Сабақтас құрмалас сөйлемдердің грамматикалық сипаты

Презентация қосу

Негізгі сұрақтар: 1.Сабақтас
құрмалас сөйлемдердің грамматикалық
сипаты
2.Сабақтас құрмалас сөйлем
компоненттерін байланыстырудағы
есімше, көсемше, шартты рай
тұлғаларының қызметі.
Сабақтас сөйлем деп компоненттері
өзара тең болмай,бір-біріне
бағына,бағындырыла байланысатын
құрмалас сөйлемдерді айтамыз

Сабақтас құрмалас сөйлемдегі негізгі ой
көпшілік жағдайда басыңқы жай сөйлемде
беріледі де,басыңқы компоненті көбіне сол
басыңқыдағы пікірді түрлі жағынан
айқындап ,дәлелдеп түсіндіру үшін
қолданылатын қосымша бір мүше ретінде
қолданылады

Мысалы: Ақжан серуеннен қайтып
оралғанда ,киіз үйлердің маңында қара құра
көбейіп қалыпты
Түркітанушы ғалымдар арасында бағыныңқы сөйлемдерді
ажыратуда пікір алшақтығы әлі күнге дейін сақталып келеді.
Ғалымдардың пікірлерін үш топқа бөліп қарастырамыз
Ғалымдардың бірінші тобы бағыныңқы сөйлемді ажыратуда бастауыш меже бола
1. алмайды дейді де,сөйлемнің сабақтас екенін ажыратуда баяндауышты негізгі
тірекдейді(Н.Дыренкова,А.Баскаков,Т.Бертагаев,А.Абдуллаев,С.Аманжолов,М.Ба
лақаев)
Ғалымдардың екінші тобы бастауышты бағыныңқы сөйлем түрлерінде саралай
2. қолдануды ұсынады,ол ортақ бастауыш ілімімен байланысты.
(Г.Сагибатталов,А.Пешковский,С.Жиенбаев,Н.Сауранбаев,Ғ.Бегалиев,т.б.)

Ғалымдардың үшінші тобы бағыныңқылардың барлық түрінде
3. бастауыштың қажеттігін көрсетеді. Мұндай көзқарасты
проф.Абдурахманов,М.Закиев,Т.Қордабаев,Қ.Есеновтер
қолдайды .Олар құрмалас сөйлемнің әр компонентінде бастауыш-
баяндауыштық қатынастың болуын жақтайды.
Сонымен,сабақтас құрмаластың
бағыныңқы компонентін айқындауда
мынадай белгілер негізге алынады:
Компоненттің белгілі шамада
сөйлемдік мағына дербестігі
болады ,яғни бұл компонент тұлғалық
жағынан тиянақсыз
болғанымен ,толық сөйлемдік
мағынаға ие болады;
Баяндауыш формасы
есімше ,көсемше,шартты рай
тұлғаларымен бірге шылаулардың
тіркесуі арқылы жасалып ,шартты рай
тұлғалы баяндауыштан басқасы өз
бастауыштарымен жақтаспайды;
Бағыныңқы компонент дербес
баяндауышты болады;
Бағыныңқы компонентке тән
интонация – тиянақталмаған
интонация
Құрмаластарды топтастыру мәселесі

Топтастырудағы ұстанымдар: Сабақтас құрмалас сөйлемнің
1.Құрылымдық ұстаным компоненттерін
2.Семантика-грамматикалық байланыстырушы
3.Функционалдық грамматикалық тұлғалар
қызметіне қарай,оның негізгі үш
Сабақтас байланыстың өзі:а түрі көрсетіледі:
трибутивтік, объектілік , а)есімше формаларының
адвербиалдық қатынастарға қатысуымен жасалатын сабақтас
негізделеді құрмалас сөйлемдер;
ә)көсемше формаларының
Сабақтастар байланысу қатысуымен жасалатын сабақтас
тәсіліне қарай: құрмалас сөйлемдер;
Септеулікті,септеуліксіз б)шартты рай формасының және
деп бөлінеді. басқа есім,етістік формаларының
қатысуымен жасалатын сабақтас
Мағыналарына құрмалас сөйлемдер.
қарай:Шартты,қарсылықты
,салыстырмалы,мезгіл,себе
п,қимыл-
сын,мақсат,мезгілдес
бағыныңқылы деп бөлінеді
Есімшелер барыс,жатыс,шығыс,көмектес сияқты
көлемдік септіктер тұлғасында келіп қана
Есімшенің жұрнақты бағыныңқының баяндауышы қызметін атқара
түрі шақтық алады. Өйткені осы тұлғадағы есімшелер ғана
мағынасына етістік сөз табының барлық қасиетін сақтайды.
қарай,түркітану Ал грамматикалық септіктерде ондай қасиет жоқ
әдебиеттерінің
кейбіреулерінде осы Құрмалас сөйлем жасауда есімше түрлерінің
шақтық деп аталса атқаратын қызметі,формалық құбылыстары
екінші біреулерінде біркелкі емес. Мұндай қызметте ең жиі
өткен шақтық есімше қолданылатыны -ған,-ген,-қан,-кен формалы
деп аталады. Ал қазақ есімшелер
тіл білімінде осының
Аталған тұлғалы есімшелер бағыныңқы
соңғы атауы
компонент баяндауышы функциясында
қалыптасты
мынадай формаларда қолданылады:

1.Жатыс септік жалғаулы: а)мезгіл:Жанат ішкі үйге кіріп кеткенде ,Асқар
мен Ержан тыста қалды;ә)шарт:Егер 10 минут кешіккенде,атқа да мініп
үлгермейді екенбіз.
2.Көмектес септік /қарс./ Ұлберген кедей болғанмен ,киім-кешектерін таза
ұстайтын еді;
3.-ша,-ше жұрнақты формада:а)мезгіл:Жасақшылар жеткенше,үй иесі
дайын отырды;ә)салыстыру мәні:Көп істеп,шала бітіргенше,аз
істеп,бабына келтір
Түрі жасалуы Жалғау,шылаулары Мысалы
Мезгіл бағыныңқы: Есімшенің -ған/-ген,-ар/-ер,- Бір мезгілдес:Шай
жатыс,шығыс тын/-тін ішіп болған
септікті Кезде,шақта,соң,са кезде,бала да
формалары жиі йын,кейін,бері,был оралып келіп
қолданылады. ай шылаулары да қалды;
осы мәнді береді Әр мезгілдес:Қыс
ішінде үй
тұрғызатынымда,се
н келдің
Себеп бағыныңқы Шығыс септік есімшеге –дықтан/- Ең жақын адамы
формасы арқылы діктен жалғануы айтқан
арқылы,соң,үшін соң ,расында да
шылауының ойланып қалды
тіркесуі арқылы

Қарсылықты көмектес септік -ғанмен Әріптестері қанша
бағыныңқы жалғауының айтқанмен,бұл
жалғануы арқылы көне қоймады.
Шартты бағыныңқы Болымсыз тұлғалы -ма+ған+да Мен сендерді
есімшеге жатыс апармағанда,сенде
септігінің жалғануы р мұның бірін де
арқылы көрмейтін едіңдер
Әрі қимылдың өзің,әрі қимылдың Көсемше құрмаластың өзі
амалын білдіретін етістіктің ерекше баяндауыш болып келген
формасы көсемше сөйлемде екі түрлі бөлшегін екінші компоненке
қызмет атқарады: бағындыра байланыстырады.
Пысықтауыш
Баяндауыш

Жиі бағыныңқы компоненттің баяндауышы болып
келетін және сол компонентті тиянақты
Көсемше формасы компонентпен әр түрлі мағыналық қатынаста
арқылы жасалатын құрмаластыратын –ып,-іп,-п жұрнақты түрі
құрмаластарға
тіліміздегі қимыл-
-а,-е,-й жұрнақты көсемшенің
сын,мақсат,себеп,қар тиянақсыздық сипаты басым
сылықты,шартты,мез болғандықтан,бағыныңқының тұлғалы
гіл бағыныңқылар баяндауышы әрі мағыналық,әрі тұлғалық
мен мезгілдес жағынан тиянақсыз болады.
сабақтастар жатады
Жай сөйлем құрамында мезгіл не мақсат
пысықтауыш қызметінде жұмсалатын –
ғалы,гелі,-қалы,-келі жұрнақты көсемшелер
құрмалас сөйлем баяндауышы ретінде тек
соңғы кезде қолданылып жүр
Көсемше тұлғалы сабақтастардың жасалу жолдары:
1.-п форматты көсемше;
2.-а,-е тұлғалы көсемше;
3.-ғандай тұлғалы көсемше. Мысалы:

Амал бағыныңқы:Достары көп Мақсат:Дәуіт ұшып Себеп:Кешкісін боран
көмек көрсетіп,үйін тез арада кетпесін деп,қарлығаш күшейіп,олар жолға
бітіріп алды оның қанатын қырқып шыға алмай қалды
қояды

Қарсылықты:Қолыңда
рұқсаты бола
тұра,кабинетке кіруге Шартты:Сендер уәде Мезгіл:Әкесі
бата алмады бермейінше,келесі аттанып
жұмысты бастамаймыз кеткелі,балаларда
маза жоқ.

Мезгілдес:Әңгіме аяқтала
бере,үлкендер жағы ду ете
қалды.
Бағыныңқы компоненті басыңқы Шартты райдың ерекшелігі жіктік
компоненттегі іс-әрекеттің шартын жалғауында тұрып бағыныңқы
білдіретін сабақтасты шартты сөйлемнің баяндауышы қызметін
бағыныңқылы сабақтас дейміз атқарады.Шартты рай арқылы:

Жасалу жолы:
-шартты рай тұлғасы (-са/-се); Шартты қарсылықты
-көсемше тұлғасының болымсыз түрі
(-ма+й);
-есімше тұлғасы (-ғанда/-генде)

Шартты бағыныңқы үш түрге бөлінеді:
Реалды:сөйлемдерде
хабарланған оқиғаның Ирреалды:шартқа Болжалды шарт:шарттың
мазмұнынан іс- негізделген оқиғаның көрінісі реалды беріледі
әрекеттің нәтижесі іс жүзінде де ,оның орындалу не
орындалғаны не жүзеге аспайды:Егер орындалмау нәтижесі
орындалатыны белгілі көңілді кірбің ой ықтимал,болжал түрінде
болып болып баспаса ,бүгін Әбіш атқа беріледі:Егер мен
тұрады:Еңбек етсең мініп ап ,ағындап шақырсам ,ақының біздің
ерінбей,тояды қарнын шапқылар еді үйге келер ме?
тіленбей

Ұқсас жұмыстар

Сөздердің байланысу тәсілдері

Сабақтас құрмалас сөйлем

ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМНІҢ ҚАЛЫПТАСЫП ДАМУ ЖОЛДАРЫ

Іргелес салалас құрмалас сөйлемдер

Аралас құрмалас Көп бағыныңқы сөйлем сабақтас

Құрмалас сөйлем және оның түрлері. ҰБТ - ға дайындық

Аралас құрмалас сөйлем туралы ақпарат

Аралас құрмалас сөйлем

Частных детских Мини - центра сада

КҮРДЕЛІ ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМДЕР

Пәндер