеуметтік-саяси , мәдени әдеби жағдай көркем сынға
ауыр жүк артты. Қазақ әдеби сыны ұлттық әдебиетіміздің жай-күйі туралы барлық
жанрларда дерлік барынша үн қатты. Сынмен арнайы айналысатын профессионал
сыншылар шығып, өнімді еңбенк ете бастады.
2. Қазақ әдебиетінің сыншылары

Әдебиет сыншыларының тарихы ертеден басталады. Қазақ ауыз әдебиетінің
көркемдік, идеялық сапалары аса жоғары классик. үлгілерін парықтауда Ә. с-ның
рөлі зор болды. Ол жазба әдебиетінің, ғылымның дамуымен бірге өрбіп отырады.
Отырарлық ғұлама Әбу Наср әл-Фарабидің, Махмұт Қашқаридың, Жүсіп
Баласұғынның сөз өнері жайлы жазған пікірлері, Ш. Уәлихановтың, Ы. АЫбырай
Алтынсариннің, А. Құнанбаевтың әдебиетке қатысты айтқан ойлары қазіргі қазақ
әдеби сынының бастау алар қайнар көзі деуге болады. Ұлттық әдебиетіміздің
түрлі мәселелері жайлы С. Сейфуллин, М. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жансүгіров,
Ғ. Мүсірепов, Ғ. Тоғжанов, Н. Төреқұлұлы, С. Сұлтанбек Қожанов, Ы. Ыдырыс
Мұстанбаев, Досмұхамедов, С. Сәдуақасов, Қ. Кемеңгеров, Ә.
Бәйділдин, Х. Жүсіпбеков, Е. Бекенов, Ш. Тоқжігітов, Б. Кенжебаев т.б. өз
ойларын ортаға салып, әдеби өмірде белсенділік танытты.
Соғыстан соңғы кезеңде әдебиет сынының көкжиегі кеңіп, әдеби
ой-толғамдардың ғыл. негізі арта түскенімен, әдебиеттің партиялық
принципі барынша қадағаланып отырды. Көркем әдебиетте, сын-
зерттеу саласында саяси қырағылықты күшейту мақсатында
жүргізілген істердің барысында бірсыпыра қаламгерлер тағы да
қуғынға ұшырады. “Ұлтшылдыққа”, “ескілшілдікке” қарсы саяси
науқанның барысында әдебиеттің бүкіл тарихы Абайымен қоса
теріске шығарылды. Алғашқы екі кітабы жарық көрген “Абай
жолы” эпопеясында қазақтық өткен ғ-дағы өмірінің суреттелуінен
бастап, бар қадір-қасиеті жоққа шығарылып, теріс идеялар береді
деп танылды. Осы саяси науқанның салдарынан Ысмайылов,
Жұмалиев, Қ. Мұқамедханов т.б. қудаланып, әдебиеттен шеттетілді.
Кенжебаев, Т. Нұртазин, Қоңыратбаев т.б. құғындалды.
Тоқырауға ұшыраған қазақ Ә. с. 1955 ж. респ. басшылығы ауысып, идеол.
солшыл бағыттағы тоң ептеп жібіп, шығармашылық жұмысқа мүмкіндіктер туа
бастаған кезде қайтадан жанданып, кең арнасына түсе бастады. Ысмайылов,
Жұмалиев, Нұрқатов, А. Нұртазин, Қ. Нұрмаханов, М. Ғабдуллин, С. Қирабаев, Р.
Бердібаев, З. Қабдолов, Т. Кәкішев Б. Сахариев және т.б. сыншылар қазақ Ә. с-н
жаңа биіктерге көтерді. 60 жылдары көп томды қазақ әдебиетінің тарихын
жасаумен бірге әдебиеттің ағымдағы күрделі мәселелерін терең талдаған
мақалалар жарық көрді. Ә. с. осы жылдары қарқынды дамып, баспасөзде қызу
пікір-таластар болды. Ә. с. саласында А. Сүлейменов, З. Серікқалиев, Р.
Нұрғалиев, Тоқбергеновтер көрінсе, оған жалғаса 70-жылдары С. Әшімбаев,
Б. Сарбалаев, Қ. Ергөбеков, Б. Ыбырайымов, Т. Шапаев т.б. келді. 70 жылдары Ә.
с-ның дамуына мол мүмкіндіктер жасалынды. Газет-журнал беттерінен сын
бөлімі тұрақты орын алды; “Уақыт және қаламгер”, “Сөзстан” сын мақалалар
жинақтары тұрақты шығып тұрды.
Қазақ әдебиеті сынының алғашқы мәнді толқыны
1921-1925 жылдар аралығында өтті. Бұл тұста
әдебиеттің жалпы проблемасынан гөрі жеке
дарындардың күш-қуатын, алған бағытын,
ұстанған мұратын айқындау мәселесі төңірегінде
пікір сайыстары болды. Әдебиетте аты шыққан
өкілдерінің шығармалары сарапқа түсті.
Жаңа заманның негізгі идеялары жер-жерде ерікті-
еріксіз өріс алып, идеологиялық қаруға
айналғанда, төңкерісшілдік тенденция көпшіліктің
өрекпіген көңілінен шығуға талпынды. Сәкен
Сейфуллин оған серке болды. Оның қоғамдық,
мемлекеттік ісі, әлеумет алдындағы абыройы 1922
жылы үш кітабын «(«Асау тұлпар» атты өлеңдер
жинағы, «Қызыл сұңқарлар»» деген төңкерісшіл
пьесасы, «Бақыт жолында» драмасы) шығаруға
жағдай жасады.
Сәкеннің «Қызыл сұңқарлар» пьесасы бірінші болып
сыналды. «Қоңыр» деген бүркеніш атпен «Шолпан»
журналының 1922 жылғы 2-3 санында Орынбор қаласынан
таяуда ғана Ташкентке ауысқан Мұхтар Әуезов жазды.
Өзі «Еңлік-Кебек», «Бәйбіше-тоқал» трагедияларын
жазған автор бұл пьесадағы драматургиялық кем-кетіктерді,
диалогтардың олпы-солпылығын, оқиға динамикасының
солғындығын, тіл кестесіндегі кейбір оралымсыздықты,
адам образдарын сомдаудағы жетіспеушілігін, «кітапта
түгел көрінген бір адам (законченный, цельный тип)
жоқтықтан, жазушының адам танымайтындығынан бар кісі
тұтасып, бір-ақ кісі болып кеткендіктен, екінші, адамдардың
жан ыспаты (психологиясы) көрінбейтін жарты адамдар
болғандығынан, үшінші, Еркебұлан деген ат сияқты ешбір
ойсыз, ақылға сыймайтын, қисындылық (целесобразность)
дегеннен алыс тұрған қалыптарына қарағанда, бұл кітапты
өзге жақтарынан сынау орынсыз» деп тағы басқа көркемдік
біраз кінәраттарды көре білгенімен, негізгі қорытындысын,
әсіресе қазақтың төңкерісшіл сахнасына шыққан
Еркебұланды даттап ауызға алып, «бәрі сөйлетіп қойған
граммофон секілді, бәрі Сейфуллиннің бір-ақ қалыбына
соғылған жансыз адамдар» деп табуын қоштай қою қиын.
Ал қазақ кеңес әдебиетінің тұңғышы – «Асау тұлпар»
өлеңдер жинағы жайында «Темірқазық» журналында Нәзір
Төреқұловтың атынан шыққан мақала осы даттау
тенденциясын соза түсті. Сәкенді творчестволық тұлға деп
тану, ақындық өнеріне әділ баға беру мәселесіне ойысқанда
«Сөздің қысқасы, мұндай білімсіздікпен өлең жазып, әуре
болып жүрудің өзі ұят. Сәкеннің өз ақылымен жазғандары
түкке жарамайды. Нәзірдің осы мақаласы 1923 жылы орыс,
татар, башқұрт, өзбек, қырым татарлары, тағы басқа
тілдерге аударылып басылғанда Қазақсатнның жас
қаламгерлері онға тарта мақаламен қарсы жауап
бергендерін тәптіштеп айтып жатудың қажеті болмас.
Өйткені «Известия Киргизского обкома РКП (б)»
журналында тарихи-эстетикалық тұрғыдан «Асау
тұлпардың» қадір-қасиеті айқындалды. «Бұл жинақытң
кұндылығы мынада: біз әрбір жылдың өзгерісіне
байланысты өлең мазмұнының қомақтала түскеніне ерекше
назар аударамыз. Бір кезде ұлтшылдық пен халықшылдық
ықпалдың күшті болғандығын аңғарамыз, авторға осы
ықпалдардан арылу және қазақ әдебиетінде жаңа бағыттың,
жаңа жолдың, яғни оны пролетариат идеологиясына
жақындату мағынасындағы жаңа бағыттың негізін салу
қанша үлкен қиындыққа түскенін көреміз...»
С.Мұқановтың сөзімен айтқанда, «Нәзір «Асау
тұлпарды» қолға алғаннан-ақ о жақ, бұ жағын
сығалай қарап ішінен сөкет нәрсе табуға
тырысады. «Асау тұлпардың» жақсы еш нәрсесін
көрмейді... қате, кемшіліктерін ғана тереді. Былай
сынаудан сынамай тек отырған көп жақсы Нәзір
сыны – сын емес, оның аты құр байланысу»
(Қызыл Қазақстан», №16, 1923), - деп Нәзірдің сын
мен сыншыға қойған талаптарының сырт көз үшін
айтылғанын мін санайды. Демек, сыншы өз ойы
мен ісінде қайшылыққа ұрынбауы, дұрыс тезисті
бұра тартпауы керектігін айту да еленерлік
құбылыс. Шындықты айтқан абзал, бірақ оны өзің
көздеген мақсаттың бет пердесі етпеу керек деген
ой сыншыларға қойылар талаптың үлкені болды.
Ой адалдығы, пікір әділдігі, таразыны тең ұстай
білу қажеттігі сынға қойылар эстетикалық
шарттың бірі болды.
3. Жүсіпбек Аймауытов – әдебиет сыншысы

Ұлттық сөз өнеріне, оның өрісті
өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан
– Жүсіпбек Аймауытұлы әдеби
мұра мен оны зерттеу ісіне, тарих
пен таным арнасына, сын мен
сыншы сипатына биік талап,
жоғары жауапкершілікпен қарады.
Өз еңбектерінде бұл бағыттарға
адалдық танытты.
Ж.Аймауытұлы шығармашылығының арналы саласын әдеби-сын еңбектері
құрайды. Абайдың ақындық әлемі //«Абайдың өнері һәм қызметі», «Абайдан
соңғы ақындар»//, Мағжанның мұра-мирастары //«Мағжанның ақындығы
туралы»//, театр табиғаты мен тағылымдары //«Қалыбек әртіс», «Сауық кеші»,
«Театр кітабы туралы»//, сөз өнерінің сырлары //«Әдебиет мәселесі», «Көркем
әдебиетті саралау», «Әдебиет мұралары»//, әдеби мұра мен оны зерттеудің түйінді
тұстары //«С.Торайғырұлының сөздерін жинау науқанына ат салысыңыздар»,
«С.Торайғырұлының жиналған сөздері»//, т.т. әдеби-сын еңбектерінде ұлттық
мұрат пен руханият ісінің көкейкесті мәселелері, талант табиғаты мен дара
дарынның сырлы сипаттары, көркемдік құпиясының мың сан иірімдері терең
танылады. Сондай-ақ ұлттық сөз өнерінің көкейкесті мәселелері, ақындық
өнердің тарихы мен тағылымдары, сахналық туындылардың табиғаты мен
жекелеген тұлғалардың тағдыр-талайлары да кең көлемде сөз етіледі. Ең негізгісі,
ұлттық сөз өнерін бар асылдан да жоғары қояды, ондағы ел өмірі мен тарихына,
тағдыры мен тағылымына құрметпен қарайды
Ж.Аймауытұлының әдеби-сын еңбектері арасында –
Абай әлеміне айрықша мән-маңыз беріледі. Айталық,
«Абайдың өнері һәм қызметі» атты мақаласында
ақын өмірі мен шығармашылығына, ақындық мектебі
мен оның айналасына, басты ерекшеліктеріне мән
береді. Абайдың үлкен мақсат пен дарын иесі, ой мен
сөзден сыр іздеген бітімі бөлек талант екендігі
танылады. Ұлт мұраты мен руханияты туралы
толғам-толғаныстарын кең көлемде ашады. Ақын
ақиқаты, талант табиғаты мен тағылымы былай
білдірілген: «Абайдың қиялы шалымды, ойы терең,
ақыл-білімінің әр тарауынан көкірегінде асыл
қазынасы көп. Сол көп қазынаны барлық ырғағы,
нәзік сипатымен қазақтың ұстармаған, ысылмаған
жуан тілімен биязы ғып шығаруы әрі ақындығы,
«қызыл тілді шешендігі» ... Абайдың істеп кеткен
қызметі әдебиетімізге асыл іргетас. Бұл асыл іргенің
үстіне салынатын ілгері қазақ әдебиетінің дүкені
көрікті, көрнекті болуына лайық».
«Абайдан соңғы ақындар» атты мақалада ұлттық поэзияның жай-күйі, даму
бағыт-бағдарлары мен көркемдік мұраттары, өзіндік өзгешіліктері сөз етіледі.
Өлең сөзге қойылатын талап-шарттар мен өлеңші төңірегінде көзқарастар
білдіреді. Өлең-өнердің дамуы мен ондағы жаңашылдық сипаттарға Абайдың,
«Қазақ» газетінің әсер-ықпалы болғаны кеңінен көрсетіледі. Өлең өрісі мен өресі,
«сезімге әсер беретін суретті өлеңдер» – Мағжан, Міржақып, Сұлтанмахмұт пен
«сырты төгілген, сұлу, тілі кестелі, анық, халықтың ұғымына, оқуына жеңіл» –
А.Байтұрсынов, С.Дөнентаев, Ш.Құдайбердиев, Б.Өтетілеуов шығармашылығына
зор маңыз беріледі. «Әдебиет бақалшының қоржыны емес» екені де назардан тыс
қалмайды. Қысқасы, Абайдан кейінгі ақындар әлеміндегі артық-кем тұстардың
бары, жүйелі сөз етіледі. Сонымен бірге қазақ сөз өнері, ақын әлемі, өлең-мұра
сипаттары кеңінен көрсетіледі. Талант табиғаты мен тағылымына мән беріледі.
Бастысы, әрине ақын әлеміне еркін еніп, одан кейінгі сөз өнерінің белесті
кезеңдеріне, көркемдік таным арналарына ден қояды. Ақын мен өлеңші сыры
ашылады. Ортақ мін, кемшіліктер көрсетіледі. «Әдебиетімізге жақсы өлең, шын
ақынның сөзі көрік беріп, күшейте алады» деген қорытындыға келеді.
«Мағжанның ақындығы туралы» (Ташкенттегі қазақ студенттеріне етілген
баяндама) атты мақаланың орны бөлек. Мақала авторы бастапқы тұста
М.Жұмабаев шығармашылығы, соның ішінде ақындық өнері хақындағы мақсат-
мұраттарын қалың көпшілік алдына жайып салады: «Мағжанның ақындығын
сынауға біліміміз, күшіміз кәміл жетеді деп айта алмаймыз: толық сынау үшін,
оның алды-артын орап, өрісін арылтып шығарлық сегіз қырлы, негізді білім
керек...
Мағжанның өлеңдерін аса құндап, бұлдап жарыққа шығаратын
Мағжаншылар да бар; іске алғысыз қылып, өртеп жіберу керек дейтіндер де бар;
қысқасы Мағжанның қасы да, досы да бар, мақтаушылар нені біліп мақтап жүр.
Оны тексеру біздің мақсатымызда жоқ. Біз шамамыз келгенше Мағжанға сын
көзімен қарағымыз келеді. Сын көзі дегенде, біз ғылымның жолын тұтынуымыз
керек. Мәдениетті жұрттар жазушыларын, ақындарын қай жолмен тексеріп
сынаса, біз де сол жолды қолдануымыз керек» . Ақындық өнер табиғатын,
Мағжан мұрасын, ондағы өзгешеліктерді тап басып көрсетеді. Артық-кем
тұстарына тоқталады. Көркемдік құндылықтар мен сырлы сипаттарды бөлекше
атайды. Талантты туынды мен құнарлы қолтаңбаны, айқын көзқарас пен
рухани құндылықтарды жіті зерделейді. Мағжан мұрасының көпке ортақ
сипаттарын саралап та, даралап та көрсетеді. Ақындық өнерін биік белеске
көтереді. Әділ бағасы беріледі.
.Ақын бір жағынан өз табының, әлеуметтің
жоғын жоқтап, мүддесін көксеп жүрсе,
екінші жақтан оның бір артықшылығы –
өзгеден тәжірибиелілігінде, өзгеден өмірді
анық, жете білуінде. Өзі өмірді анық біліп,
өзгелерге жөн сілтеп, қараңғыны жарық,
бұлдырды ашық көрсете алмаған ақын –
ақын емес. Сондықтан ақын жалғыз ғана
таптың пайдасын көздеп, сойылын соға
бермейді, өмірді анық танып, кемшілікті
түгел көріп тұрған соң ақын кейде тап
көлемінен шығып, жалпы шындыққа,
жалпы адам баласының қамына да құлаш
ұрып кетеді. Кейде көңілдегі ойы шықпай,
басқа нәрселерге де көшіп кетеді»
Әдебиет сыншысы бұдан кейінгі жерде Мағжанның ақындығы мен айналасына
өзіндік өзгешеліктеріне кеңінен тоқталады:
«Бір жағынан үй іші – әкеге, әлеуметі – ру басыға бағынған, тапқа, жікке бөлінбеген,
қазақ ішінде туып-өскен болса, екінші – татар медресесінде оқып, түрікшілік,
исламшылдық рухында тәрбиеленсе, үшінші – патша саясаты шымбайға батып,
отаршылдық зардабы қазақтың ұлтшылдық сезімін оятқан дәуірдің ұлы болса, төртінші –
орыс зиялыларының қаймағы бұқарашыл, халықшыл болып жатқанын сезіп білсе, бесінші
– батыстың, қала берсе орыс ақындарының санашылдық (идеализм), дарашылдық
школынан сабақ алса, енді Мағжан қай пікірдегі ақын болып шығу керек? Сөз жоқ,
Мағжан ұлтшыл, санашыл, дарашыл ақын болып шығу керек» (150 бет), «Күшті ақын
өзгелерді өзіне еріксіз еліктетеді, соңынан шәкірт ереді, әдебиет жүзінде жаңа жол (школ)
ашады. Мағжан да күшті ақын, күштілігі еліктеткенінен көрінеді. Осы күнгі өлеңшілердің
көбі Мағжан өлеңінің не сыртқы түріне, не ішкі мазмұнына еліктемей жаза алмайды. Кім
өлең жазса, Мағжан сөзінен бірдемені алмай қоймайды… Санап, тексеріп қарасақ,
Мағжанға қарсы жазып жүрген ақындарымыздың бәрі Мағжан өлеңінің даяр түрінен
жазып отырғанын көресіз. Жеңіл-желпі өлеңшілер былай тұрсын, бір кезде күшті болған
ақындарымыз, Мағжанға ұстаз болған ақындарымыз бұл күнде өлең жазса, баяғы
шәкіртіне еліктейтін болыпты» , «Мағжан терең ойдың ақыны емес, нәзік сезімнің, тәтті
қиялдың ақыны, ол кедейдің ақыны емес, ұлт ақыны. Ел ішінде бай-кедейдің арасындағы
қиянатты, тексіздікті көрмейді. Ұлтты жалпағынан алып қарайды. Ол түрікшіл, санашыл,
дарашыл, ұлтшыл, өзімшіл ақын, бұ жағынан қарасақ ол – ескі пікірлі ақын.
Жақсы жағын санасақ, ол сыршыл, толғағыш, суретші, сөз ұстасы, түршіл, романтик,
мәдениетшіл, отаршылдыққа, жаугершілікке қарсы күншығысшыл ақын»
4. Сағат Әшібаев – әдебиет сыншысы

Әдебиеттанушы, сыншы,
тележурналист, жазушы, қоғам
қайраткері.

1970 жылы Қазақ мемлекеттік ұлттық
университетінің филология факультетін
бітірген. Баспасөз бетіне оның алғашқы
тырнақалды мақалалары 1966—1967
жылдары аудандық «Советтік шекара»,
облыстық «Жетісу» газеттерінде
жариялайды.
Шығармалары:
• Сын мұраты». Әдеби сын мақалалар. «Жазушы», 1974;
• «Талантқа тағзым». Әдеби -сын мақалалар. «Жазушы», 1982;
• «Парасатқа құштарлық». Әдеби-сын мақалалар, портреттер.
«Жазушы», 1985;
• «Шындыққа сүйіспеншілік». Әдеби-сын мақалалар, портреттер, эссе.
«Жазушы», 1993;
• «Ақиқатқа іңкәрлік». Әдеби-сын мақалалар. «Ана тілі», 1997;
• 2 томдық шығармалар жинағы. Портреттер, зерттеулер, толғаныстар.
Астана, «Елорда», 2006;
• Азаматтыққа адалдық. Әдеби-сын ма қалалар, зерттеулер,
толғаныстар. Астана, «Раритет», 2007.
Сыншы С.Әшімбаев баспалардан шығып жатқан сын зерттеу кітаптарының
бір де біреуін көзінен таса қылмай әрқайсысын қадағалап оқып, зердесіне түйіп
отырған. Айталық сол кезеңдерде жарық көрген З Қабдаоев «Жебе» Р. Бердібаев
«Ғасырлар толғауы», Т.Тоқбергеновтың «Үш тоғыс», С.Оразалиновтың «Шындық
және көркемдік шешім», С.Байжановтың «замандас туралы толғау»,
А.Нағыметовтың «Адам және қоғам», Ш.Сәтбаеваның «әдеби байланыстар»,
«Өрнекті өріс» кітаптарына арнайы тоқталып, талдап саралайды. (Сыншыл ой
сипаты)
Ол кітаптардың әрқайсысының алдына қойған міндеті мен жеке мақсат-
мұратын, көтерген проблемасы мен көрсеткен мәселесін, қамтыған тақырыбы
мен айтар ойын,талдау ерекшелігі мен өзіндік қорытындыларын, стильдік
өрнектері мен тың тұжырымдырын т.б өзгешеліктерін тап басып танытып,
олардың сынға қосқан үлесі мен орнын нақты көрсетіп береді. Сонымен бірге осы
біразына тән ортақ жағдай, ортақ кемшілік – талдау мен пікір айтудағы
концептуалдық жаңа көзқарастың жоққа жақындығын, бүкіл әдеби процеске
немесе белгілі бңр көркем шығарманы тарихи, социологиялық, филослфиялық,
эстетикалық тұрғыдан алып жинақиап қараудың жете бермейтіндігін де батыл
атап өтеді.
С.Әшімбаев өткен XX ғасырдың 60-
жылдарындағы тегеурінді, талантты топтың ішінен
ақын Өтежан Нұрғалиев шығармашылығына аса
зер салып өтеді. «Балладалар шерткен сыр»
аталған жазбасында соғыс жылдарының зардабын
бастан кешіп өскен «бала зарының» бірдің емес,
көптің атынан сөз алған «өмір жыры» екендігіне
баса назар аударады. Соғыс тақырыбы - қазақ
лирикасында мейлінше мол жырланған, өзектілігін
элі күнге жоймай келе жатқан, дәстүрлі тіні тереңге
кеткен тақырыптарының бірі екені мэлім. Алайда
Ө.Нүрғалиев лирикасында өзгеше сипат ала,
сыпайы бітім-болмысқа ене эстетикалық мэні мол
туындылар боп қалыптасқанын С.Әшімбаев
орынды атап көрсетеді.
Ө.Нүрғалиевтің аталған тақырыптағы жырларын сыншы өз талғам-зерінің
қалауына қарай мынадай көркемдік ерекшеліктеріне көңіл бөледі. Біріншіден,
«Өтежан балладаларында соғыс жылдарындағы өзінің балалық шағының көбірек
айтылуында рухани заңдылық бар» . Оның себебін сыншы ақынның өз
замандастары сияқты жастай көрмеген «қүқайы» аз емес, жетімдіктен жаны
жасып, көңілі «көтерем» боп өскендігімен байланыстырады. Екіншіден, баллада
жанрының табиғатын шебер меңгерген ақынның аталған тақырыптағы қырыққа
жуық балладасының ортақ поэтикалық лейтмотивке қүрылғанын, соған
байланысты «эр баллададағы көркемдік идея бір-бірін табиғи толықтырып, бірі
екіншісінің мазмүнын тереңдетіп эрі ақынның айтпағын айқара аша түседі» -
дейді ғалым. Үшіншіден, балладалар сюжетіндегі «оқиғалар, характерлер,
детальдар сырттай бөлек-бөлек болып, өзара үқсамағанымен, ақындық айтылар
ойдың ортақтығы оларды іштей концепциялық түрғыдан байланыстырып, негізгі
идеяға түтастық сипат береді. Содан да шығар, кітапты соңына дейін оқып
шыққанда сол кезгі түтас бір өмірдің, бүтін бір дэуірдің, қиын да қытымыр
уақыттың әлеуметтік шындыққа толы суреттері санаңызда сайрап түрып алады»
дейді автор
С.Әшімбаевтың ақын Т.Бердияров
шығармашылығын талдап, сөз еткен мақаласы
«Өмірін өлеңмен өрген» деп аталады.
Т.Бердияровтың атына жылы лебізін білдірген
ұлы Мұхаңның - Мүхтар Әуезовтің жазба
пікірінен үзінді келтіріп, ол пайымды одан эрі
дамытқан автор: «Тоқаш өлеңдерін
айрықшалайтын қандай қасиет ?» - деп алады
да, ол сұрағына өзі жауап беруге үмтылады.
Ақынның поэзиядағы өзіндік өрнегін сыншы
талғамына орай реттесек, Т. Бердияров
поэзиясында, біріншіден, сыршылдық пен
әлеуметтік пафос табиғи жарасым тапқан,
сонымен бірге өлеңдерінде өмірдің өзіндей
өршілдік мінез бар.
Екіншіден, «Тоқаш поэзиясында тегінде тегеурінді мінез бар.
Сондықтан да ақын бойындағы алапат сезімді оның өлеңінен коруге
болады»
Үшіншіден, сыншы С.Әшімбаев Т.Бердияровтың озіне тән
талантымен қатар мінезіндегі «томпақ» тұстардың оның талантын
көрсетуде «қолбайлау» боп қалатынын да элем елдері эдебиетінің
тарихынан мысалдар келтіре баяндап өтеді. «Мүны айтып отырған
себебіміз, -дейді сыншы, -мінезі «томпақтау» кейбір
ақындарымыздың үлес-сыбағасын «мінезді» үзеңгілестері алып
кетіп жататыны онша қуанта бермейді». Т.Бердияов ақындығының
басты-басты ерекшеліктерін тез танып-білген сыншы ақын
поэзиясын түтастай алғанда мазмүн, идея жағынан ғана емес, түр-
көркемдік түрғысынан да жаңалықтың, ізденімпаздықтың үлгісін
танытатын рухани дүние деп бағалайды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Әшімбаев С. Талантқа тағзым. Алматы: Жазушы, 1982. - 252 б
2. Мүтиее З.Ж СЫНШЫ САҒАТ ӘШІМБАЕВТЫҢ ЛИРИКАЛЫҚ
ПОЭЗИЯҒА КӨЗҚАРАСЫ
3. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы. - Алматы: Санат, 1994.-223-
224 беттер
4. Ғ. Тоғжанов «Әдебиет және сын мәселелері»
5. Әшімбаев С. Екі томдъщ шыгармалар жинагы. Екінші том. Астана:
Елорда, 2006. -328 б

Ұқсас жұмыстар

Қазақстан кинематографы - Қазақстанның кино өнері мен кино индустриясы

Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

Эдуард Мане шығармашылығы

Блум таксономиясы негізінде қазақ ауыз әдебиеті саласы бойынша мультимедиялық көрнекіліктер әзірлеу

ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің тарихы

ТҮРІКМЕН ӘДЕБИЕТ

Копенгаген қаласы болса, Geranium бесінші орында

Абайды Абай еткен Мұхтар ғана, Мұхтарды Мұхтар еткен Абай дана, Қазақтың қос арысы, қос данасы. Қалайша бас имессің оған, сірә

Қазақ халық әдебиеті

Ертегілер

Пәндер