ДӘУІТ ЖӘНДІГІ

Презентация қосу

ДӘУІТ ЖӘНДІГІ
Орындаған: Холова А.М
Тексерген: Корбозова Н.К
Жоспары:
◦ Кіріспе
◦ Негізгі бөлім:
◦ Ақтеңбіл дәуіт
◦ Қазақстанда мекендейтін дәуіттер
◦ Қорытынды
◦ Пайдаланылған әдебиеттер

11/17/2020
Кіріспе
◦ Дүниеде ерекше жаратылған жәндіктердің бірі – дәуіт (лат. manthoptera, mantodea). Ол басын төрт құбылаға бірдей, яғни 360
градусқа бұра алады. Дәуіттің денесі ұзынша (40-75 мм) болып келеді. Жазда өсімдіктің маусымдық өзгеруіне байланысты
түсі жасыл, сары, қоңыр болып құбылады.
◦ Қос қанатты, алдыңғы екі аяғы жемін қармауға икемді келеді. Қазақстанның барлық облыстарында дәуіттің жиырмаға тарта
түрі бар. Әсіресе, кәдімгі дәуіт, теңбіл қанатты дәуіт, қауырсын тұмсықты эмпузалар жиі кездеседі. Дәуіттер шала түрленіп
дамиды, олардың қыстағы жұмыртқасы көктемге салым қанатсыз дернәсілге айналады да, 7-8 рет түлейді.
◦ Дәуіт зиянкестермен қоректенетін болғандықтан, ауылшаруашылығына пайдасы өте зор. Бірақ олардың кейбір түрі бал
арасын, пайдалы қоңыздарды да жеп қояды.
◦ Дәуіттің 3 түрі КСРО Қызыл кітабына енгізілген екен.
◦ Қазақ халқы үшін, яғни негізгі өмір сүру көзі – мал шаруашылығы болған дала қазағы үшін әбден таныс, тұрмыс-тіршілігінде
де, тілдік жүйесінде де қорында да жиі ұшырасатын, жалпы адамзат тіршілігімен біте қайнасып жататын табиғат
құбылысының бір бөлшегі – жәндік атаулары күні бүгінге дейін тілдік тұрғыдан арнайы зерттелген емес. Байқап қарасақ,
тілімізде жәндік атауларының өзі арнайы бір сөздік құрастыруға лайықты қоры бар. Кеңінен көрініс табатын тілдің зерттеу
нысаны бола алады.

11/17/2020
Дәуіт жәндігі туралы жалпы мағлұмат
◦ Ұзындығы 11 см. Басы қозғалмалы аяқтары жақсы
дамыған алдыңғы аяқтарында тікенектері бар,
жайылған кезде ұстағыш аппарат айналады. Ауыз
аппараты кеміргіш. Алдынға қанаттары жіңішке
артқылары желдеткіш тәріздіс бүктеледі. 2 мыңнан
астам түр белгілі тропик және субтропикта
таралған, ТМД-да 20 түр. Дәуіт жыртқыш
жәндіктермен қоректенеді,кейде ұсақ кесіртке
құстармен. Түсі қорғанысты жасыл, сары-қоңыр;
жазда өсімдіктің солуына байланысты түсін
өзгертеді. Дамуы толық емес өзгеріспен өтеді. Ортақ
қабықшамен топтастырып өсімдіктерге тастарға
салған жұмыртқалары әдетте қыстайды.
Дернәсілдері 2-ші жазда ересекке айналады.
11/17/2020
Ақтеңбіл дәуіт
◦ Табиғатта кең таралған түрі Ақтеңбіл дәуіт (лат. Hierodula
tenuidentata) — нағыз дәуіттер тұқымдасына жататын жәндік.
◦ Дәуіттің көбеюі. Дәуіт жұмыртқалағанда қосымша сұйықтық
бөледі. Жұмыртқаларды ораған бұл сұйықтық капсула түрінде
қалыптасады. Оның ішінде 100–300 жұмыртқа болады. Бұл зат
өсімдіктер мен тастарға бекіп, қатты күйге айналады.
◦ Сәуір-мамыр айларында жарыққа шығады.
◦ Қазақстан Қызыл кітабына тіркелген. Ақтеңбіл дәуіттің
дернәсілі 85 күнде 147 жоңышқа бітесін, 41 жеміс шыбынын
және 266 бөлме шыбынын қорек еткен. Жұмыртқадан жаңа ғана
шыққан дернәсіл ересек күйге жеткенше 1 кг 300 граммға жуық
бунақденелілерді жойған. Ал аналық дәуіттің қомағайлығы
ерекше. Ол аталығын жеп, жұмыртқаларының дамуына қажетті
нәруызды осылай толықтырады.

11/17/2020
Қазақстанда мекендейтін дәуіттер
Дәуіт – түр құрамы өте көп (1,5 млн-ға
жуық түрі бар) жәндіктер (орысша –
«насекомые», латынша «Insecta», немесе
«Hexаpoda» — «алтыаяқтылар») класының
ерекше дәуіттер отрядына жатады.
Ескертетін бір жайт, Қазақстан
Республикасы жанындағы
терминологиялық комиссия орысша Қазақстанда мекендейтін жәндіктердің
«насекомое» терминін қазақша «жәндік» 20 мыңнан аса түрі кездеседі екен.
деп бекіткені белгілі. Бірақ та «Атамұра» Табиғат аясында өскен, әрі байқағыш, әрі
баспасынан шыққан биологиялық сөз тапқыш қазақ халқы олардың бәріне
еңбектерде бұл термин бірде атау беріп, айдар таққан.
«бунақденелілер», бірде «құжынақтар»
деп мүлде қате беріліп жүргендігін атап
айтуға болады. Ғалым мамандардың
ресми деректері бойынша дүниежүзінің
түрлі аймақтарында дәуіттің 2 мыңнан
астам түрі кездессе, ал Қазақстан
аумағында 20-ға жуық түрі таралған.

11/17/2020
Қызыл кітапқа енген дәуіттер
◦ Қазақстанда кездесетін дәуіттердің қысқақанатты дәуіт (Bolivaria brachyptera Pallas, 1773) және ағаш дәуіті (Hierodula
tenuidentata Saussure, 1869) деген екі түрі Қазақстанның омыртқасыз жануарларға арналған Қызыл кітабының 2006
жылғы соңғы үшінші басылымына тіркелген. Ағаш дәуітін кейде «ақтеңбіл дәуіт» деп те атайды. Қысқақанатты дәуіт
Қазақстанның ауқымды аумағында таралғанымен барлық алқаптарда саны аз болғандықтан сирек кездеседі. Ал ағаш
дәуіті еліміздің тек Оңтүстік Қазақстан облысының шағын тораңғы және жиде ағаштары өсетін тоғайлы алқабында
ғана таралған.
Аяқтары ұзын әрі бірнеше буыннан түзіліп, қорегін ұстауға және жүруге бейімделген. Дәуіттің алдыңғы жұп аяқтары
басқа аяқтарынан ірі, әрі өте қозғалмалы болып қорегін қармап ұстайды, әрі осы аяқтарының көмегімен дыбыс
шығарады. Алдыңғы аяқтарын көбіне бүгіп, қорегін ұзақ уақыт бір орында тапжылмай аңдып отырады. Дәуіттің өз
қорегін аңдып отырған бейнесі Құдайға құлшылық етіп отырған көрінісіне сәйкес орысша атауы «богомол» деп
аталған. Бунақталған жіп тәрізді жіңішке екі мұртшасы болады. Мұртшаларының пішіні тарақ немесе қауырсын
тәрізді болып келеді.

11/17/2020
Дәуіттің қорғанысы – бұл
бүркеніштік қасиеті. Құрғақ
жапырақтарға ұқсаған дәуіт
қимылы өте қызық. Бұл
бүркеніш қасиетін ол өте
шебер орындайды: егер біреу
оған тиіссе ол қураған
жапырақ сияқты жерге құлай
салады.

11/17/2020
Дәуіттің қорек аулауы
◦ Бұл жыртқыш жәндік жасыл шөптің арасында тығылып тұрып, өз
жемтігіне кенеттен шабуыл жасайды. Аузы қорегін кеміруге
бейімделген. Алдыңғы жұп аяқтары әрі жуан, әрі оның сирағының екі
бүйірінде үш қатар үшкір ұстараның жүзіндей өткір тікенекке ұқсас
өскіндері бар. Солардың көмегімен қорегін мықтап ұстайды. Алдыңғы
аяқтарының кенеттен шұғыл қимылы жыланның көзін бірден ойып
түсіреді.
◦ Оның ұстаған жемтігі оңайлықпен босана алмайды. Еркек дәуіт майда
жәндіктермен қоректенеді. Ұрғашы дәуіттер өзі сияқты не өзінен де
үлкен жәндіктерге шабуыл жасай алады. Дәуіт жәндіктердің ішінде
жауыз және тойымсыз жәндіктердің бірі болып саналады. Сондықтан да
дәуіттер құстармен, жыландармен – тіпті тышқандармен де айқаста
жеңіп шыға алады. Дәуіт қатты жақтарымен жемтігінің мойнындағы
нерв жүйесін үзіп тастайды да, сосын барып асықпай тамақтанады.

11/17/2020
Қарны ашқанда құрбақаны да ұстап жейді.

Байқаусызда құстар да дәуіттің жемтігіне айналады.
11/17/2020
Қорытынды
◦ Дәуіттің пайдасы мен зияны. Кәдімгі
дәуіт ауылшаруашылығында үлкен пайда
келтіреді. Ол шыбын-шіркей, құрт-қоңыз,
шегіртке сияқты зиянкестерден өнімді
сақтайды. Бірақ ол зиянкестермен қатар,
ара, көбелектер сияқты өсімдіктерді
тозаңдандыратын жәндіктерді де құртады.

11/17/2020
Пайдаланылған әдебиеттер:
◦ 1.Қазақ Энциклопедиясы. –Алматы, 2016 ж.
◦ 2.Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д.,
профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б.
◦ 3.Юрий Варыгин. Жаратылысы ерекше жәндік. Егемен Қазақстан. 2017 жыл. №24. 4-б.
◦ 4.Акимушкин И.И. Занимательная биология. Смоленск, Русич, 1999
◦ 5. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология. – М.: Высш. Школа, 1971
◦ 6. Горностаев Г.Н. Насекомые СССР. – М.: Мысль, 1970.
◦ 7. Дж. Даррелл. Моя семья и другие звери.- Астрель. Москва, 2003
◦ 8. Догель В.А. Зоология беспозвоночных: Учебник для университетов / Под ред. Полянского
Ю.И. 7-е изд., перераб. и доп. М., Высшая школа, 1981
◦ 9. Жизнь животных. Т. 3. Беспозвоночные. – М.: Просвещение, 1969.

11/17/2020

Ұқсас жұмыстар

Алма жасыл биті (Aphіspomі)

Қызыл кітап және оған тіркелген буынаяқты жәндіктер

Жақсылықпен жаным дос

Жануарлар организмдерінің, олардың мүшелер жүйелерінің құрылысы мен қызметі жағынан белгілі бір тіршілік ортасына бейімделу процесі

Жоғары мектепте оқытуды ұйымдастыру

Педагогикалық шеберлік

Семинар сабақ

Армандастар қайда

Кәсіби оқу орнында оқытуды ұйымдастыру формалары

Финикия қала мемлекеттері

Пәндер