Есту мүшесі

Презентация қосу

«Астана медицина университеті»
«Гистология, цитология және эмбриология кафедрасы»

СӨЖ
Тақырыбы: Анализаторлар ілімі жарығындағы сезімтал ағзалардың
жалпы сипаттамасы. Рецепторлы жасушалар және рецепцияның
механизмдері.

Орындаған: Ермаханбет Ұ.
Топ: 211
Тексерген: Исаева З.К.

Нұр-Сұлтан, 2020
Жоспары:
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Анализаторлар туралы түсінік;
2. Анализаторлардың құрылымы;
3. Анализаторлардың түрлері;
4. Сезім мүшелері және рецепция;

III. Қорытынды
ІV.Қолданылған
әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Анализаторлар туралы жалпы
түсінік. Сыртқы және ішкі
орталардың әсерлерін қабылдап,
талқылайтын, олардың
жағдайлары туралы сезім
тудыратын мүшелер жүйесін
анализаторлар дейді.
Организмде жеті түрлі
анализаторлар бар: көру, есту, иіс,
тері, қозғалыс, дәм және
висцеральды (лат. висцералис -
ішкі мүшелерге қатысты), яғни
ішкі мүшелерге байланысты жүйе.
Анализаторлар туралы түсінік.

• Анализаторлар немесе талдағыштар (анализаторы); (көне грекше:
ἀνάλυσις - жіктелу, талдау) — шеткі қабылдағыш бөлімдерден
басталып, ми орталықтарында аяқталатын күрделі жүйке механизмі,
яғни ол дененің сыртқы және ішкі ортасын жүйке жүйесінің орталық
бөлігімен байланыстырып тұрған рефлекторлық доганың сезімтал
бөлігі. Талдағыштар үш бөлімнен тұрады:

1) тітіркеністі қабылдайтын шеткі бөлім (рецепторлар);

2) жүйкелік қозуды өткізетін аралық бөлім;

3) қабылданған сезімге талдау жасалынатын ми
жабынындағы және қыртыс астындағы сезімтал орталық
бөлім.
Анализаторлар туралы түсінік.

Анализаторлардың
көмегімен адам мен
жануарлар организмдері
мен қоршаған орта
арасында байланыс
қалыптасады. Сонымен
қатар, олар организмдегі
зат алмасу процесінің
қалыпты өтуі, ұлпалар мен
мүшелердің қанмен
жабдықталуы, әртүрлі
жүйелер қызметінің
үйлесімді реттелуі туралы
ақпараттармен орталық
жүйке жүйесін хабардар
етіп отырады
Анализаторлардың құрылымы:

• Талдағыштар жүйесі көп қабатты жүйе нейрондарынан тұрады. Олардың
алғашқы қабаты қабылдағыш құрылымдармен, ал соңғысы үлкен ми
сыңарларының қыртысының ұласқан аймақтарымен байланысты болады.

Талдағыштар көп жолды болады. Олардың әрбір қабатында серпініс
жіберетін көптеген жүйке элементтері бар.

Олардың тура және көлденең бөлшектері болады.

Сезім жүйесінің өрлеуші өткізгіш жолдары ми қыртысының тұрақты және
қосымша жобаланыс аймақтарында тұйықталады.

Әрбір сезім жүйесі қосқапталдас симметрия түрінде құрастырылады.
Сезім мүшелері туралы түсінік.

Дененің барлық мүшелерінде рецепторлар (жүйке ұштары) бар.Рецепторлар ішкі, сыртқы ортаның
тітіркеністерін бірден қабылдайды. Дененің кейбір мүшелеріндегі рецепторлар тітіркеністі тек сыртқы
ортадан қабылдайды.Бұл рецепторлардың ерекшелігі олар нақты өзіне тән тітіркеністі ғана, мысалы,
көздің рецепторлары тек жарық сәулесін, құлақтағы дыбысты қабылдайды.Сыртқы ортаның тек өзіне
тән тітіркеністерін қабылдайтын мүшелер— «сезім мүшелері» деп аталады.Сезім мүшелеріне көру
мүшесі (көз), есту, тепе-теңдік (құлақ),иіс (мұрын), дәм сезу (тіл), жанасуды сезу (тері) мүшелері
жатады.Теріде ыстықты, суықты, ауырғанды, жанасуды сезетін жүйке ұштары бар.

Ағзадағы сезім мүшелері сыртқы ортаның әртүрлі әсерлерін қабылдап, нақты бір жүйемен
(кодирования) өңдейді де, оны нерв импульсіне айналдырып, өткізгіш жолдары арқылы ми қыртысына,
қыртыс астына беріп , одан субъективті сезім түрінде жауап алады. Сонымен қоса , бұл жүйе ішкі
және сыртқы ортаның анализаторлары болып, ағзаның белгілі бір жағдайларға бейімделуін де
қамтамасыз етеді. Ағзадағы анализаторлар үш бөлікке бөлінеді.Олар шеткі(рецепторлы), аралық және
орталық.Шеткі бөлігіне құрамында арнайы рецепторлы жасушалары бармүшелер жатады. Бұлар:
механорецепторлар (есту, тепе-теңдік сақтау, тері- сипап сезу, барорецепторлар), хемореццепторлар
(дәм сезу, иіс сезу, қан тамырлар құрамындағы интеррецепторлар), Фоторецепторлар (көздің торлы
қабығы), жарықты қабылдаса, ал терморецепторлар (тері мен ішкі мүшелердегі), ауырғанды сезетін
рецепторлар болып табылады.
Аралық бөлігіне—көптеген қыстырма нейрондар тізбегі жатады(өткізгіш жолдар).
Орталыққа—сенсорлы жүйенің үлкен ми қыртысында орналасқан бөлігі жатады.Мұнда берілген
информация өңделіп, оған жауап беріледі.
Сезу мүшелерінің жіктелуі:
Құрылысы мен қызметіне қарай сезу мүшелерінің рецепторлы
бөлігінің үш түрін ажыратады.
Бірінші түріне - көз-көру, мұрын-иіс сезу мүшелері жатады.Бұлардың
құрамында сыртқы энергияны (тітіркендіргішті) нерв импульсіне
айналдыратын арнайы нейросенсорлы жасушалары болады.

Екінші түріне - есту мүшесі, тепе-теңдік сақтау және дәм сезу
мүшелері жатады. Бұлардың рецепторлы бөлігінде эпителиалды
немесе сенсоэпителиальды жасушалары бар. Сыртқы ортадан
тітіркену реакциясын қабылдап, оны сезімтал нейрондардың
дендриттері арқылы орталыққа өткізіп оырады.

Үшінші түріне—нақты мүше емес проприорецептивті терідегі
рецепторлар (қаңқалық-ет) мен сезімтал висцеральді жүйе жатады.
Бұлардың шеткі бөліктері инкапсулалы және капсуласыз
рецепторлардан тұрады.
Көрү мүшесі.

Көз(Opthalmos oculos)- көру мүшесі, көру анализаторларының шеткі бөлігі,
рецепторлы қызметін атқаратын көздің торлы қабығындағы нейрондар
тізбесі.

Көздің сезімтал ішкі қабығы-
Дамуы.Көз ұрықтың әртүрлі
торлы қабық, көздің рецепторлы
жапырақшаларынан бастау Көздің құрылысы.Көз
бөлігі, құрамында нейрондары бар.
алады. Көздің торлы қабығы мен алмасы(bulbus oculus) үш
Бұл фоторецепторлы нейрондар
көру нерві нерв түтігінен қабықпен қоршалған. Сыртқы
арқылы ағзаға, ми қыртысына,
дамыса, көз фиброзды қорғаныш қызметін
қыртыс астындағы көру
бұршағы экстродермадан дамиды. атқаратын жне көз алмасының
орталығына информация беріледі.
Көз бокалын қоршаған сыртқы бұлшық еттері бекінген
Көз алмасын қоршаған қабықтары
мезенхимадан қан тамырлы қабық қабығы. Бұл қабығының алдыңғы
мен олардың туындыларын үш
пен склера дамиды. Склераның мөлдір бөлігі қасаң қабық болса,
түрлі жарықты сындыратын
алдыңғы бөлігі біртіндеп көп ал артқы бөлігі склера (ақ
немесе диотропикалық (қасаң
қабатты жалпақ эпителийге қабық) болып саналады. Ортаңғы
қабық, көз камераларындағы
ауысып, көздің қасаң қабығы ең негізгі зат алмасу
сұйықтық, көз бұршағы мен шыны
қабығына айналады. Көз бокалы процесінде маңызды ролі бар қан
тәріздес
ішіндегі мезенхима мен тамырлы қабық. Бұл қабық үш
дене); аккомадациялық (нұрлы
эмбриональді торлы бөліктен тұрады: нұрлы қабық,
қабық, кірпікшелі дене мен кірпік
қабықтан көздің шыны тәрізді цилиарлы дене және қан
тәрізді
денесі мен нұрлы қабығы дамиды. тамырлы – хориодей
өсінді); рецепторлы (көздің торлы
Көздің қарашығын(диаметрін) бөлігі(choriodea).
қабығы) аппараттарға
қысатын бұлшық еттері нейральді
жатқызады.
түрде дамып жетіледі.
Көру мүшесінің гистологиясы.
Көру мүшесінің гистологиясы.
Дәм сезу мүшесі.
Дәм сезу ағзасының—organum gustus («химиялық» сезімінің)—маңызы
тамақтың сапасын айыруда.Ең алдымен дәм бүршіктері тері сезімі
ағзаларынан бөлініп шықты.Содан кейін олар ауыз және мұрын қуыстарында
(қосмекенділер) шоғырланып, ақырында ауыз қуысында жиналады
(жорғалаушылар мен сүт қоректілер).

Дәм сезу мүшесінің құрамында рецепторлы эпителиальды жасушалары бар,
дәм сезу анализаторларының ең шеткі бөлігі—тіл.Бұл жасушалар тағамның,
тағамға да жатпайтын заттардың дәмін сезіп тітіркенеді де, одан пайда
болған нерв импульсін афферентті нерв ұштары арқылы (информацияны) ми
қыртысына, қыртыс астындағы орталыққа береді.Дәм сезу мүшесінің
қатысуымен ағзада вегетативті реакциялар (сілекейдің бөлінуі мен асқазан
асты безінен сөл бөлінуі) өтеді.Дәм сезу түйіндері (буылтықтары) адам
тінінің көп қабатты жалпақ эпителінің құрамындағы науа, жапырақ пен
саңырауқұлақ тәрізді бүртіктерінің бүйір бөліктерінде
орналасқан.Балаларда, кейде ересек адамдардың өзіндеде дәм сезу
бүртіктері ерінде, көмейдің ішкі және сыртқы беткейлерінде, өңештің
артқы қабырғасында, дыбыс желбезектерінде де болуы мүмкін.Адамда дәм
сезу бүртіктерінің саны 2000- дай.
Дәм сезу мүшесі.
Дәм сезу мүшесінің дамуы. Дәм сезу
бүртіктерінің ең алғашқы бастамасын
беретін ауыз қуысының көп қабатты
эпителиі.
Құрылысы.Әрбір дәм сезу бүртіктерінің
пішіні элипс тәрізді болып келген, құрамында
бір-біріне тығыз жабысып орналасқан 40-60-
қа жуық жасушалары бар құрылымдар. Бұл
жасушаларды бес топқа бөледі:
сенсоэпителилі, “ашық түсті” ұзын цилиндр
тәрізді, “күңгірт” түсті тіректі, аз
дифференцияланған базальды және шеткі
(перигеммальды) жасушалары.Дәм сезу
бүртіктері астыңғы дәнекер тіннен базальды
мембрана арқылы бөлінеді. Бүртіктердің ұшы
тілдің бетіне дем сезу саңылауы арқылы
байланысады.Мұндай саңылаулар біртіндеп
эпителий жасушаларының бетіндегі дәм сезу
шұңқырларына ұласады.
Дәм сезу мүшесі.
Кортий мүшесі.
Кортий мүшесі — ішкі құлақтағы есту мүшесі — жарғақтық ұлудың негіздік (базиллярлы) тақташасында
орналасқан, арнайы сезімтал эпителийден түзілген, есту талдағышының (анализатор) дыбысты қабылдайтын
шеткі аппараты (рецептор). Кортий мүшесі — ішкі және сыртқы сезімтал түкті, ішкі және сыртқы тіректік
эпителий клеткаларынан құралған. Орталық тіректік клеткалар бағанды жасушалар деп аталады. Ішкі және
сыртқы сезімтал жасушалардың аралығындағы ішкі және сыртқы бағанды жасушалар бір-біріне қисая
орналасып, іші сұйыққа (эндолимфаға) толған үш бұрышты өзек (туннель) түзеді. Осы өзек арқылы спиральды
(иірімді) жүйкелік ганглийдегі сезімтал нейроциттер дендритгерінен түзілген миелинсіз жүйке
талшықтарының сезімтал ұштары, сезімтал түкті эпителий жасушаларына жанасып аяқталады.

Тіректік жасушалардың екінші түрі — саусақша (фалангалық) жасушалар сезімтал түкті жасушаларды
сыртынан қоршап, оларды бір-бірінен бөліп оқшаулап тұрады. Саусақша жасушалардың сыртқы жағында
орналасқан шекаралық (тіректік жасушалардың үшінші түрі) жасушалар түкті жасушаларды қоректік
заттармен қамтамасыз етеді. Шекаралық клеткалардың апикальды бетінде көптеген микробүрлер,
цитоплазмасында липид тамшылары мен гликоген түйіршектері болады. Рецепторлы түкті эпителий
жасушалары бағанды жасушалардың екі жағында, ішкі түкті клеткалар бір қатарда, ал сыртқы түкті
жасушалар үш қатарда орналасады. Кортий мүшесінің (иірімді мүшенің) ұзын бойымен 20000-дай түкті
рецепторлы жасушалар орналасады.

Әрбір ішкі түкті жасушаның бетінде 30-60-тай қысқа түктер, ал сыртқы түкті жасушаның — 120-ға жуық
ұзын түктер болады. Қуысы эндолимфа сұйықтығына толған жарғақты ұлудың сезімтал түкті
жасушаларының жоғарғы жағында, жіңішке талшықтар мен оларды желімдейтін мөлдір
гликозаминогликаннан құралған жабынды жарғақ болады. Перилимфадан жарғақты ұлу қабырғасы арқылы
эндолимфаға берілген тербелмелі қозғалыстың әсерінен, сезімтал жасушалар түктерінің жабынды жарғақпен
жанасуы нәтижесінде қозу пайда болып, тітіркеніс сезімтал жүйке ұштарына беріледі.
Есту мүшесі.
Сыртқы құлаққа құлақ қалқаны мен Есту түтікшесі тамақтың, мұрын-
сыртқы есту жолы жатады. Сыртқы жұтқыншақ бөлігін дабыл қуысымен
есту жолы иірім жасай орналасқан байланыстырып тұрады, сондықтан
шеміршекті және сүйекті бөліктерге тұмау кезінде инфекция мұрын-
бөлінеді. Оның шеміршекті бөлігінде жұтқыншақтан сол түтікше арқылы
май бездері мен сарғыш түсті секрет – ортаңғы құлаққа түседі. Ал дабыл
құлық көп бөлінеді. Ал сыртқы есту қуысы сыртқы есту жолы мен
жолындағы түктер қорғаныш құлақтың ішкі бөлігі лабиринттің
қызметін атқарады: шаң, тозаңды, (шытырманның) арасында орналасқан.
ұсақ жәндіктерді, микробтарды Ол бұрыс куб тәрізді, сондықтан алты
тұтып қалады. Құлақ қалқаны дыбыс қабырғасы болады. Дабыл қуысында
тербелістерін қабылдайды да оны дыбыс тербелістерін дабыл
дабыл жарғағына жібереді. Ортаңғы жарғағынан лабиринтке жеткізетін
құлақ бір-бірімен жалғасып жатқан балғашық, төсше және үзеңгі деп
дабыл қуысы, есту түтікшесі мен аталатын үш кішкене сүйекше бар.
емізік тәрізді өсіндіден (өзінің Сүйекшелер тізбегі дыбысты
үңгірімен) тұрады. лабиринттің сопақша терезесіне
жібереді.
Есту мүшесі.
• Ортаңғы құлақтың бұлшық еттері дабыл
жарғағы мен дыбыс сүйекшелері тізбегінің қалыпты
тонусын сақтау, ішкі құлақты тыс дыбыстық шамадан
тітіркендірулерден қорғау; дыбыс өткізгіш аппараты
толқынындағы дыбыстарға бейімдеу қызметтерін
атқарады. Ішкі құлақ – “лабиринт” деп аталады. Ол
шеміршекті және сүйекті бөліктерге бөлінеді. Сүйекті
лабиринт: кіре беріс, жартылай үш иірім өзектері мен
ұлулы денеден тұрады. Шеміршекті бөлігі сүйекті
лабиринттің ішінде орналасқан. Оның іші мөлдір
сұйық эндолимфамен, ал осы екі лабиринттің арасы
перилимфамен толған. Дыбыс дірілі перилимфадан
эндолимфаға, ал ол арқылы ұлуға беріледі. Есту
жүйкесінің шеті орналасқан ұлудан дыбысты
қабылдайтын жүйке клеткалары бар есту жүйкесі
шығады.
• Дыбыс өткізгіш аппаратына құлақтың сыртқы,
ортаңғы, ішкі бөліктері мен перилимфа, эндолимфа,
геликотрема жатса, дыбыс қабылдағыш аппаратына
кортий мүшесінің сезімтал клеткалары, ұлудың сүйекті
бөлігіндегі спиральді түйін, есту жүйкесінің
өткізгіш жолдары мен ядролары, ми қыртысының
самай бөлігіндегі оң және сол жақтағы (ми орталығы)
орталықтары жатады.
Қорытынды:
Адам көру мүшесі арқылы сыртқы ортаны танып, зерттеп отырады.Сыртқы ортадан
қабылдайтынақпараттың 80-90%-ы көру мүшесі арқылы жүзеге асады.Бұл көру маңызының аса
ерекше екенін дәлелдейді.Көз арқылы адам өзін қоршаған затты, әр түрлі денелерді, олардың
пішінін, түрін, түсін, қимылын, құрылысын қабылдайды.Адамның табиғатта және қоғамда толып
жатқан өзгерістер жасауды көру мүшесінен алынған ақпараттың жоғары ми қыртысында
талданып, қортындылап, оның іс-әрекетіне айналуына байланысты.Көру мүшесінен түсетін
ақпараттың ішкі мүшелердің қызметіне әсері бар және ол адамның мінез-құлық өзгертеді. Дені сау
адамның екі көзінің қарашығы бірдей кеңейеді немесе бірдей тарылады.Бір көзге жарық сәулесін
түсіргенде онымен бірге басқа көздің қарашығы да тарылады, мұны өзара одақтас әсерленіс деп
атаймыз.Кей жағдайда екі көздің қарашықтары көлемі әртүрлі болады—анизокария.Бұл бір
жағындағы симпатикалық жүйкенің зақымдануынан туады, осының салдарынан көз қарашығы
тарылады—миоз және онымен бірге саңылауы кішірейеді (Горнер симптомы). Көз алмасы
қозғалысының қандай да болмасын заттарды көруге маңызы зор.
Дәм сезу жүйесі ауыз қуысына түскен тағамның сипатын, мөлшерін және түрін анықтап,
организмнің тіршілігін, зат алмасуын, сыртқы ортаға бейімделісін қамтамсыз етеді.эволюциялық
даму кезінде дәм сезу тағамды талғау немесе қабыл алмау тетігі ретінде қалыптасты.Табиғи
жағдайда дәм сезу түйсігі тағаммен қатар іс иіс сезу, тактилді және жылулық түйсіктерімен қоса
жүреді.
Жас ұлғайған сайын ажырату сезімталдығы кемиді.Дәрі қабылдау, темекі шегу дәм сезу
сезімталдығын төмендетеді.оның жойылуы—агевзия, кемуі—гипогевзия, ал қалыптан тысқа әуес
болушылық- парагевзия деп аталады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:

• Биоморфология терминдерінің
түсіндірме сөздігі/ - Алматы:
"Сөздік-Словарь", 2009. ISBN
9965-822-54-9.
• Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрин
«Гистология» Москва, 1999 год.
• М.Қ.Смағұлова Биология.
«Арман-ПВ» баспасы, 2008ж.
• Ә .Күзенбаева Адам
анатомиясы «Арыс» баспасы,А
2001ж
• Ж.О.Аяпова Гистология А.2005

Ұқсас жұмыстар

Көру сезу

Есту тепе - теңдік мүшесі

Иіс сезу мүшесі

Рецепторлы жасушалар және рецепцияның механизмдері

Құлақ аурулары

Дәм сезу мүшесі

Анализаторлардың ортақ қасиеттері

Иіс сезу мүшесін тап

Тері қабаттары мен құрылысы

Сыртқы құлақ Ортаңғы құлақ Ішкі құлақ

Пәндер