ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ ЕУРОПАЛЫҚ

Презентация қосу

Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық
университеті
Жаратылыстану факультеті

ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ
ЕУРОПАЛЫҚ
МӘДЕНИЕТ
ДАЙЫНДАҒАН: ІЛЕСБЕК ҰЛДАНА
ҚАБЫЛДАҒАН:САУРБАЕВА РАЙСА
І КІРІСПЕ

ХІХ ғ. ғылым мен техниканың дамуында
болған ұлы өзгерістер Европа континентінің
барлық елдері мен халықтарының әдебиеті
мен өнерінің дамуына көп үлес қосты.
Капитализмнің қалыптасу дәуірі – европалық
көркем мәдениеттің дамуындағы жаңа
дәуір. Осы дәуірде классицизм, романтизм,
сыни реализм, импрессионизм қалыптасты.
Осы маңызды бағыттардың Европа
мәдениетінің дамуындағы мәні мен
мазмұнын қарастырайық.
• Классицизм (лат. classicus – үлгілі деген сөзінен) XVIII ғ.
француз мәдениетінде қалыптасты және француз
абсолютизмінің идеясын бейнеледі. XVIII ғ. классицизм
буржуазиялық ағартушылықпен байланысты болды
және қоғамның буржуазиалық-революциялық
құлшыныстарын көрсетті. Рационализм идеяларына
негізделген классицизм стилі биік, ерлік және өнегелі
идеалдарды бейнелеуге, айқын, үйлесімді бейнелерді
жасауға тырысты. Сонымен қатар классицизмге
утопизм, идеализация, дерексіздік, академизм белгілері
тән болды.
НЕМІС ӘДЕБИЕТІНДЕ КЛАССИЦИЗМ
ӨКІЛДЕРІ – И.В. ГЕТЕ ЖӘНЕ И.Ф. ШИЛЛЕР.

• Иоганн Вольфганг Гете (1749-1832 ж.ж.) – неміс
әдебиетінің негізін қалаушы, Петербург Ғылым
Академиясының шетелдік құрметті мүшесі өзінің
әдеби қызметін бүлікшіліктен («Дауыл және
тықсыру» бағытына қатысу), сентиментальды
романтизмнен («Жас Вертердің азап шегуі»)
бастады, веймарлық классицизм кезеңінен өтті
және «Фауст» трагедиясында өмір проблемаларын
философиялық түсіндіруге тырысты.
• Иоганн Фридрих Шиллер (1759-1815 ж.ж.) – ақын,
драматург, «Дон Карлос», «Мария Стюарт»
трагедияларының, «Вильгельм Телль»
драмасының авторы.
Романтизм (франц. romantisme, орта ғасырлық romant – роман) – Европаның
барлық елдерінде және Солтүстік Америкада дамыған идеялық-көркем бағыт.
Ғылымның, әдебиет пен өнердің барлық салаларында бейнеленді.
Германияда романтизм XVIII-ХІХғ.ғ. қалыптасты және ХІХғ. бірінші ширегінде
жақсы дамыды. Классицизм дәстүрлері күшті болған Францияда романтизмнің
қалыптасуы, әсіресе театр өнерінде ұзаққа созылды. Романтизм кең қоғамдық
топтардың буржуазиялық революция нәтижелеріне қанағаттанбаудан, ұлттық
езгі, саяси реакцияға қарсы шығудан шықты. Романтизм өкілдеріне XVIII ғ.
ағартушыларының іліміне көңілдері толмау тән болды. Романтизм тұлғаның
утилитаризмі мен біркелкілігіне шексіз еркіндікке талпынуды, жетілуге және
жаңаруға құштарлықты, жеке және азаматтық тәуелсіздік пафосын қарсы қойды.
Романтикалық қозғалыс өкілдері ұлттық өткен тарихқа (кейде оларды идеалды
етіп көрсетті), өз халқының және басқа халықтардың фольклор дәстүріне және
мәдениетіне қызығушылық тудырды, әлемнің универсиалды кейпін жасауға
тырысты.
Романтизмнің нағыз отаны Германия болды. Неміс романтизмі Жан Поль (1763-
1825 ж.ж.), Генрих фон Клейст (1777-1811 ж.ж.) тәрізді белгілі жазушыларды
тудырды. Эрнст Теодор Амадей Гофман (1776-1822 ж.ж.) романтизм шыңына
шықты. Оның туындыларына драматизм мен сарказм, лирика мен гротеск тән
(мысалы, «Албасты эликсирі»). Ол тұрмыстағы шындықты сыни қабылдады
(«Алтын құмыра» повесі, «Құйтақандай Цехес», «Бүргілер билеушісі» ертегілері).
Гофман — неміс музыкалық эстетикасы мен сынының негізін қалаушылардың
бірі, алғашқы романтикалық опералардың бірі «Ундинаның» авторы. Гофманның
поэтикалық бейнелері Р. Шуманды («Крейслериана»), Ж. Оффенбахты («Гофман
ертегілері»), П.И. Чайковскийді («Щелкунчик» балеті) шабыттандырды.
Дж. Ноэль
Генрих Гордон Дж. Китс
Гейне Байронның
• ХІХ ғ. бірінші жартысында Германияның ұлы ақыны, өз шығармашылығында
романтика мен иронияны үйлестірген Генрих Гейне (1797-1856 ж.ж.) өмір сүрді.
• Англияда Дж. Ноэль Гордон Байронның (1788-1824 ж.ж.) лирикалық романтизмінің
ықпалы зор болды. Оның «Чайльд Гарольдтың қажылығы» поэмасы романтикалық
бүлікші, Наполеон кезеңінен кейін көңілі қалған қаһарманды өмірге әкелді. Белсенді
гуманизм мен әулиелік болжамдары Байронды сол кездегі Европаның ойшылы етті.
• Ағылшын романтизмінің өкілдері — Дж. Китс пен Б. Шелли. Дж. Китс (1795-1821 ж.ж.)
— «Эндимион» патриархалды-утопиялық идилияның авторы, онда пуритандық екі
жүзділікке қарсылық көрсетілген. «От», «Психея» одаларында ақын табиғат сұлулығы
мен үйлесімін дәріптейді. Ол — «Гиперион» символико-аллегориялық поэмасының
авторы.
• Музыкадағы романтикалық бағыт бай және дарынды болды. Бұл неміс композиторы,
музыка сыншысы, романтизм эстетикасын суреттеуші Р. Шуман (1810-1856 ж.ж.). Ол
бағдарламалық фортепьяналық циклдердің («Көбелектер», «Карнавал», «Фантастикалық
пьесалар», «Крейслериана»), лирико-драмалық вокальды циклдердің, «Геновена»
операсының, «Рай мен Пери» ораториясының және басқа туындылардың авторы.
• Француз композиторы мен дирижері Г. Берлиоз (1803-1869 ж.ж.) романтизм өкілі болды.
Оның туындыларына «Фантастикалық симфония», «Траурлық-триумфальды симфония»,
«Трояндықтар» опера-дилогиясы, Реквием жатады. Романтикалық бағыт неміс
композиторы, дирижері, музыкалық жазушысы, опералық өнер реформаторы Р. Вагнердің
(1813-1883 ж.ж.) шығармашылығында да кездеседі. Оның мына опералары белгілі және
кең танымал: «Риенци», «Ұшатын голландиялық», «Тангейзер», «Лоэнгрин», «Тристан мен
Изольда» және көптеген басқа музыкалық туындылар.
• Кескіндемеде де романтикалық тенденциялар байқалады.
Француз кескіндемесіндегі романтизм бастауы Т. Жерико (1791-
1824 ж.ж.) шығармашылығымен байланысты. Оның басты
жұмыстарының бірі – «Медуза салы» полотносы. Романтизмнің
керемет құбылысы – Э. Делакруа кескіндемесі (1798-1863 ж.ж.).
Ол көбінесе Байрон поэзиясының мотивтеріне полотно жазған
және бірқатар тарихи композицияларды дүниеге әкелген. 1830 ж.
революциялық оқиғалардың қызған кезінде ол бүлікшілік
пафостағы, романтизмге тән картина жазады, оны «Халықты
бастаушы еркіндік» деп атаған.
ӘДЕБИЕТ ПЕН ӨНЕРДЕГІ РЕАЛИЗМ — КӨРКЕМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚҚА
ТӘН ҚҰРАЛДАРМЕН ШЫНДЫҚТЫ АҚИҚАТ, ОБЪЕКТИВТІ БЕЙНЕЛЕУ.

• Францияда 30-40-жылдары әлем таныған • 30-40-жылдары реализм Англия әдебиетіндегі
жазушылар өздерінің ең үздік реалистік жетекші бағыт болды. Ағылшын сыни
туындыларын жазады, олардың қатарында 95- реализмінің негізін қалаушы Ч. Диккенс (1812-
томдық «Адамгершілік комедиясын» жазған О де 1870 ж.ж.) болды. Атақты сатирик және
Бальзак (1799-1850 ж.ж.), «Париж әйел юморист реализм шыңы болатын туындылар
құдайының соборы», «Тоқсан үшінші жыл», жазды («Домби мен ұлы», «Ауыр кезеңдер»,
«Шеттетілгендер» романдарының авторы В. Гюго «Үлкен үміттер»). Оның замандасы У. Теккерей
(1802-1885 ж.ж.), «Бовари ханымы», «Сезімдерді (1811-1863 ж.ж.) «Мансап құмарлық
тәрбиелеу», «Саламбо» романдарының авторы Г. жәрмеңкесі» романында, «Генри Эсмондтың
Флобер (1821-1880 ж.ж.) болды. П. Мериме (1803- тарихы» тарихи туындысында, «Көрсеқызарлар
1870 ж.ж.) – новелла жазу шебері («Матео
кітабы» сатирикалық эсселер жинағында,
Фальконе», «Коломба», «Кармен»), пьесалардың,
«Даңқты жазып шығарушылар романдары»
тарихи хроникалардың авторы («Карл ІХ кезеңінің
пародиялар циклінде буржуазиялық қоғамға
хроникасы»).
тән кемшіліктерді көрнекі түрде көрсетті.
• ХІХ ғ. музыкалық опералық өнерде реализм шыңына ұлы итальян
композиторы Дж. Вердидің (1813-1901 ж.ж.) шығармашылығы
жетті. Оның «Сицилиялық кешкілік», «Бал-маскарад», «Тағдыр
күші», «Симон Бокканегра» тарихи-қаһармандық опералары
Италияның ұлт-азаттық қозғалысына арналған. Қаһармандардың
жеке басындағы драма қоғамдық-саяси оқиғалармен тығыз
байланысты. Оларды терең психологизмге толы көпшілік
сценалардың динамизмі мен ашықтығы ерекше етеді; олар үшін
оркестрлік бояулардың байлығы тән.
• 1850 жылдардағы «Риголетто», «Трубадур», «Травиата» белгілі
операларында Верди музыка тілінің қарапайым мәнерлігімен
кейіпкерлердің ішкі әлеміне терең бойлай білді. Оларға итальян
халық музыкасына негізделген әуенділік, әлеуметтік теңсіздікті
әшкерелеуге бағытталған жоғары гуманизм тән.
• Вердидің ең белгілі туындылары – «Дон Карлос» және «Аида»
опералары. Композитор «Аидада» үлкен опера жанрлары –
дамыған ансамбльдерді, көпшілік сценаларды, салтанатты
шерулерді, балетті қолданды.
• Опералық реализм құндылықтарына Шекспирдің сюжетімен Верди жазған «Отелло»
муыкалық драмасы және «Фальстаф» күлдіргі операсы жатады. Осы операларда ол
дәстүрлі ариялар мен дуэттерден бас тартып, оның орнына монологтар, диологтық
сценалар енгізді, сонымен музыканың драмалық әрекетпен толық қосылуына қол жеткізді.
• ХІХ ғ. соңында итальян операсында жаңа бағыт – веризм пайда болды (итал. vero шыққан
verismo – ақиқат, шын). Оған Р. Леонкавалло (1857-1919 ж.ж.), П. Масканьи (1863-1945
ж.ж.), У. Джордано (1867-1948 ж.ж.), Д. Пуччини (1858-1924 ж.ж.) жатады. Веризм
эстетикасы – “өмірді шын көрсету”. Веристердің операсы өмірге ақиқат келетін
сюжеттерімен, қарапайым адамдардың жан дүниесін шын бейнеленумен ерекшеленеді.
Олардың операларының кейіпкерлері – шаруалар, кезбе актерлар, шеберлер, суретшілер.
Әуезді вокальды мелодиямен қатар композиторлар драмалық речитативтерді, қысқа
ариозоларды, симфонияны кең қолданды.
РЕАЛИЗММЕН КӨРКЕМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
СТИЛІМЕН НАТУРАЛИЗМ ТЫҒЫЗ
БАЙЛАНЫСТЫ.
• Өнерде натуралистік бағыт өкілдері адамның тағдырының, еркінің, рухани
әлемінің әлеуметтік ортамен, тұрмыспен, тегімен, физиологиясымен толық
анықталатындығы туралы түсініктен шықты. ХІХ ғ. 80-жылдарында натурализм
француз әдебиетіндегі ықпалды бағыт болады. Осы ағымның ең ірі өкілі және
теоретигі Э. Золя (1840-1902 ж.ж.). Өзінің басты еңбегі – жиырма томдық
романдар сериясында (“Ругон Маккары”) Золя елдегі барлық топтардың өмірін
қамти отырып, француз қоғамының кең панорамасын береді. Натурализмнің
әдебиеттегі басқа белгілі өкілдері мыналар: француздар ағайынды Эдмонд (1822-
1896 ж.ж.), Жюль (1830-1870 ж.ж.) Гонкур, немістер А. Хольц (1863-1929 ж.ж.), Г.
Гауптман (1862-1946 ж.ж.), америкалықтар С. Крейн (1871-1990 ж.ж.), Ф. Норрис
(1870-1902 ж.ж.) және бельгиялық К. Лемонье (1844-1919 ж.ж.).
• Натурализм көркем шығармашылық стилі ретінде әдебиетте ғана емес,
әлемдік мәдениеттің басқа бағыттарында да өз бейнесін тапты. Мысалы,
театр өнерінде натуралистік позициялар жағынан француз режиссері А.
Антуан (1858-1943 ж.ж.) және неміс режиссері О. Брам (1856-1912 ж.ж.),
ал кескіндемеде француз суретшілері Э. Мане (1832-1883 ж.ж.), К. Менье
(1831-1905 ж.ж.) және неміс суретшісі К. Кольвиц (1867-1945 ж.ж.) болды.
• Өнердегі натуралистік бағыт біртекті болған жоқ. Реалистік,
демократиялық белгілермен қатар үмітсіздік, аморализм, рухтың
төмендеуі тән декаденттілік тенденциялары байқалды.
• ХІХ ғ. аяғы-ХХ ғ. басында Европада өнерде өз бағыты – символизм
қалыптасты. Француз символизмінің ең ірі өкілдері ақындар П.
Верлен (1844-1896 ж.ж.), С. Малларме (1842-1898 ж.ж.), А. Рембо
(1854-1891 ж.ж.) болды.
• Символизм басқа елдерде де дамыды: Германияда – С. Георге
(1868-1933 ж.ж.), Австрияда – жазушы Г. Гофмансталь (1874-1923
ж.ж.), ақын Р.М. Рильке (1875-1926 ж.ж.), Бельгияда – М.
Метерлинк, Ж. Роденбах, Польшада – С. Побышевский.
• Сындық реализм кескіндемесінің әсерінен өнерде импрессионизм
(франц. impression — әсер) бағыты пайда болды. Оның тарихы
салыстырмалы түрде қысқа 12 жылды ғана құрайды
(картиналарды бірінші сатқандағы, 1874, сегізіншіге дейін, 1886
ж.). Импрессионизм К. Моне (1840-1926 ж.ж.), О. Ренуар (1841-
1919 ж.ж.), Э. Дега (1834-1917 ж.ж.), К. Писсаро (1830-1903 ж.ж.),
Б. Моризо сияқты суретшілердің шығармашылығында көрсетілген.
Олар өнерді жаңарту үшін күресуге бірікті және көркем
шығармашылықта ресми салонды академизмді жеңуге тырысты.
1886 жылы сегізінші көрмені өткізген соң, бұл топ кескіндемедегі
біртұтас бағыт жүйесі ретінде даму мүмкіндіктерін
жоғалтқандықтан тарап кетті.
• Импрессионизм кескіндемеге ғана емес, өнердің басқа түрлеріне де қолайлы әсер етті,
мысалы, мүсін өнеріне. Импрессионистердің замандасы және серіктесі ұлы француз мүсіншісі
О. Роден (1840-1917 ж.ж.) болды. Оның драмалық күшті және батырлық өнері адам сұлулығы
мен адамгершілігін дәріптейді («Кале азаматтары», «Сүю», «Ойшыл» және басқа мүсіндері).
• ХІХ ғ. соңында сәулет өнерінде маскарадты түрде безендірілгісі келмеген инженерлік
конструкциялардың жаңа типі Парижде Әлемдік көрме үшін инженер А.Г. Эйфель (1832-1923
ж.ж.) жасаған атақты темір мұнара тәрізді құрылыстар түрінде болды.
• Импрессионизмнің негізгі белгілері постимпрессионизмде дамыды. Осы бағыттың көрнекті
өкілдері үш суретші болды: француздар П. Сезанн, В. Ван Гог және голландиялық П. Гоген.
Олар импрессионистермен қатар жұмыс істей бастады және өз шығармашылығында
олардың әсерін сынай бастады. Бірақ олардың әрқайсысы жеке шығармашылық тұлға болды
және өнерде өз ізін қалдырды.
• П. Сезанн (1839-1906 ж.ж.) өзінің портреттерінде, натюрморттарында, пейзаждарында таза түс
градациялары, тұрақты композициялық құрылыстардың көмегімен заттық әлемнің өзгермейтін қасиеттерін,
оның пластикалық байлығын, құрылым логикасын, табиғаттың күштілігін, оның формаларының органикалық
бірлігін айқындауға тырысты. Бұл «Марна жағалаулары», «Шабдалы мен алмұрт» картиналарында
бейнеленді.
• Символизм мен модерн стиліне жақын постимпрессионизмнің басты өкілдерінің бірі П. Гоген (1848-1906
ж.ж.) түстер мен сызықтардың синтетикалық жалпы түрін қолданды. Ол өз өнерімен Океания халықтарының
тұрмысы мен аңыздарының тақырыптарын ашып, адам мен табиғат үйлесімінің поэтикалық әлемін құрды
(«Брод», «Сен қызғанасың ба?» картиналары).
• В. Ван Гогтың (1853-1890 ж.ж.) бейнелеу өнері өзінше ерекше болды. Бірінші кезең кескіндемесі үшін
эмоционалдылық, өмірді драмалық өткір қабылдау, әлеуметтік қарсылық, еңбек адамдарына жаны ашу тән
болды. 1888 жылдан суретшінің шығармашылығына трагикалық бейнелер, экспрессивті стиль, түстер
контрастылығы, жедел ырғақ, еркін майлау динамикасы басым болды («Түнгі кафе», «Жаңбырдан соңғы
Овердегі пейзаж» картиналары).

Ұқсас жұмыстар

Ағылшын романтизмінің ерекшелігі

Салыстырмалы - тарихи тіл білімі, оның тіл білімін дамытудағы орны

ТҰРМЫСТЫҚ САЛТ-ДӘСТҮРДІҢ ДІН МӘСЕЛЕСІНДЕ ОРНЫ

XIX ғасыр әдебиетін зерттеген ғалымдар

Қазақстандағы экономикалық көзқарастардың пайда болуы және дамуы

Мэйдзи реформалары

Фридрих Ницше өмірбаяны

Ағылшын сәулеттік ерекшеліктері

Жапония - күн шығыс елі ХІХ ғасырда

Философияның қалыптасуының негізгі кезеңдері

Пәндер