Сезім және басқа сенсорлық түйсік

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті

«Агротехнология» институты
«Тағам және қайта өңдеу өндірістерінің технологиялары» жоғарғы мектебі

БАӨЖ №6
Тақырыбы: Сезім және басқа сенсорлық түйсік

Орал - 2020
ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН СҰРАҚТАР:

I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. 1.Сенсорлық жүйелерді сипаттаңыз
2. 2.Сезімдерді жіктеңіз
3. 3.Сезімдердің зандылығын түсіндіріңіз
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
I. Кіріспе

Түйсік– адамның және басқа жан иелерінің жан қуатынан туындаған танымдық сезімі. Түйсік
айналадағы нәрселердің сезім мүшелеріне тікелей әсер етіп, олардың жеке қасиеттерінің санада
таңбалануы. Түйсік заттардың түр-түсін, ыстық-суығын дәмін, иісін, т.б. сипаттары мен
қасиетін ажырататын дүниетанудың алғашқы сатысы. И.П. Павлов түйсіктердің пайда болуын
жүйкедегі талдағыштардың (анализатор) жұмысына байланысты түсіндіреді. Талдағыштардың
қай-қайсысы болмасын үш бөліктен тұрады. Біріншісі – сезім мүшесі (рецептор), екіншісі –
миға баратын жүйке талшықтары, үшіншісі – мидағы әр түрлі жүйке орталықтары. Сыртқы
талдағыштардың рецепторлары экстроцептор , ішкі мүшелердің хал-күйін
білдіретіні интероцептор , ал дене мүшелерінің қозғалысы мен орналасуын хабарлайтын
рецепторларды проприоцептор деп атайды. Адам түйсігінің негізгі заңдылықтары 19 ғасырдың
орта шеніндегі эксперименттік психологияда зерттелген. Түйсік жүйке жүйесінің қызметімен
тығыз байланысты, адамның тіршілік-тынысында үлкен рөл атқарады. Ш.Құдайбердіұлы : “Тән
сезіп, көзбен көрмек, мұрын – иіс, тіл – дәмнен хабар бермек. Бесеуінен мидағы ой хабар алып,
жақсы-жаман әр істі сол тексермек.” деп түйсік процесін сипаттайды.
1.Сенсорлық жүйелерді сипаттаңыз

Сенсорлық жүйе (лат. organum sensuum, лат. organon — мүше,
ағза; лат.sensuum — қабылдау, сезу) — ішкі және сыртқы ортаның түрлі әсерлерін
қабылдайтын сезім жүйесі талдағыштардың (анализаторлардың) шеткі бөлігі,
яғни рецепторлар.
Рецепторлар денеге әсер етуші тітіркендергіштердің белгілі бір нақты түрін ғана
қабылдауға бейімделген. Олар денедегі орналасу орындарына
байланысты: экстерорецепторлар және интерорецепторлар болып екіге
бөлінеді. Экстерорецепторлар - организмге қоршаған сыртқы ортадан келетін
тітіркендіргіш әсерлерін қабылдайды.
Оған дәм сезімі, иіс сезімі, сипап сезу, көру, есту және тепе-теңдік сақтау
рецепторлары жатады. Интерорецепторлар — ішкі мүшелерде, ұлпаларда, қан
және лимфа тамырлары қабырғаларында орналасып, осы мүшелерден келетін
тітіркеністерді қабылдайтын сезімтал құрылымдар. Олар организмдегі зат
алмасуды қамтамасыз ететін мүшелердің үйлесімді қызмет атқаруын
реттейді. Интерорецепторлардың жеке арнайы түрі — проприорецепторлар. Олар
тірек-қимыл аппараты мүелеріне (қаңқа сүйектері, бұлшықеттер, буындар) әсер
ететін тітіркендіргіштерді қабылдайды.
Адамда 5 түрлі сезім мүшелері бар, олар: көру мүшесі - көз; есту мүшесі
- құлақ: иіс сезу мүшесі - мұрын; сипап сезу (түйсіну) мүшесі - тері; дәм сезу мүшесі
— тіл. Сезім мүшелері қоршаған ортаның белгілі бір тітіркендіргіштерін ғана
қабылдайды. Мысалы, құлақ - тек дыбысты, көз - тек жарықты және т. б. Сезім
мүшелері мимен және өзара бірімен-бірі тығыз байланысып, бірін-бірі толықтырып
тұрады.
Сыртқы және ішкі тітіркенуді қабылдап талдайтын сезімтал жүйкелер жиынтығын
физиолог ғалым И.П.Павлов анализатор деп атады. Сезім мүшелерін кейде
сенсорлық жүйе деп те атайды (латынша - сезу, түйсіну).
Әрбір анализатор 3 бөліктен тұрады:

тітіркендіруді қабылдайт
қозуды (тірі ын шеткі бөлігі
жасушалардың - рецепторлық,
тітіркенуге жауабы) ми қыртысында қозуды
рецептордан орталық талдайтын - орталық
жүйке жүйесіне өткізетін бөлігі.
- өткізгіш бөлігі;
2.Сезімдерді жіктеңіз

Адам қоршаған әлемді, ең алдымен, сезім арқылы біледі, оның жіктелуі
әртүрлі болып табылады. Осылайша, олардың арқасында олардың әр
адамның денесінің рецепторларына әсері әртүрлі объектілердің қасиеттері,
шындық құбылысы және т.б. туралы білеміз.

Бүкіл әлемнің ғалымдары көптеген жылдар бойы көптеген теорияларды,
қағидаларды негізге ала отырып, сенсацияларды дәл классификациялауға
тырысты. Ең дұрыс әдістердің бірі - деңгейлік тәсіл қолданылатын
(ағылшын неврологы Г.
●
Протопатикалық типтің
сезімталдығы шығу кезеңінде ең ерте және ең
қарабайыр болып саналады. Ол эмоционалды
1 күйлермен тығыз байланысты және сол
уақытта ойлау процестерімен біршама ортақ
болмайды. Оған сілтейтін сезімдер, ауызша
сипаттау мүмкін емес деп есептеледі.

●
Эпикритикалық сезімталдық - бұл бұрынғы
түрлерге толық қарама-қарсы. Осының
2 арқасында сенсорлардың категориялық
атаулары бар (мысалы, сары, сұр, бірақ
«кофенің хош иісі», «парфюмерлік хош иіс»).
апе
кғтт
зі
рі
ы
ы т
мдоа
е
ы дйоат
у
ңрінб
ж ъ
қ
к
ж а
у) ә е
еко
а
жн ң
й
тібқә
е
ы
біл н сла
реле
ыиб
д
рх
қ
иіп
діиаа
ң ак
мй н
тітәа
кит
тлс
ы
изя (
а е
нж
атл
уоо
рі
ы о
к
н
қрраеға
е
қ
нрс г
м
ы абр
тт
нж с
аоәт
к
и
лн
н
өае
е,
ы жтттз
м
оғ
ы дтө
нм а
еі
лареғ
ңр
н)
ы уе
Сезімдердің түрлері мен классификациясы әлі күнге дейін дамуда, өйткені
соңғы бірнеше онжылдықта олардың жүйелеуінің жаңа қағидалары
жасалып, сонымен бірге сенсорлық жүйенің әрбір түрі бойынша ғылыми
білім кеңейді.

Сезімдердің жіктелуі және қасиеттері
Әрбір сезім келесі қасиеттерге ие:
модальды немесе функцияны (яғни, көрнекі нысанның сезімін түс
реңкімен көрсетуге болады);
локализация (концентрация, дененің белгілі бір аймағында сезімнің
шоғырлануы);
қарқындылығы;
сенсорлық бейімделу (белгілі бір сезімнің көрінісі деңгейіндегі ауытқу
оған ерекше ынталандыру әсеріне байланысты).
3.Сезімдердің зандылығын түсіндіріңіз

Адам миындағы негізгі сфералардың орналасуы: 1-мотор
сферасы; 2 — орталық бороз; 3 — жанасу сферасы; 4 —
дәм сферасы; 5 — көру сферасы; 6 — есту сферасы; 7 —
иіс сезу сферасы; 8-шайнау сферасы.

Иіс сезу сферасы маңдай бөлігінде, визуалды — базада, ал
дәм сезу сферасы мидың орталық бөлігінде орналасқан.
Көру органы Жарық толқындарына, дәм мен иіске —
химиялық заттарға сезімтал.
Сезім мүшелері нәзік сезімталдыққа ие. Сезімді ояту үшін
қоздырғыш кейбір болуы керек.

Органолептикалық талдау кезінде өлшеу құралдары
дененің жүйке жасушаларының кластерлері болып
табылады. Олар дененің әртүрлі бөліктерінде орналасқан:
көздерде — Жарық рецепторлары; құлақтарда — есту;
мұрын қуысында — иісті; тілде — дәмдік бүршіктер.
Бұл иіс пен дәм сезу органдарының сызбаларын көрсетеді.
Иіс сезу органы мұрынның жоғарғы бөлігінде, ал хош иістің
орталығы суперциклді доғалар аймағында орналасқан.
Мұрын қуысы сыртқы атмосферамен мұрын арқылы, ал
назофаринспен екі кең тесік арқылы — хоана арқылы
байланысады.
Шараптар оның Ұшпа заттарын (буларын) кезекпен мұрын
арқылы және хоана арқылы тарту көптеген нәзік иісті
сезімдерді алуға мүмкіндік береді. Мұны өте мұқият және
қысқа уақыт ішінде жасау керек, өйткені мұрынның жоғарғы
қуысының эпителийімен қапталған иісті жасушалар оңай
осал болады және олардың сезімталдығын уақытша
жоғалтуы мүмкін.Шарапты тез және қысқа деммен жұту
керек. Шарап жасаушыларды мұрнына ұқыпты қарауға
тәрбиелеген профессор Н. Н. Простосердов "мұрын
қуысының қабырғалары жанасуға, қысымға, ауырсынуға
және температураға сезімтал"екенін атап өтті. Жүйке жүйесі
адамның иіс сезімін реттейді, сондықтан сарапшы жақсы
күйде болуы керек: тыныш және тыныш.26-суретте тілдің
жоғарғы бөлігінің диаграммасы көрсетілген. Оның дәмдік
өрісі тілдің жоғарғы дорсальды бөлігін, қатты таңдай, Адамның сезім мүшелерінің схемасы:а-көру және иіс
жұтқыншақ және Без бездерін қамтиды сезу органдары; б-дәм сезудің әртүрлі түрлеріне сезімтал
тіл бөлшектері
Дәмнің негізгі органы - бұлшықеттердің арқасында тіл мобильді және көптеген тамырлар мен
лимфа бездерімен жабдықталған. Тілдің доральді бөлігінің шырышты қабығында көптеген
дәмдік папиллярлар орналасқан. Папиллярлардың 5 түрі бар: әйнек, жапырақ тәрізді,
филиформалы, саңырауқұлақ және жарты шар. Шыны және саңырауқұлақ папилясында хош иісті
шамдар деп аталады. Олар орналасқан жеріне және, әрине, жеке ерекшеліктеріне байланысты
ерекше. Сонымен, тілдің түбінде ащы сезім күшейеді, қышқылға максималды сезімталдық —
тілдің бүйір беттерінің ортаңғы бөлігінде, тәттіге — тілдің ұшында, тұздыққа — оның ортаңғы
бөлігінің бетінде.

Тұндырғыштың көру органы- шараптың мөлдірлік дәрежесін, оның түсін, түс
реңктерін, сондай-ақ жарқыраған шараптардағы көмірқышқыл газының
көпіршіктерінің мөлшерін және көбіктің сипатын анықтайды. Түстердің
соқырлығынан зардап шегетін шеберлер шараптың түсін дұрыс бағалай алмайды.
Есту органы да- дәм татуға қатысады. Сонымен,
жарқыраған шараптардың дәмін татқан кезде бөтелкелерді
ашу кезінде сарқылу қарқындылығы, сондай-ақ көмірқышқыл
газының бөлінуіне байланысты шампан стаканындағы
ысқырық анықталады. Мерекелік әңгімелерде біздің
отандастарымыз қатысушылардың денсаулығы үшін
көзілдірікпен жиі соғылады. Бұл дәмді безендіреді және оған
біздің есту мүшелерімізді тартады. Көзілдірікпен соғу әдеті
ежелгі дәуірден бастап, иесі қонаққа шарап құйып, иесіне осы
әйнекті созған кезде келеді. Иесі оған саусағын түсіріп,
саусағын жалап, шараптың уланбағанын көрсетті. Кейіннен
бұл әдет қарапайым көзілдірікпен алмастырылды. Бұл ретте
дыбыс "дзинь - дзинь" услаждал есту қатысып отырған.
Бірқатар елдерде, мысалы, Италияда, мереке кезінде
көзілдірікпен соғып: "Чин-чин" дейді Және бұл тосттарды
"денсаулыққа"ауыстырады.
III. Қорытынды

Ағзаға әсер ететін түрлі тітіркендіргіштер, сезімтал нерв талшықтарының ұштары —
рецепторлар арқылы қабылданады. Олар арнаулы сезім мүшелерінде және денеде орналасқан.
Рецепторлардың белгілі органдарға жинақталуы ағзаның эволюциялық дамуы мен сыртқы
ортаға бейімделу нәтижесінде пайда болған. Жалпы рецепторлар шоғыры дыбысқа, жарыққа,
иіске т. б. тітіркендіргіштерді қабылдауға икемделген. Оларды әдеттенген тітіркендіргіштер
деп атаймыз. Осы әдеттенуге байланысты есту, көру, иіс, дәм, тепе-теңдік сезім органдары
дамыған.

Омыртқалы жануарларда нерв жүйесі күрделеніп тіршілікке қажетті иіс, дәм, есту, көру, тепе-
теңдік органдарының рецепторлары шоғырланады.
Үлкен ми сыңарлары бөліктерінің күрделі даму нәтижесінде сезім органдарының орталықтары
пайда болады. Олар анализаторлардың рецепторлары мен нерв талшықтары арқылы
байланысады. Рецепторлар арқылы қабылданған қозу ми қыртыстарына жеткізіліп
отырылады, онда талдау, талқылау процесі жүріп, сезім ажыратылады. Сондықтан да адам
дүниедегі бар затты сезім органдары арқылы қабылдап, анализаторлары арқылы түсінік
алады.
IV. Пайдаланылған әдебиеттер

1. http://ebooks.semgu.kz/content.php?cont=d;2426
2. 1.https://kk.wikipedia.org/wiki
3. 2. https://kk.psichiatria.org/
4. 3.https://kk.wikipedia.org/wiki
5. 4.Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі / —
Алматы: «Сөздік-Словарь», 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9
6. https://znaytovar.ru/new2983.html

Ұқсас жұмыстар

Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеудегі - сенсорлық тәрбиесі

Мектепке дейінгі жастағы баланың сенсорлық дамуы

Рецепторлы жасушалар және рецепцияның механизмдері

Иісі - сенсорлық әдістердің жиынтығы

Сенсорлық тәрбие

Баланың сенсорлық мәдениеті - адамзат жасаған сенсорлық мәдениетті меңгеру нәтижесі

Пәндер