Көру мүшесі

Презентация қосу

«Астана медицина университеті» КеАҚ
Гистология, цитология және эмбриология
кафедрасы

СӨЖ
Тақырыбы: Анализаторлар туралы ғылым саласындағы сезім ағзаларының жалпы
сипаттамасы. Рецепторлы жасушалар және рецепцияның механизмдері. Көздің қосымша
аппараты. Дәм сезу ағзасы.
Орындаған: Шакирт Дария
Факультет: Стоматология
Топ: 102
Тексерген: Бекбосынова Л.Н.
Кіріспе Жоспар:
1. Анализаторлар туралы түсінік.
Негізгі бөлім
1. Сезім мүшелері
1. Орналасуы бойынша жіктелуі
2. Түрлері
2. Көру мүшесі
1. Дамуы
2. Құрылысы
3. Қызметі
3. Дәм сезу мүшесі
1. Дәм сезу мүшесінің дамуы
2. Құрылысы
Қорытынды
Кіріспе
Анализаторлар немесе сенсорлық жүйе - жүйке жүйесінің бір бөлігі.
Анализаторлар бір-бірімен тығыз байланысты үш бөлімнен тұрады:

Өткізгіш
Шеткі бөлім - Орталық
немесе аралық
рецепторлар бөлім
бөлім
Организмге әсер ететін әртүрлі тітіркендіру рецепторлар қабылдайды,
тітіркендірудің түріне қарай талғамалы жауап қайтарылады.
Мысалы, көз рецепторлары жарық тітіркендіруін, құлақ
рецепторлары дыбыс тітіркендірулерін, тері рецепторлары
механикалық, температуралық тітіркендірулерді қабылдайды
және т.б..
Осыған орай көру, есту иіс сезу, дәм сезу,
сипап сезу мүшелеріне ажыратады.
Дененің кез-келген жерінде орналасқан
рецепторларды сезім мүшелеріне
жатқызады. Мысалы, жиырылу мен
созылуды қабылдайтын бұлшықет
рецепторлары, қан қысымын және
химиялық құрамын бейнелейтін қан
тамырларының қабырғаларының
рецепторлары
Анализаторлардың ортақ қасиеттері. Анализаторлардың әрқайсысының жеке-жеке қасиеттері мен қызметтері
болады. Сонымен қатар, олардың ортақ, бәріне бірдей қасиеттері де бар:

1. Анализаторлардың
4. Бір анализатортың
рецепторлары өзіне ғана
3. Анализаторлар бір- қызметі бұзылғанда
тән тітіркендіргіштердің
қалғандары оның
әсерін қабылдайды. бірімен байланысты
қызметін жартылай
Ондай 2. Анализаторлардың қызмет атқарады. болса да өзіне алады. 5. Анализаторлардың
тітіркендіргіштерді рецепторлары Сондықтан бірінің Мұндай жағдайда ауру рецепторларының
адекватты тітіркендіргіштердің қызметі күшейгенде, анализатор пен сау
(лат. адекватус - сезімталдығын
теңгерілген, лайықты,
күші өзгергенде екіншісінің қызметі анализаторлардың ми
қыртысындағы нерв жаттықтыру арқылы
сай келетін) тітіркендіргіштің төмендейді және,
орталықтарының не күшейтіп, не
тітіркендіргіш деп жаңа күшіне тез керісінше, біреуінің
арасында тұрақты төмендетуге болады..
атайды. бейімделеді. қызметі нашарлаған
нервтік байланыстар
Анализаторлардың кезде екіншісінің (шартты рефлекстердің
рецепторлары адекватты қызметі күшейеді. байланысы іспетті)
тітіркендіргіштерге өте
пайда болады.
сезімтал болады.
Сезім мүшелерінің әрекеті объективті
тұрғыдан алғанда олардың рецепторларында
қозудың, субъективті тұрғыдан алғанда
түйсіктің пайда болуынан байқалады.
Түйсік пайда болу үшін қозу сезім
мүшелерінен орталыққа тебетін жол арқылы
орталық жүйке жүйесіне келуі керек.
И. П. Павлов осының негізінде
физиологияға анализаторлар ұғымын
енгізді, бұл барлық анатомиялық
түзінділердің жиынтығын білдіреді,
түйсіктің пайда болуы анализаторлардың
қызметіне байланысты.
Анализаторлар функциясы жөнінен өзара байланысқан, мынандай
бөлімдерден тұрады:

Ми қыртысының
тиісті аймағынан
Шеткі Өткізгіш тұратын қыртысты
бөлім

Шеткі бөлім жүйке ұштары рецепторлардан тұрады, ол
тітіркендіргіштерді қабылдайды. Өткізгіш бөлім қозуды орталық
жүйке жүйесіне өткізеді. Ми қыртысының ядролары
анализаторлардың ең жоғарғы бөлімі болып табылады. Бұл бөлімде
қозуға анализ жасалып, ол түйсік ретінде қабылданады.
Негізгі бөлім
Сезім мүшелері — сыртқы
қоршаған ортадан және ағзаның
өзінің ішкі органдарынан келген
ақпаратты алғашқы талдау
жасайтын перефериялық арнайы
анатоми-физиологиялық жүйе, с
енсорлық жүйенің
перефериялық бөлімі. Қоршаған
ортадағы барлық мәліметтерді
біз сезім мүшелерінің көмегімен
аламыз.
Рецепторлар орналасуы бойынша 2 топқа бөлінген:
сыртқы - терінің сыртқы қабатында ішкі -ағзаның ішінде
орналасып, сырттан келген
орналасып, тітіркенулерді
тітіркенулерді қабылдайды.
Мысалы, ыстық затқа қолы тиген ішкі мүшешелерден
адам қолын бірден тартып алады. қабылдайды.

Сезімнің физиологиялық негізі - тітіркендіргіштерді талғай біліп, ми қыртысы
нейрондардарының қозуына байланысты жүзеге асады.
Ағзадағы сезім мүшелері сыртқы ортаның әртүрлі әсерлерін қабылдап,
нақты бір жүйемен (кодирования) өңдейді де, оны нерв импульсіне
айналдырып, өткізгіш жолдары арқылы ми қыртысына, қыртыс астына
беріп , одан субъективті сезім түрінде жауап алады. Сонымен қоса, бұл
жүйе ішкі және сыртқы ортаның анализаторлары болып, ағзаның белгілі бір
жағдайларға бейімделуін де қамтамасыз етеді. Ағзадағы анализаторлар үш
бөлікке бөлінеді.Олар шеткі(рецепторлы), аралық және орталық.Шеткі
бөлігіне құрамында арнайы рецепторлы жасушалары бармүшелер жатады.
Бұлар: механорецепторлар (есту, тепе-теңдік сақтау, тері- сипап сезу,
барорецепторлар), хемореццепторлар (дәм сезу, иіс сезу, қан тамырлар
құрамындағы интеррецепторлар), Фоторецепторлар (көздің торлы қабығы),
жарықты қабылдаса, ал терморецепторлар (тері мен ішкі мүшелердегі),
ауырғанды сезетін рецепторлар болып табылады.

Аралық бөлігіне—көптеген қыстырма нейрондар тізбегі жатады(өткізгіш
жолдар).

Орталыққа—сенсорлы жүйенің үлкен ми қыртысында орналасқан бөлігі
жатады.Мұнда берілген информация өңделіп, оған жауап беріледі.
Адамда 5 сезім мүшелері бар, оларға:

Есту мүшесі
- құлақ
Көру мүшесі Дәм сезу
- көз мүшесі - тіл

Иіс сезу
Сипап сезу
мүшесі
- мұрын мүшесі - тері
Көру мүшесі
Көз(Opthalmos oculos)- көру мүшесі, көру анализаторларының шеткі бөлігі,
рецепторлы қызметін атқаратын көздің торлы қабығындағы нейрондар тізбесі.

Дамуы.Көз ұрықтың әртүрлі жапырақшаларынан бастау алады. Көздің торлы
қабығы мен көру нерві нерв түтігінен дамыса, көз бұршағы экстродермадан
дамиды. Көз бокалын қоршаған мезенхимадан қан тамырлы қабық пен
склера дамиды. Склераның алдыңғы бөлігі біртіндеп көп қабатты жалпақ
эпителийге ауысып, көздің қасаң қабығына айналады. Көз бокалы ішіндегі
мезенхима мен эмбриональді торлы қабықтан көздің шыны тәрізді денесі мен
нұрлы қабығы дамиды. Көздің қарашығын(диаметрін) қысатын бұлшық еттері
нейральді түрде дамып жетіледі.
Көздің құрылысы.Адам сыртқы ортада болып жатқан түрлі
ақпараттардың 80–90% астамын көзбен көріп біледі. Көздің
құрылысы.Көз алмасы(bulbus oculus) үш қабықпен
қоршалған. Сыртқы фиброзды қорғаныш қызметін атқаратын
жне көз алмасының сыртқы бұлшық еттері бекінген қабығы.
Бұл қабығының алдыңғы мөлдір бөлігі қасаң қабық болса,
ал артқы бөлігі склера (ақ қабық) болып саналады. Ортаңғы
қабығы ең негізгі зат алмасу процесінде маңызды ролі
бар қан тамырлы қабық. Бұл қабық үш бөліктен
тұрады: нұрлы қабық, цилиарлы дене және қан тамырлы
– хориодей бөлігі(choriodea).
Көру анализаторының қызметі. Жарық көз алмасына қарашық
арқылы түседі. Қарашық жарық сәулесін тоғыстау қызметін атқарады
(фокустайды). Көзбұршақ
жарық сәулесін сындырады да, оларды шыны тәрізді дене арқылы
аударылған күйінде көздің тор қабығына бағыттайды.
Көзді қимылдататын бұлшық ет заттың кескіні көздің тор қабығына,
сары даққа дәл түсетіндей етіп көз алмасын қозғайды.

Көздің тор қабығының фоторецепторларында көру жүйкесі
арқылы миға — үлкен ми сыңарлары қыртысының көру
Көздің құрылысы: а) көздің аймағына берілетін жарықтың жүйке импульстеріне түрленуі
құрылысы және қосымша жүреді: сол көзден оң жақ көру бөлігіне, ал оң көзден — сол
аппараттары: 1 – қас; 2 – қабақ; 3 жақ көру бөлігіне, яғни айқасып беріледі.
– ақ қабықша; 4 – нұрлы
қабықша; 5 – көз қарашығы;
Сыртқы қабықшасы – қалың, тығыз, дәнекер ұлпасынан тұратын ақ
қабықша. Бұл қабықша көз алмасының артқы бөлігін қаптап тұрады.
Ақ қабықшаның алдыңғы жағы мөлдір әрі дөңесқасаң
қабықшаға айналады. Ақ қабықша көз алмасына пішін береді, қасаң
қабықша жарық сәулесін өткізеді.
Ортаңғы қабықшасы – қантамырларына бай
тамырлы қабықша. Бұл қабықшада қантамырлары
көп болғандықтан көзді қоректік заттармен
қамтамасыз етеді. Тамырлы қабықшаның алдыңғы
жағы нұрлы (бояулары түрлі түсті) қабықшаға
айналған. Нұрлы қабықшаның дәл ортасындағы
тесік – көз қарашығыдеп аталады. Қарашық
арқылы көздің ішіне жарық өтеді. Көз қарашығы
бірде ұлғайып, бірде кішірейіп көзге жарықтың
өтуін реттейді. Жарық мол түссе қарашық
кішірейеді, аз түскенде ұлғаяды. Қарашықтың
кішірейіп немесе ұлғаюы нұрлы қабықшада
болатын бұлшықеттердің жиырылып босаңсуына
байланысты.
Көрудің бұзылуы. Жас өскен сайын адамның көру қабілеті өзгереді. Көзбұршақ өзінің
пішінін өзгерту қабілетін жоғалтады. Шыны тәрізді денедегі су азаяды да, көз алмасы қысқарады.
Жарық сәулесінің сынуы көздің тор қабығының шегінен шығады. Мұндай жағдайда алысты
көргіштік - қырақтылык (дальнозоркость) дамиды. Көрудің басқа кемістігі алыстан көрмеушілік -
сығырлық. Бұл кезде көз алмасы ұзындау пішінді болып, сынған сәуле көздің тор қабығына
жетпейді. Сығырлық ұзақ уақыт күш түсуден, дұрыс жарықтандырылмаудан дамиды. Сығырлық
мектеп жасындағы балаларда дұрыс емес еңбек режімінен, жүріп бара жатқан көлікте немесе
жатып кітап оқу салдарынан пайда болады. Көрудің мұндай кемістігі көз алмасының туа пайда
болған ақауынан да туындауы мүмкін. Диоптриясы әр түрлі көзәйнек көмегімен сәуле сынуын
көздің тор қабығына бағыттауға болады. Сонымен қатар окулистің кеңесімен бұл кемістікті
емдеуге болады.

Көзді закымданудан сақтау керек. Қасаң қабықтың бұлынғырлануы (ақ түсуі) немесе
көрмеуі көздің зақымдануынан болады. Әр түрлі зақымдануға балалардың төбелесуі де себепші
болады. Мектеп шеберханасында оқушылар қорғағыш көзәйнек киіп, қорғайтын қалқаны
пайдалануы тиіс. Ағаш жаңқасын үрлеуге болмайды. Шаң-тозаңмен бірге ауру тудыратын
микробтар көзге түсіп, әр түрлі ауру туғызуы мүмкін. Термиялық, сондай-ақ химиялық күйік те
көз үшін қауіпті.
Көзге темекі тарту, алкогольді сусын, едәуір күшті есірткі пайдалану өте зор зиянын тигізеді.
Бұның салдарынан көру жүйкесі ауыр зақымданып, адам көрмей қалуы да мүмкін. Көздеріңді
күтіп, сақтаңдар.
Дәм сезу мүшесі
Дәм сезу ағзасының—organum gustus («химиялық» сезімінің)—маңызы
тамақтың сапасын айыруда.Ең алдымен дәм бүршіктері тері сезімі
ағзаларынан бөлініп шықты.Содан кейін олар ауыз және мұрын қуыстарында
(қосмекенділер) шоғырланып, ақырында ауыз қуысында жиналады
(жорғалаушылар мен сүт қоректілер).

Дәм сезу мүшесінің құрамында рецепторлы эпителиальды жасушалары бар,
дәм сезу анализаторларының ең шеткі бөлігі—тіл.Бұл жасушалар тағамның,
тағамға да жатпайтын заттардың дәмін сезіп тітіркенеді де, одан пайда болған
нерв импульсін афферентті нерв ұштары арқылы (информацияны) ми
қыртысына, қыртыс астындағы орталыққа береді.Дәм сезу мүшесінің
қатысуымен ағзада вегетативті реакциялар (сілекейдің бөлінуі мен асқазан
асты безінен сөл бөлінуі) өтеді.Дәм сезу түйіндері (буылтықтары) адам тінінің
көп қабатты жалпақ эпителінің құрамындағы науа, жапырақ пен
саңырауқұлақ тәрізді бүртіктерінің бүйір бөліктерінде орналасқан.Балаларда,
кейде ересек адамдардың өзіндеде дәм сезу бүртіктері ерінде, көмейдің ішкі
және сыртқы беткейлерінде, өңештің артқы қабырғасында, дыбыс
желбезектерінде де болуы мүмкін.Адамда дәм сезу бүртіктерінің саны 2000-
дай.
Дәм сезу мүшесінің дамуы. Дәм сезу бүртіктерінің ең алғашқы бастамасын беретін ауыз қуысының көп қабатты эпителиі.
Құрылысы. Әрбір дәм сезу бүртіктерінің пішіні элипс тәрізді болып келген, құрамында бір-біріне тығыз жабысып орналасқан
40-60-қа жуық жасушалары бар құрылымдар. Бұл жасушаларды бес топқа бөледі: сенсоэпителилі, “ашық түсті” ұзын цилиндр
тәрізді, “күңгірт” түсті тіректі, аз дифференцияланған базальды және шеткі (перигеммальды) жасушалары.Дәм сезу бүртіктері
астыңғы дәнекер тіннен базальды мембрана арқылы бөлінеді. Бүртіктердің ұшы тілдің бетіне дем сезу саңылауы арқылы
байланысады.Мұндай саңылаулар біртіндеп эпителий жасушаларының бетіндегі дәм сезу шұңқырларына ұласады.
Қорытынды
Рецепторлар – анализаторлардың сырттан келген хабарды ең бірінші
қабылдап алатын бөлігі. Оларға тері қабаты, дәм сезу, есту, иіс сезу
аймағындағы рецепторлар жатады. Және де сезім ағзалары жайында
сипатталып жазылған. Презентацияда осы мәселелер қарастырылады.
Анализаторлар немесе талдағыштар (анализаторы); (көне грекше: ἀνάλυσις -
жіктелу, талдау) — шеткі қабылдағыш бөлімдерден басталып, ми
орталықтарында аяқталатын күрделі жүйке механизмі, яғни ол дененің
сыртқы және ішкі ортасын жүйке жүйесінің орталық бөлігімен
байланыстырып тұрған рефлекторлық доганың сезімтал
бөлігі. Анализаторлардың көмегімен адам мен жануарлар организмдері мен
қоршаған орта арасында байланыс қалыптасады.
Сонымен қатар, олар организмдегі зат алмасу процесінің қалыпты өтуі,
ұлпалар мен мүшелердің қанмен жабдықталуы, әртүрлі жүйелер қызметінің
үйлесімді реттелуі туралы ақпараттармен орталық жүйке жүйесін хабардар
етіп отырады
Қолданылған әдебиеттер:
• Ж.О.Аяпова Гистология А.2005
• М.Нұрышев «Гистология және эмбриология негіздері» Оқулық. Алматы: Қарасай.
2007.
• Ж.О. Аяпова «Цитология, эмбриология және гистология»
• https://studfile.net/preview/5271442/page:2/
• https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%B7%D1%96%D0%BC_%D0%BC
%D2%AF%D1%88%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D1%80%D1%96
• http://www.tpkelbook.com/pre020.php?lc=1&pc=2&spn=%D0%90%D0%BD
%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BB
%D0%B0%D1%80-%20%D1%81%D0%B5%D0%B7%D1%96%D0%BC%20%20%D0%BC
%D2%AF%D1%88%D0%B5%D0%BB
%D0%B5%D1%80%D1%96&sid=15&qsid=15&apl=52&lst=0&stid=&grupID=

Ұқсас жұмыстар

Көру сезу

Иіс сезу мүшесі

Рецепторлы жасушалар және рецепцияның механизмдері

Есту мүшесі

Көз жас мүшелері

Анализаторлардың ортақ қасиеттері

Иіс сезу мүшесін тап

Дәм сезу мүшесі

Көру анализаторы

Тері қабаттары мен құрылысы

Пәндер