Арғы түркілердің мәдени мұрасы

Презентация қосу

Арғы түркілердің мәдени
мұрасы

Орындаған :Әуезхан Ж. Е
Жоспар:

1. Түркі халықтары
2. Түркі мәдениеті
3. Діни танымы
4. Көк бөрі – түркілерге маңызы
5. Мәдени және экономикалық байланыстары
Түркі халықтары
Түркі халықтары — Орталық, Шығыс, Солтүстік және Батыс
Азияның, сонымен қатар Еуропа мен Солтүстік Африканың
бөліктері этнолингвистикалық топтардың жиынтығы. Түркі
халқы Алтай тауларынан Шығыс Монғолияға дейін созылған
аймақта пайда болған. Кейбір лингвисттер түркі халықтарының
тамырын Манчжуриядағы Батыс Ляо өзенінің бассейнінен табуға
болады деген болжам айтады. Түркі тілдес халықтар түркі
тілдері отбасына жататын тілдерде сөйлеседі. Олар әртүрлі
дәрежеде, белгілі бір мәдени ерекшеліктермен, жалпы ата-
бабаларымен және тарихи шығу тегтерімен бөліседі.
Назарларыңызға рақмет!
Түркі мәдениеті
Түркі мәдениеті - ежелгі заманнан өмір сүріп келе жаткан түркі
тайпалары негізінде қалыптасқан мəдениеттің жалпы атауы.
Түркілердің алғашқы ата қонысы Шығыс Тянь-Шань мен өңірі болған.
"Халықтардың ұлы қоныс аударуының" нәтижесінде қазіргі
Қазақстан, Орта жəне Алдыңғы Азия, Шығыс Еуропа]]
территорияларына кең таралып орналасқан түркілер қазіргі түркі
тілдес халықтардың барлықтарының субстраты болып табылады.
"Түркі" деген термин тұңғыш рет 542 жылы аталады. "Түркі" этонимі
алғашқы кезде белгілі бір ақсүйектерден шыққанын білдірген
(ғылымда этносқа қатысты "түркі" терминін қолдану қалыптасқан,
біз соған арқа сүйейміз). Орталық Азияны мекендеген көптеген
тайпалық одақтардан біріккен феодалдық мемлекет Түркі
қағандығы өмір сүрген. Түркі қағандығының әлеуметтік-саяси және
қоғамдық өмірінде әскери істер аса маңызды орын алған.
Діни танымы
Көне түркі діні анимизм мен шаманизмге
негізделген болатын. Бұл аспан құдайы
Тәңірге негізделген политеистік дін еді.
Ата-бабаға табыну түркі дінінің маңызды
элементі болды және қытай халықтық
діндерімен немесе жапондық синтоидармен
көптеген ұқсастықтар болды.Кейінірек бұл
анимистикалық дәстүр неғұрлым ұйымдасқан
тенгризмді қалыптастырады. Негізгі құдай Тенгри, аспан құдайы, ерте түркі
қоғамының 763 ж. Маничаизм дінін ресми дін ретінде енгізгенге дейін
табынған.Тибеттік буддизм ислам діні пайда болғанға дейін ежелгі түркі
халықтарының ортақ діні болған.Уақыт өткен соң көптеген түркі тайпалары
ислам дінін қабылдады. Арабтардың кеңеюі исламның таралуы үшін үлкен рөл
атқарды.
Көк бөрі – түркілерге маңызы
Ертедегі гректердің жазбаларында турлар немесе
тұрандар мен массагеттер бір ұғымды білдірген. Сол
кездегі парсы жазбаларында оларды сақтар (ауданы “ит”
немесе “бөрі”, “көк бөрі”) деген. Ол иран,грек-латын
және қытай жазбаларында да дәлелденген. Ертедегі
аңыздарға жүгінсек,түркілер өздерін бөріден
тарағанбыз дейді.Түркілердің Алтай өңірінен шыққаны
туралы жырланған “Көк бөрі“ дастанындағы көне аңыздың
қысқаша мазмұны мынандай: Көне заманда “Со” елінің көсемі Қапан-пу аса қайырымды әрі асқан батыр
болыпты. Оның өзіне жақын он алты бауырының біреуінің анасы бөрі екен. Анасы бөрі бала ер жетіп
үйленеді. Оның екі әйелі болады. Сол екі әйелдің біреуі – қыс Тәңірісінің қызы, ал екіншісі жаз Тәңірісінің
қызы екен. Екі әйелдің әрқайсысы екі-екіден ұл табады. Тұңғыш ұл аса күшті, қайсар, болып өседі. Оған
бұл елде ешкім тең келмейді. Сол үшін оған халық “Түркі”, яғни күшті, мықты, ержүрек деп ат қойыпты.
Бүкіл түркі халқы сол “Түркінің” ұрпағы екен. “Көк бөрі” дастанындағы бұлардан басқа да аңыз-
хикаялардың негізгі айтары – ежелгі түркілердің ата-тегі бөрі дегенге келіп саяды. Әр кездегі түркі
мемлекеттерінің туларында көк бөрі бейнеленген. “Көк Тәңірі”, “Көк аспан”, “Көк бөрі” – осының бәрі
түркілер үшін қасиетті ұғымдар. Сондықтан олар бөріні өздерінің пірі санайды. Ол туралы Сүйінбай
Аронұлының: Бөрі басы – ұраным, Бөрілі менің байрағым, Бөрілі байрақ көтерсе, Қозып кетер қайдағым, –
деген жыр жолдарынан түркі халықтары үшін қасиетті “бөрінің” генетикалық ес деңгейіндегі ұғым екенін
Мәдени және экономикалық
байланыстары
Көне түркілердің көрші елдермен мәдени және экономикалық тығыз
байланыста болғаны тарихтан белгілі. Ол туралы Альфред Вебер: “Орта
Азиядан шыққан көшпелі халықтар Қытай, Үнді және Батыс елдеріне
баса көктеп еніп (жылқымен) жоғарыдағы үш атырапқа да ықпал етті. Ат
үстіндегі көшпелі халықтар дүниенің кеңдігін таныды. Қиын-қыстау
тіршілікпен қауіп-қатерлі мол жорықтар арқылы дүниенің жалғандығын
түсінді. Ол үстем нәсіл ретінде дүниеге ерлік пен трагедиялық сананы
орнықтырып, оны эпос түрінде паш етті” дейді. Орта Азия мәдениеті мен
Үндістанды байланыстырған ертедегі жол туралы ғалым Т.Алмас: “... 8
мың жыл бұрын Тарим оазисінен «Ладак жолымен» көшкен ертедегі
түркілер Солтүстік Үндістанға келіп, дравидий мәдениеті тұрғындарымен
қарым-қатынасқа түсті” дейді. Оның дәлелі ретінде XX ғасырдың 20-
жылдары Пакистанның Пенджаб және Синди штаттарында
археологиялық қазба жүргізгенде табылған басындағы шашын лентамен
байлаған ортаазиялық түркі типінің мүсінін келтіреді 12. Ертедегі Орта
Азия мен Үнді мәдениеті арасындағы байланысқа жататын құшанның
синкретикалық мәдениеті туралы Б.А.Литвинский былай дейді: “...көне
тохар миграциясының характері мен бағытының түпкілікті қорытындысы
әртүрлі ғылымдар саласындағы деректерге сүйеніп шешілетін
болғандықтан, оның шешімін айтпай тұрып, көнетохар-фин-угор және
жалпытохар-көнетүркі байланыстары Орта Азияның солтүстігі және оған
іргелес жатқан солтүстік және шығыс облыстары арқылы жүргенін
көреміз. Бұл аймақтарда б.д.д. I мыңжылдықтағы “скиф-еуропа”
Түркі елі” немесе “Түркістан” ұғымы – б.д.д. II ғасырда
ғұндардың шаньюйі (қыт. “Аспанның Ұлы Перзенті”) Мөде хан
түркінің 24 тайпасын біріктіріп, мемлекет құрған кезде пайда
болды. Сол тайпалардың көпшілігінің ізі бүгінгі қазақ ұлтын
құрайтын руларда кездеседі. Демек, бүгінгі қазақ көне
түркілердің тікелей ұрпағы. Мөде қаған қытай патшасы сұратқан
жақсы жылқылары мен сұлу қыздарын берсе де, жерге келгенде
(мейлі ол құнарсыз шөлді аймақ болса да): “Жердің жақсы-
жаманы болмайды. Жер мемлекеттің негізі. Ол ешкімге
берілмейді …” деп, қытайға соғыс жариялайды, сүйтіп оның көп
жерін жаулап алады 57. Ғұндардың батыс бөлігі б.д. I-IV
ғасырларында Жетісу, Арал теңізі арқылы өтіп, алдымен Жайық-
Еділ өзендері аралығын мекендеп, одан кейін Қара теңіз бойын
басып алып, Днепр мен Дунайға дейін жетіп, осы көштің
жолында кездескен аландардың бір бөлігі мен остроготтарды
бағындырып, угр, визигот, герман тайпаларының батысқа
жаппай көшуіне себепші болды. Еуразияның картасын түбегейлі
өзгерткен осы “Халықтардың ұлы көші” кезінде Кавказдың
солтүстігінде Терек пен Кубандағы аландардың көпшілігі
ғұндарға бағынды.

Ұқсас жұмыстар

Ежелгі түркі өркениеті

Руналық жазу

Түркі мәдениетіндегі ауызша дәстүрі

Түрік жазулары

ОРТАЛЫҚ АЗИЯНЫҢ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МӘДЕНИЕТІ

Мәдениеттің белгілер әлемі типологиясы

Түркілердің мәдени мұрасы

Халықаралық қатынастағы ұлттық мәдениеттің рөлі

Мәдениет тілі

Түркілердің Ислам тарихына араласуы

Пәндер