Қазіргі қазақ тілі фонетикасының зерттелу жайы

Презентация қосу

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті
Филология факультеті
Қазақ филологиясы кафедрасы

Жоба тақырыбы: Қазіргі қазақ тілі
фонетикасының зерттелу жайы

Қабылдаған: Молдашева Ақзия
Орындаған: Кенбай Ақниет
Тобы: ФҚӘ-911(F)

Түркістан 2020ж
Қазақ тілі фонетикасын зерттеген ғалымдар

Алғашқы зерттелулерде қазақ тілі дыбыс жүйесі туралы, қазақ
тіліндегі дыбыстардың саны мен сапасы туралы бірізді пікір де,
қазақша терминдер де жасалған жоқ. Қазақ тілі дыбыс жүйесінің
белгілі бір мәселесі бойынша арнайы зерттеу жүргізілгендіктен
орыс түркологтары еңбектерінде фонетика таза практикалық
мақсатта болды. Сондықтан олардың зерттеулері қазақ тілі
дыбыс жүйесі жөніндегі алғашқы мәлімет деңгейінде ғана еді.
Нағыз ғылыми зерттеу А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов
еңбектерінен басталады деп білеміз.
А. Байтұрсынов
Қазақ тілі
фонетикасын
зерттеген Қ. Жұбанов

ғалымдар
И. Ильминский

В. Радлов

Ы. Алтынсарин

П. Мелиоранский

Н. Сауранбаев т.б.
И.Ильминскийдің зерттеуі
■ Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті
Н.И. Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан
«Материалы к изучению киргизского наречия» («Ученые
записки Казанского университета») деген еңбегінен
кездестіре аламыз. Ильминский қазақ тіліндегі
дыбыстарды екі топқа жіктеп, дауыстылардың сегіз түрін
(а-ä, е, ы, і, о-ö, у-ÿ), дауыссыздардың он тоғыз түрін (п,
м, w; т, д, н; ж, з, ш, с; р, л, j; k¨, ѓ, к, г, ң) атап өтеді
(дыбыстарды өзара артикуляциялық жуықтығына қарай
жіктеп көрсеткен). Н.И. Ильминский тіл алды ашық ä (ә)
дауыстысын дербес фонема түрінде қарамай, а
дауыстысының варианты ретінде түсініп, оны негізгі
дауыстылардың тобынан шығарып тастайды.
Орыс ғалымдарының қазақ тілін зерттеуі
■ В.Радловтың «Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы» атты еңбегі күні
бүгінге дейін өзінің ғылыми мәнін жоғалтқан емес, мұнда қазақ
фонетикасының едәуір мәселелері, атап айтңанда: дыбыс құрамы, сөзде
дыбыстардың қолдану ерекшелігі, дыбыстардың дистрибуция кезеңі, ол
дыбыстардың әр түрлі өзгеру заңдылықтары, сингармонизм құбылысы,
екпін категориясы сияқты өзекті мәселелер өзге түркі тілдерінің
материалдарымен салыстырыла отыра әңгіме болады. Сонымен қатар
қазақ тіліне тән кейбір фонетикалық құбылыстарға аса назар аударған.
■ П.М. Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің грамматикасын
жазып, оның алғашқы бөлімін фонетика мен морфология мәселесіне
арнаған болатын. Фонетика тарауында дыбыстардың артикуляциясы
(жасалуы), дыбыстардың комбинаторлық түрде алмасуы, сөз шенінде
қолдану жайы, үндестік заңы мен екпін мәселесі қысқаша түрде сөз
болады. Дауыстылардың протеза, элизия, редукция құбылыстары
жайында да азын-аулақ мәлімет береді.
■ П. М. Мелиоранский дыбыстардың құрамына тоқтай келіп қазақ во
кализмі тоғыз дауыстыдан (а, ä, е, ы, і, о, ö, у, ÿ), консонантизм саласы.
Қазақ тілі дыбыс құрылысының арнаулы жүйемен жан-жақты
зерттелуі — совет дәуірі тұсынан басталды. Совет дәуірі кезінде
жаңа ғылым — қазақ лингвистикасы туды, оның фонетика,
грамматика, лексикология, диалектология, стилистика
сияқты бірнеше салалары пайда болды. Қазақ тілін
зерттейтін дербес Институт ұйымдасты және көптеген
маман-кадрлар шықты. қазақ тіл білімінің арнаулы
бір тармағы болған — фонетика саласында едәуір жұмыс істелді.
Фонетика мен фонологияның зерттеу әдістері, тәсілдері анықтала
түсті.

Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерттеу кезеңі
проф. Құдайберген Жұбановтан басталады. Проф. Қ. Жұбанов қазақ
лингвистикасының ірге тасын қалаушылардың бірі болды.
Ол қазақ фонетикасының бір топ мәселелері (атап айтқанда
— тіл дыбыстарының фонологиясы мен жіктелуі, дыбыстардың
өзгеру құбылысы, үндестік заң, сөздің буын құрылысы және
акцентуация саласы) жөнінде зерттеу жүргізіп, олар туралы белгілі
шешімге келеді.
А. Байтұрсыновқа дейінгі еңбектерде қазақ тілі
жүйелі түрде зерттеледі, жоғарыда аталған орыс
ғалымдарының еңбектеріндегі зерттеулердің ғылыми
дәрежесі төмен болды, қазақ тілінің өзіндік табиғи
қасиеті көп жағдайда ескерілмеді, бір жақты пайымдаулар
мен үстірт пікірлерге құрылды, көбіне фиктивті құрылымды
тілдердегі ережелерге сәйкестендірілді. Мысалы, Санкт-
Петербургте 1875 жылы жарық көрген М.А. Теретьевтің
«Грамматика турецкая, персидская, киргизская» деп аталатын
кітабында қазақ тілі, оның дыбыс жүйесі мен грамматикалық
құрылысы жайында азды- көпті ғана, қазақ тілінің қасиетін,
мәнін т.б. ерекшеліктерін аша алмайтын мағлұмат берілген.
Ы. Алтынсариннің 1871 жылы Орынборда жарық көрген
«Начальное руководство к обучению киргиз-русскому языку»
атты еңбегі қазақтарға орыс тілі грамматикасын түсіндіретін
ең бірінші оқу құралы ретінде зор қзмет атқарды. Қазақ тіл
білімінің іргетасын қалаушы ғалым А. Байтұрсыновтың
ағартушылық жолға құлшына кірісіп, сауаттылықты жою
жолында қазақ тілін жан-жақты талдауына Ы. Алтынсариннің
осы еңбегі де үлгі болған сияқты. Ташкентте, Орынборда,
Алматыда жоғары орындарында профессор қызметін атқару.
Қазақ тілі мен әдебиетін терең зерттеуге ғалымға мүмкіндік
жасады, ұстаздық пен қоғамдық жұмыстарда жүріп, ол зерттеу
жұмыстарын тоқтатпаған.
Ахмет Байтұрсыновтың
еңбектері

«Оқу құрал» (1912)

«Тіл құрал» (1914)

“Қазақтың дыбысына, сөзіне
арнап әліппе мен әріп, тіл
һәм оқу құралдарын шығарып, қазақтың «Әліпби» (1924)
жалпақ тілін талайға үйреткен Ақаң еді.
Ұлт қамы дегенді көксеген адам болмай,
қазақ құлшылыққа кез болғанда
бостандыққа жол көрсеткен Ақаң еді”.

«Әдебиет танытқыш»
(1926)
1841жылы Қостанай облысы
Затобол ауданында туған

Ыбырай Алтынсарин 1850-57 жылдары Орынборда
(1841-1889) ашылған қазақ-орыс мектебінде
білім алады

1860 жылы Торғайда қазақ
балалары үшін мектеп ашуға
рұқсат алады

“Қазақ хрестоматиясы” 1864жылы мектеп жанынан
интернат ашылады

1879 – 89 жылдары Торғайда
мектеп инспекторы болды,
4 училище, 7 мектеп ашты
“Қазақтарға орыс тілін
үйретудің 1888 жылы Орскі қаласында
бастауыш құралы” мұғалімдер мектебін ашты

1889 жылы Ырғызда қыздар
интернатын ашты
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Аханов К. «Тіл білімінің негіздері», А-2002ж.
2. Жолшин А. «Қазақ тілінің дыбыстарының А.Байтұсыновқа дейін
зерттелуі»// Тараз -2007ж.
3. Мырзабеков С. «Қазақ тілінің фонетикасы», А-1993ж.
■ 4. Радлов В.В. «Фонетика северных тюрксих языков» (Солтүстік түркі
тілдерінің фонетикасы). Неміс тілінде жазылған. – Лейпциг, 1882.
■ 5. Мелиоранский П.М. «Краткая грамматика казак-кингизского
языка». Часть І. Фонетика и этимология. – СПб., 1894.
■ 6. Аралбаев Ж.А. «Қазақ тілі фонетикасының зерттелуі жайында»//
Кітп: Фонетика казахского языка. – Алматы, 1969. – 27-42 б.
■ 7. Байтұрсынов А. «Қазақ тілінің дыбыстары»// «Жаңа мектеп»
журналы, №2; «Дыбыстардың жіктелуі». «Төте оқу» 1936, желтоқсан
айы, №30; «Сөз үндістігі». «Төте оқу» 1937, 5 март, №7. (Байтұрсынов
А. Шығармалары, Алматы, «Жазушы», 1989; «Қазақстан әйелдері»,
№4, 1989).

Ұқсас жұмыстар

Фонетиканың зерттелу тарихы

Дыбыс пен фонема

Ғалым жазған Қазақ тілі грамматикасының арнаулы фонетика бөлімі - осыған айқын дәлел

Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер

Мақаланың жазылуы және оған қойылатын талаптар

Миссионерлік бағыттағы қазақ фонетикасының зерттелуі

Ғалымдардың фонетикаға қатысты зерттеулері

Психолингвистика тарихы

Сәбит Мұқановтың шығармалары

Метапәндік тәсіл ерекшеліктері

Пәндер