Қазақ хандығының әскері

Презентация қосу

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті

Тарих факультеті

ҚАЗАҚ-ЖОҢҒАР
СОҒЫСЫ

Орындаған :ИО-31 тобының студенті
Ермекова Д.К
Тексерген : т.ғ.м .,доцент Бодеев К.Т
ЖОСПАР:
I.Кіріспе
II.Негізгі бөлім
1.Жоңғар шапқыншылығы
2. Қазақ хандығының ойраттармен қақтығысы
3.Ойрат-қытай соғыстары
4.Үш жүздің бірігуі
5.Болат ханның үш жүздің басын қосуы
6.Аңырықай шайқасы
7.Абылай хан
8.Жоңғар мемлекетінің әскери күш-қуатының нығаюы
9.Жоңғарлардың Қазақстан аумағына басқыншылық соғыс жүргізу себептері
10.Ақтабан шұбырынды,Алқакөл сұлама
11.Қазақтардың жеңілу себептері
12.Жоңғар аггрессиясының салдарлары
13.Қазақ халықының күш біріктіре бастауы
14.Жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ халқының күресі
III. Пайдаланылған әдебиеттер.
КІРІСПЕ
Жоңғарлар мен қазақтардың әскери қарым – қатынас, қақтығыстарын суреттеуге
көшпес бұрын «жоңғар» атаусөзінің мағынасын аша кеткен жөн деп есептейміз.
Жоңғар – ұлт емес. Бұл атау «сол жақ», «сол қанат» деген түсініктен шыққан. Бір
деректерге қарағанда Шыңжан, Шығыс Түркістан аймағын Тянь-Шань таулары,
дәлірек айтқанда Хан-Тәңірі ұлы шыңының өзі екі бөлікке бөледі. Егер адам Хан-
Тәңірінің ұшар биігіне көтерілсе, оның сол қолы жағында «Солтүстік ойпат» -
Жоңғар, оң қолы жағында «Оңтүстік ойпат» - Қашғар көсіліп жатады. «Ғар» деген
сөз түркі тілінде ойпат, үңгір, шұңқыр дегенді білдіреді. Кейбір мәліметтер бойынша,
Шыңғысхан армиясы «сол қанатының» «жоңғар» деген атауы болған. Бұл кезеңде
Жоңғарияны түркілік және моңғолдық төркіні бар ойраттар жайлады. Ол шорас,
хошауыт, торғауыт, дүрбіт тайпаларының әрқилы атаулары. Бұларды да жоңғарлар деп
атаған. Сөйтіп, «жоңғар» термині, қалмақтар, ойраттар, элюттер – сайып келгенде
«сол жақтың», «сол қанаттың» адамдары. Олар XIY ғ. Екінші жартысында
моңғолдар ханы билігінің астынан шығып, өз жетекшілері – тайшылардың қол астына
қараған, «Ойрат одағын» құрып, ыдыраған тайпаларды біріктірген. Жоңғарлар өз
дәуірінде Ұлы Қытай қабырғасы мен Тибет, екінші жағы – Моңғолия мен Жоңғар
ойпаты аралығындағы аймаққа билік жүргізген. Олар ғасыр бойына Қытай
империясы мен Қазақ даласы арасындағы жұмсартқыш (буфер) рөлін атқарып,
қытайлардың шығыстан мезгіл-мезгіл тықсыруларын тежеп отырған, XY ғасырда
қытай саясатшылары жоңғар мемлекетінің ішіндегі алауыздықтарды пайдаланып,
оларға қарсы жорыққа шығады. Жаугершілік зардабынан жоңғарлардың бір бөлігі өз
жерінде қалады да, қалғандары елді тастап кетуге мәжбүр болады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Отандарын тастап шыққан жоңғарлардың бір бөлігі Қазақстан аймағында, Самара
далаларында, Қалмақияда тұрақтанып қалады. Қазіргі Қалмақияда сол жоңғарлардың
ұрпақтары тұрып жатыр. Жоңғар тілі қазақ тілімен тамырлас болғандықтан, біздің жерге
орныққандары қазақтарға сіңісіп кетті. Қытайдың Іле автономиялық облысында ойрат-
жоңғарлардың төрт автономиялық мекендері бар. Сондықтан кейбір тарихшылардың
жоңғарлар тарих сахнасынан мүлде жоғалып кетті деген тұжырым шыңдыққа сәйкеспейді.
Жоңғарлар мен қазақтар ұдайы жауығып, ылғи шайқасып өткен деген пікір де – қате
түсінік. Рас, олардың арасында әлсін-әлсін саяси, экономикалық, аймақтық
тұрғыдағы келіспеушіліктер болып тұрған. Әскери әрекеттер көбінесе көрші
империялардың саясатынан туындаған. Бұл тұрғыда Қытай мен Ресейдің қазақтар мен
жоңғарлар арасындағы қарама-қайшылықтарды тереңдете түсу мақсатымен екі елді кезек
көтермелеп отырғандықтарын айтсақ та жеткілікті. Қазақтар мен жоңғарлардың ылғи
қырғи қабақ емес, бейбітшіл, кей шамада ағайыншылық қарым-қатынастары турасында
мына мәліметтер куәлік ете алады. 1595 жылы Мәскеудегі қазақ елшісі былай деп жазды:
«Сенің туысын Тәуекел Қазақ Ордасында хан болса, оның інісі Шахмұхамбет
қалмақтардың ханы болып сайлагды». Ал, хан Тәуекел Ресейге жолдаған хатында: «Мен
қазақтар мен қалмақтардың патшасымын» деп жазған. Қазақ хандығы құрылған уақытпен
бір мезгілде түркі тектес батыс моңғол халықтарының тобы, будда дінін ұстанатын
қалмақтардың арғы аталарынан тұратын Жоңғар (ойрат) мемлекеті бой көтереді. Бұл тұста
халықаралық жағдай былай болатын. Батыста – I Петрдің қазақ жерлерін өзіне қосуды
мемлекеттік саясат деңгейіне дейін көтерген Ресей империясы. Қытай империясы
тарапынан да басқыншылық қаупі аз төнген жоқ. Осындай жағдайды пайдаланған және
дүрдараз көршілердің түртпектеуімен жоңғар-қалмақтар 150 жыл бойына, 1599-1750 ж.ж.
аралығында қазақ жеріне ұдайы жортуылдар жасап тұрды.
ЖОҢҒАР ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫ
ЖОҢҒАР
ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫ,
ЖОҢҒАР-ҚАЗАҚ
СОҒЫСТАРЫ (ОТАН
СОҒЫСЫ ДЕП ТЕ
АТАЛАДЫ) – ҚАЗАҚ
ХАНДЫҒЫ
ҚҰРЫЛҒАН КЕЗДЕН
БАСТАП, 18
ҒАСЫРДЫҢ 50-
ЖЫЛДАРЫНА
ДЕЙІН ОНЫҢ
АУМАҒЫНА
ОЙРАТТАРДЫҢ
БІРДЕ ӨРШЕЛЕНЕ,
БІРДЕ БЕТІ ҚАЙТА
ЖАСАҒАН
ШАПҚЫНШЫЛЫҚТ
АРЫ. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ
ОЙРАТТАРДЫ
АЛҒАШҚЫДА
ҚАЛМАҚТАР, КЕЙІН
ЖОҢҒАРЛАР ДЕП
АТАҒАН (Қ. ЖОҢҒАР
ХАНДЫҒЫ).
15 ғасырдың 50-жылдары ойраттардың қалмақ тайпасының
билеушісі Үз-Темір тайшы өздерімен іргелес жатқан қазақ
даласына шабуыл ұйымдастырады. Дешті Қыпшаққа баса-
көктеп кіріп, Ақ Орданы ойрандады. Сыр бойына жетіп, қазақ
ұлыстарын оңтүстік-шығысқа қарай ығыстырып,
Түркістанды, Ташкентті басып алды. 15 ғасырдың 70-
жылдары ойраттар шабуылдары жиілей түсті. Қазақ ханы
Таһир (Тайыр) ойраттардың жолына кедергі жасау
мақсатында Жетісуда ірі Жатан бекінісін салдырды.

16 ғасырдың екінші жартысында Ақназар хан тұсында қазақ
әскері ойраттарға қарсы тойтарыс беріп, үлкен жеңістерге
қол жеткізді. Тәуекел хан билік еткен тұста да қазақ
жасақтары жау әскеріне қарсы күйрете соққы берген.
Ойраттар Сырдария бойындағы сауда орталықтарын басып
алғысы келді. Бұлай жорамалдауға ағылшын көпесі әрі
саяхатшысы Дженкинсонның келтірген мәліметтері негіз
бола алады. Ол 1557 жылы Орта Азиядан Қытайға өтпекші
болғанда, оған қазақтар мен ойраттардың Ташкент қаласы
үшін жүргізген соғысы кедергі жасаған.
Қазақ хандығының Ойраттармен
қақтығысы

16 ғасырдың орта шені мен оның 2-
Ол Тәуекелдің інісі Шах-
жартысында қазақ хандары ойрат
Мұхамедтің қалмақтарға хан
билеушілеріне қарсы күресте
болғанын патша сарайында
едәуір басым түскен. Өйткені бұл
болған әңгімесінде баяндаған.
кезде ойрат нояндары Моғолстанға
Жоңғар хандығына біріккен төрт
қарсы күрес және ойрат қоғамының
ойрат тайпасының шабуылдары,
өз ішіндегі алаауыздық салдарынан
әсіресе, Батыр қонтайшының
біршама әлсіреген болатын. Орыс
тұсында өрши түсті. Соның
патшасы Иван IV-нің Ноғай
ішінде 1635, 1643 – 44, 1651 – 52
ұлыстарына жіберген елшісі Данила
жылдары қазақ жеріне жасалған
Губин Мәскеуге қазақтардың
жорықтардың зардаптары ауыр
күштілігі және олардың ойраттарды
болды. 1643 жылы Батыр
бағындырғаны жайында
қонтайшының туы астында 50000
хабарлаған. 1594 жылдың басында
жоңғар әскері Жәңгір хан
Мәскеуде болған Тәуекел ханның
бастаған қазақ жасағына қарсы
елшісі Құлмұхаммед те осындай
ірі жорық ұйымдастырды.
мәлімет келтіреді.
Қазақтарға қарсы бұл қанды жорыққа халха
тайпасының билеушісі Алтын ханның баласы
Омбо Эрдени әскері де ат салысты. Кейбір
деректерге қарағанда бұл жорыққа Еділ
қалмақтары да қатысқан. Жәңгір хан
бастаған 600 ғана қазақ әскері (кейбір
зерттеушілер, бұл мылтықпен қаруланған
сарбаздар саны, ал қазақ әскерлері бұдан
әлдеқайда көп болған деп есептейді)
қорғаныс ұйымдастырып, жедел көмекке
келген Жалаңтөс баһадүр сарбаздарымен тізе
қосып, 10 мыңдық жау әскерінің шабуылын
тежеген (қ. Орбұлақ шайқасы). 1681 – 84
жылдары қалмақ қонтайшысы Севан Рабдан
Қазақстанның оңт. аудандарына басып кірді.
Қазақ ханы Тәуке хан шайқаста жеңіліске
ұшырап, оның баласын ойраттар тұтқынға
алды. 1684 жылдары ойраттар қазақ жеріне
тағы да жорық жасады. Сайран қаласын
талан-таражға салды. Қазақтардың әлсіреген
халін пайдаланған Аюке бастаған Еділ
қалмақтары да қазақтар мен оларға одақтас
болған түрікмен, қарақалпақтардың біріккен
шабуылының басталуы 17
Ойрат-қытай ғасырдың 80-
жылдарында Тәуке
соғыстары жоңғарлардың қолында
қалған баласын
қайтаруды талап етті.
Баласымен бірге еріп
келген 500-ге жуық
1690 – 97 жылдары жоңғар жауынгерлері
ойрат-қытай соғыстары Тәуке ханның шешімімен
Жоңғар хандығы өлтірілгеннен кейін
әскерлерінің бір бөлігінің қазақ-жоңғар қатынасы
оңтүстік майданға одан әрі шиеленісе түсті.
кетуіне мәжбүр етіп, 1708 жылы
олардың қазақ жеріне жоңғарлардың жаңа
шабуылдарының шабуылы басталды. Бұл
қарқынын біршама шапқыншылық Қазақ
бәсеңдетті. Осыны хандығының оңтүстік
пайдаланып Тәуке хан аудандарына
1698 жылы ойраттарға айтарлықтай нұқсан
да, Еділ қалмақтарына келтірді. 1710 – 11
да күйрете соққы берді. жылдары Жоңғар
шапқыншылығы қазақтар
мен оларға одақтас
қарақалпақтарды
ҮШ 1715 – 23 жылдары ойраттардың негізгі
әскери күші Цин империясы әскерлеріне
ЖҮЗДІҢ қарсы соғысып жатыр еді. 1722 жылы Цин
императоры Кансидің өлімінен соң Севан
БІРІГУІ Рабдан енді басты күшті Қазақ хандығына
бағыштады..

1710 жылы Үш жүздің басын қосқан Қарақұм
жиынында жауға қарсы күш біріктіріп тойтарыс беру
жөнінде шешім қабылданды. Бөгембай батыр біріккен
жасақтың қолбасшысы болып бекітілді. 1711 – 12
жылдары 50 мың адамдық Қазақ хандығының әскері
Жоңғар хандығына басып кірді. Бұл қыста болған
жорықты ойраттар күтпеген болатын. 1713 жылы
ойраттардың 3000 адамы бар әскер күшінің қарсы
шабуылы жеңіліске ұшырады. 1715 – 23 жылдары
ойраттардың негізгі әскери күші Цин империясы
әскерлеріне қарсы соғысып жатыр еді.
БОЛАТ ХАННЫҢ ҮШ
ЖҮЗДІҢ БАСЫН КОСУЫ

1726 жылы Жоңғар шапқыншылығы қазақтар мен
оған көршілес жатқан Орта Азия халықтарының
шаруаларына ауыр зардаптарын тигізді. 1726
жылы Болат хан үш жүздің хандары (Жолбарыс,
Сәмеке, Әбілқайыр), билері мен батырларының,
сұлтандарының басын қосып, Ордабасыда өткен
жиында Әбілқайыр хан бас қолбасшылыққа
тағайындалып, жауға қарсы жаңа стратег. шабуыл
ұйымдастыру келісілді (қ. Ордабасы).
АҢЫРАҚАЙ ШАЙҚАСЫ
1728 жылдан бастап жоңғар басқыншыларына қарсы азаттық күресте түбірлі
бетбұрыс жасаған Итішпес көлінің маңындағы ауыр шайқасқа даярлана
бастады (қ. Аңырақай шайқасы). Аңырақай шайқасы (1729 ж., кей деректерде
1730 ж.) — біріккен қазақ қолының жоңғар басқыншылығына қарсы жүз
жылдық азаттық соғысында бетбұрыс жасаған ең ірі жеңісі.Саяси және әскери
бірлікке қол жеткізген үш жүз жасақтары 1728 ж. бастап, Балқаш пен Шу
бойына қарай жылжып, ұрысқа әзірлене бастады. Бұл кезде жоңғарлар қазақ
жерін тұтастай иелену ниетінде еді. Қазақтардың әрекетін сезген олар да Шу
мен Балқаштың оңтүстігінде үлкен шеп құрды.Үш жүз жасақтары шешуші
шайқас алдында Хантауында, Сұңқар тау ында (кейін бұл жер Әбілқайыр
тауы аталды) жиналды. Шайқас солтүстігі Балқаш, оңтүстігі Отар даласы,
батысы Шу, шығысы Күртіге дейінгі аралықтағы жерлерде өткендігін осы
өңірлерде жиі кездесетін қазақ, қалмақ қорымдары дәлелдейді. Аңырақай
аталатын да осы өңір. Бұл шайқаста (40—45 күн) қазақтар ірі жеңіске
жеткен.Үш жүз жасақтарының қимылын үйлестіру міндетін бас қолбасшы
Әбілқайыр хан жүзеге асырды. Көптеген қазақ батырлары соғыс өнерін жетік
білетіндігін көрсетті. Ұлы жүз қолын Жолбарыс хан мен Төле би, Орта жүз
қолын қанжығалы Бөгенбай, шақшақ Жәнібек, қаракерей Қабанбай, Кіші
жүзді тама Есет, шекті Тайлақ т.б. батырлар басқарып, үлкен ерлік көрсетті.
Қазақ садақшыларының жеке жасағын ошақты Саурық батыр басқарды.
Шайқасқа болашақ қолбасшы шапырашты Наурызбай да қатысқан.
Абылай хан
1738 – 41 жылдары қолбасшы Сары Манжаның 30
мыңдық әскерінің шабуылы – ойраттардың қазақ жеріне
жасаған соңғы ірі шапқыншылықтарының бірі. 1745
жылы Қалдан Серен қайтыс болғаннан кейінгі
Жоңғариядағы билік үшін өзара тартыс олардың саяси
жағдайын әлсіретіп жіберді. Осыны пайдаланған Абылай
хан басқарған қазақ әскерлері жоңғарларға шешуші
соққылар беріп, Жетісу мен Шығыс Қазақстанды
қайтарып алды. 1755 – 58 жылы жоңғарлар Цин
әскерлерінің шабуылынан кейін тас-талқан етіліп, дербес
ел ретінде өмір сүруін тоқтатты. Жоңғар хандығы
жойылғаннан кейін 1757 – 58 жылы Қазақ хандығы өзінің
жаңа көршісі Цин империясы әскерлерімен соғыс
жағдайында болып, кейіннен бітімге келді. Қытайлар
Жоңғарияны толық жаулап алды, ал қазақтар өздерінің
ежелгі ата мекені Жетісу, Тарбағатай, Алтай өңірлерін
иеленіп, шығыстағы шекарасын бекітті. Кейіннен 1771
жылы батыста бөлініп қалған қалмақтар да Еділ – Жайық
арасындағы қоныстарын тастап, қазақ жері арқылы
Жоңғарияға ауды (қ. Шаңды жорық).
ЖОҢҒАР МЕМЛЕКЕТІНІҢ ӘСКЕРИ
КҮШ-ҚУАТЫНЫҢ НЫҒАЮЫ
1635 жылы Батыр коңтайшы бастаған Жоңғар хандығы құрылды.
Ол Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағында еді. 1640 жылы
жоңғарлар «Далалық жарғы» деген атпен әскери және азаматтық
заңдар жинағын шығарды. Жоңғарлардың бірлігі нығайды,
әскери күш-қуаты арта түсті. Соғыс жағдайы кезінде
жоңғарлардың әрбір рулық бөлімшесі өте қысқа мерзімнің ішінде
жауынгерлік бірлік тобына айналып шыға келді. Жоңғар хандығы
жауынгерлерінің жалпы саны 100 мыңға дейін жететін қуатты
атты әскер шығара алатын еді. Олардың 60 мың жауынгері бар
тұрақты әскері болды.
Жоңғария өзімен көрші мемлекеттердің жерін тартып алуды
көксеген, барынша әскерилендірілген мемлекетке айналды.
Жоңғарлықтардың рухани бірлігін қамтамасыз етуде Тибет
ламалары елеулі рөл атқарды.
Жоңғарларда әскери іс-қимылдар жасаудың ерекше тактикасы
қалыптасқан болатын. Олар ашық кең далада соғысуға
машықтанған еді. Оқ-дәріні селитра мен күкірттен өздері қолдан
жасап алатын. Олардың қолынан қылыш, сауыт, дулыға және
басқа қару-жарақ түрлерін жасау да келетін. XVII ғасырдың аяқ
жағына қарай жонғарларда білтелі мылтық пайда болды.
Жоңғарлар тіпті зеңбірек жасауды да үйреніп алды. Зеңбірек құюды
оларға тұтқын болып қолға түскен швед Иоган Густав Ренат үйретті.
Жоңғарларда шекаралас жатқан мемлекеттердің аумағында жүріп,
қүпия ақпараттар жинаумен айналысатын жансыздардың —
тыңшылардың кең жүйесі құрылды.
Жоңғария тұғындары да қазақтар сияқты көшпелі және жартылай
көшпелі халық еді. Негізінен мал шаруашылығымен айналысатын.
Халқының саны 1 миллионға жуықтайтын. Жоңғарлар аз ғана уақыттың
ішінде Алтайда тұратын көптеген ұсақ Ұлыстарды бағындырып алған
еді. Олар алым-салық төлеп тұрды, әскер қатарын толык- тырып
отырды. Жоңғарияның өзімен көрші мемлекеттерге күшті қауіп
төндіргені соншалық, XVIII ғасырдың бірінші жартысында тіпті
Қытайдың сыртқы саяси кызметі негізінен осы мемлекетке қарсы күрес
жүргізіп, оны әлсіретуге бағытталды.
ЖОҢҒАРЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН
АУМАҒЫНДА БАСҚЫНШЫЛЫҚ
СОҒЫС ЖҮРГІЗУІНІҢ СЕБЕПТЕРІ
Қазақ хандығының аумағы Жоңғария билеушілерін бұрыннан
қатты қызықтыратын. Оның себебі, біріншіден, Жетісу мен
Сырдария өңірін басып алатын болсақ, онда Жоңғарияны
Ресей мемлекетімен, Сібірмен, Орта Азия хандықтарымен
байланыстыратын аса маңызды сауда жолдарының торабын өз
бақылауымызда ұстаймыз, одан әрі Ауғанстанға, Иран мен
Закавказьеге жол ашылатын болады деп үміттенді. Екіншіден,
Қазақстанды жаулап алсақ, өз хандығымыздың солтүстіктегі
шекарасын әлдеқайда нығайтамыз, бағынған халықтан
қосымша алым-салық алып тұрамыз деп ойлады. Үіиіншіден,
басқыншыларды қазақтың кең-байтақ даласындағы шұрайлы
мал жайылымы мен Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-
шығысындағы сауда-қолөнер орталықтары қызықтырды.
Төртіншіден, Қазақстан аумағын жаулап алу жоңғарлардың
Еділ мен Жайық аралығында көшіп-қонып жүрген қандас
тайпалары құба қалмақтарымен кедергісіз тікелей байланыс
орнатып, қарым-қатынас жасауына жағдай туғызатын еді.
Ақыр соңында, бесіншіден, Жоңғар мемлекетінің қазақтарды
кұл етіп ұстаудың мол мүмкіндігіне ие боламыз деп дәмеленді.
«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама»
XVIII ғасырдың 20- жылдарының бас кезінде жоңғарлардың
Қазақстан аумағына кезекті ірі жорық жасауына қолайлы жағдай
қалыптасты. 1722 жылы жоңғарлармен ұзақ уақыт бойы соғыс
жүргізіп келген Қытай императоры (боғдыханы) Канси қайтыс болды.
Сөйтіп қалмақтардың Қытаймен бейбіт келісім жасасуға колы жетті.
Жоңғар хандығының шығыс шекарасы ендігі жерде қауіпсіз болды. .
Ертіс бойында жақында ғана бой көтерген әскери бекініс желісін
нығайтумен әуре болып жатқан Ресей Жоңғар мемлекетіне бәлендей
қауіп төндіре алмайтын еді. Оның үстіне, Ресей көрші жатқан екі
көшпелі мемлекеттің өзара қарым-қатынасына байланысты бейтарап
саясат ұстауға тырысты.Қазақ мемлекетінің де, Жоңғар хандығының
да өзара шайқаста әбден әлсіреп, қансырағанын күтті. Өйткені оған
осылай болғаны тиімді еді. 1723 жылдың көктемінде алдағы
болатын жойқын соғысқа мықтап әзірленген, әрі қазақ
хандықтарының алтыбақан алауыз болып ыдырап бара
жатқанын пайдалана қойған Цеван-Рабтан өз әскерінің қалың
қолын Қазақстанға қарай аттандырды. Жау жеті бағытта
шабуылға шықты. Жоңғар шапқыншылығының алғашкы соққысына
ұшыраған Жетісу мен Ертіс бойының қазақтары болды. Жоңғарлар
ауылдарды өртеді. Малды айдап әкетті, бейбіт халықты қара
шыбындай қырып салды. Өйткені жоңғарлардың шабуылы күтпеген
жерден бірден төтенше басталған болатын. Сондықтан да амалы
қалмаған Қазақтар малына да, үй-жайларына да, дүние-мүліктеріне
де қарай алмай, бас сауғалап қашуға мәжбүр болды.
Қазақтардың
жеңілу
себептері
Қазақтардың жеңіліп, «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл
сұламаға» душар болуының бірнеше себебі бар.
Біріншіден, қазақ жүздері ыдырап, Қазақ хандығының
басшылығында ауызбірлік қалмады. Екіншіден,
жоңғарлар бұл шабуылға өте тыңғылықты әрі мұқият
әзірленген еді. Оның үстіне, шабуылдың басталатын
уақыты Қазақ ауылдарының бір-бірінен алыс, қыстаудан
көктеуге көшіп шығар абыр-сабыр кез болатын.
Үшіншіден, 1723 жылы қазақтар қатты жұтқа ұшыраған-
ды. Жорыққа мінетін жөні түзу ат жетіспеді. Төртіншіден,
аймақта қалыптасқан осындай гео-саяси жағдайды
қалмақтар дұрыс әрі мұқият ескере білді. Қытаймен
бейбіт келісім жасасты. Таяуда ғана аяқталған орыс-швед
соғысынан кейін әлі ес жиып үлгере алмаған Ресейдің
күрделі жағдайы да еске алынды. Бесіншіден,
шабуылдың күтпеген жерден, түтқиылдан жасалу
факторы да қазақтарға қолайсыз әсер етті. Ақыр
соңында, алтыншыдан, жоңғарлар жақсы қаруланған
болатын, әрі соғыс қимылдарын қалай жүргізудің мол
Жоңғар агрессиясының салдарлары
«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаның» қазақ қоғамына
тигізген зардабы орасан зор болды. Далалықтардың көші-
қон бағдарламаларының быт-шыты шықты. Қазақтар шұрайлы
мал жайылымдарынан айырылды. Жетісудағы және Қазақстанның
оңтүстік аймақтарындағы бір кезде гүлденіп тұратын жасыл
жазиралар енді қараусыз қаңырап бос жатты. Көршілес
мемлекеттермен сауда-саттық байланысы да уақытша үзіліп
қалды.Бірақ ең ауыр азапты қайғы-қасірет туған-туыстар мен
жақын жандардың қазасы болды. Шәкәрім Құдайбердіұлының
келтірген деректері бойынша, қазақтардың үштен екі бөлігі
қырғынға үшыраған. Енді бір бөлігі құлдыққа сатылып
кеткен. Халық ашаршылыққа душар болды. Өлмей аман қалу
үшін қайыңның сөлін ішкен. «Қайың сауған» деген сөз содан
қалған. Тірі қалғандар басқыншыларға шектен тыс ауыр алым-
салық төлеп тұрған. Қазақ хандығының халқы елдің әр түрлі алыс
аймақтарына, тіпті шекаралас жатқан шет мемлекеттерге де
тарап, босып кетті. Қазақтардың батысқа қарай жаппай ағылуы
қарақалпақтармен, түрікмендермен, өзбектермен, башқұрттармен
және қалмақтармен жерге таласқан дау-дамайларға алып барды.
Қазақтардың Орал Қазақтарымен де, Батыс Сібірден орыстармен де
өзара қарым-қатынастарын шиеленістіріп жіберді. Міне, мұның бәрі
әбден әлсіреп, қожыраған Қазақ хандығын Ресей империясының
оңай олжа ретінде отарлап алуымен аяқталды.
Қазақ халқының күш біріктіре бастауы

Жоңғар шабуылының салдарынан қазақтардың басына түскен аса
ауыр жағдай оларды қалайда күш біріктіруге мәжбүр етті. Осылай ету
қажеттігін үш жүздің өкілдері түгел түсінді.Жауға соққы беруді
ұйымдастыру жөнінде бастама көтерген Кіші жүздің ханы Әбілқайыр
болды. Ол 1723 жылы 20 мың жауынгері бар жасақты бастап,
жоңғарлардың қандас одақтасы Еділ бойындағы қалмақтарға қарсы
бірнеше жеңісті жорық жасады. Өз тылын осылайша қауіпсіз еткен ол
қалың қолын бастап, Сырдария бойына қарай бет алды. 1724 жылдың
көктемінде Қазақ хандығының астанасы Түркістан қаласына жетіп,
оны тікелей шабуылмен азат етті. Қаланы бір жыл бойы өз қолында
ұстап тұрды. Бірақ жаудың еселенген көп күшінің тегеурінді
қысымымен Түркістанды және сол аймақтағы басқа да қалаларды
тастап шықты. 1725 жылы құрамында 50 мың жауынгері бар
бірлескен қазақ-карақалпақ әскерінің қолбасшысы болды. Сөйтіп
жоңғарларға қарсы бірнеше сәтті жорық жасады. Осы кезде оның
ұйымдастырушылық таланты, ірі әскери қолбасшы ретіндегі қабілеті,
жеке өз басының қаһарман ерлігі айқын танылды. Жауға неғұрлым
жылдам әрі күйрете соққы беруді ұйымдастыру қажеттігі бүкіл
қазақтың күш-жігерін біріктіруді талап етті. Осы мақсатпен 1726
жылдың күзінде Ордабасы тауында (қазіргі Шымкент қаласының
батыс жағында) Бүкілқазақтық Құрылтай болып өтті. Оған қазақтың
хандары, үш жүздің сұлтандары, билері, батырлары келді. Қазақ
халқының ең таңдаулы өкілдерінің бас қосқан бұл жиынында жауға
күйрете соққы беруді, орталықтандырылған күшті басшылықты қалай
ұйымдастыруды шешу керек болды.
Жоңғар шапқыншылығына қарсы қазақ халқының
күресі
XVIII ғасырдың басында Қазақ хандығының сыртқы
саяси жағдайы шиеленісті. Тәуке хан өзара
тартыстарды уақытша тыйып, тыныштықты қалпына
келтірген еді. Алайда сұлтандардың өз алдына
оқшауланып, билік үшін күресуі көп ұзамай бірлікті
бұзды. Қазақ қоғамының өз ішінде дағдарысты
құбылыстар етек алды: көшпелі ұжымдар арасында
ынтымақ болмады, алауыздық етек алып, рулық тартыс,
билік үшін ішкі саяси күрес күшейді. Ал бұл жағдайды
көршілер дереу пайдаланды. Жан-жақтан: солтүстік пен
батыстан – Ресей мемлекетінің, шығыстан –
жоңғарлардың, оңтүстіктен – Орта Азия хандықтарының
саяси қысым жасауы айқын аңғарылды. Қазақ халқы
үшін ең басты қауіп – Жоңғар хандығы тарапынан
төнді. XVIII ғасырдың басында жоңғарлардың негізгі
тайпалары: торғауыттар мен дербеттер Тарбағатай,
Монғол Алтайы, Ертістің жоғарғы ағысын, хойттар Қара
Ертіс салалары мен Қобда өзенінің алқабында, ал Іле
өзенінің орта және жоғарғы салалары бойында
чоростар, Жоңғар Алатауының беткейлерінде хошоуттар
мекендеді.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ч. Мусин /Қазақстан тарихы/ Оқулық,
3-ші басылым. Алматы, 2005
2. «Қазақстан тарихы очерктер»
Алматы, «ДӘУІР» баспасы 1994 3. Е.
Аққошқаров /Қазақ тарихынан/ Алматы,
Жалын 1997
4. Әбдіжапар Әбдәкімұлы Алматы,
ЖШС «Қазақстан» баспа үйі 2005
5. Қ. Рыспаев /Қазақстан тарихы/
Алматы, 1994

Ұқсас жұмыстар

ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ХАНДАРЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ -

XVI ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ хандығы

Қазақ хандығы құрылуы, тұлғалар

Қазақ хандығының құрылуының себептері

Есім хан. 7 сынып

ХV-ХVІІІ ғғ. Қазақ хандығының тарихы

Шығай хан

ҚАЗАҚ ХАНДАРЫ

Қасым хан

Құрылуы 1457 жылдың күзінде Әбілқайыр хан

Пәндер