Фрустрацияның алғышарттары

Презентация қосу

К. Левин, Р. Баркер және Т. Дембоның
«фрустрация-регрессия» теориясының
ерекшелігі.
Фрустрация
Мақсатқа жету мүмкін болмаған кезде, өзекті қажеттілікті
қанағаттандыру мүмкін болмаған кезде, көңілсіздік орын
алады. Бұл эмоционалды күй, ол бірнеше эмоциялармен
көрінеді: ашуланшақтық, қайғы мен мазасыздық, кінә,
агрессия. Көңіл – күйдің бұзылуының негізгі қауіптілігі-
деструктивті мінез-құлық (шындықтан кету, жаман әдеттер
мен тәуелділіктер, қоғамға қарсы мінез-құлық).
Сөзбе-сөз, фрустрация «алдау, жалған күту» деп
аударылады. Бұл өзекті қажеттіліктерді қанағаттандырудың
мүмкін еместігінен туындаған теріс жағдай. Адамның
тәжірибесі мен мінез-құлқы мақсатқа жету жолында немесе
мәселелерді шешу процесінде жеңе алмайтын
қиындықтармен анықталады және туындайды.
Фрустрция күйі мақсатқа жету үшін қажетті
әрекеттерге кедергі келтіреді.
Себептері:
физикалық (қамауға алыну);
биологиялық (қартаю, ауру);
психологиялық (қорқыныш, білімнің болмауы);
әлеуметтік-мәдени (қоғамның нормалар).
Фрустрацияның алғышарттары
Фрустрация бірден пайда болмайды, ол бірнеше
кезеңдерден өтеді:
•қайталанатын сәтсіздіктер нәтижесінде қанағаттанбаудың
жинақталуы;
•қанағаттанбаудың тереңдігі (қажеттіліктің ауырлығына
және сәтсіздік жиілігіне байланысты);
•жеке тұлға ретінде эмоционалды қозғыштық (неғұрлым
айқын болса, соғұрлым тезірек фрустрация пайда болады);
•талаптардың деңгейі және табысқа жету әдеті (жоғары
талаптары бар және табысқа үйренген адамдар үшін
фрустрация тіпті кішігірім кедергіден туындауы мүмкін);
•кедергі пайда болған кезең (егер қиындықтар іс-әрекеттің
соңында, мақсаттың жанында пайда болса, онда фрустрация
күшейеді).
Көбінесе фрустрациямен бірге жүретін эмоциялар әрқашан
бағалана бермейді. Бірақ дәл осы эмоцияларды, фрустрацияның
нақты себебін көрсететін белгілер деп санауға болады.
Реніш. Бұл адамның қадір-қасиетін сезінуі бұзылған, орынсыз
(адамның пікірі бойынша) қорлау болған кезде пайда болады.
(сөгіс, қорлау, алдау, дұрыс емес ескертулер мен айыптаулар
кезінде.) Реніш адамның санасында ұзақ уақыт сақталып, оны
шаршатады. Немесе саналы түрде кек алу жоспарын жасауға,
агрессияны көрсетуге мәжбүр етеді.
Көңілі қалу. Орындалмаған күту жағдайында пайда болады. Бұл
орындалмаған уәде етілген немесе күтілетін іс-шараға байланысты
наразылық. Неғұрлым көп уәде етілсе, немесе күту қаншалықты
күшті және қалаулы болса, соғұрлым адамның көңілі қалады.
Қажу. Бұл өзіңіздің сәтсіздігіңізден немесе таныстарыңыздың,
маңызды топтың (мысалы, футбол командасының) сәтсіздігінен
туындаған ашуланған өкініш.
Ыза. Жолдағы кедергілерге деген өздерінің дәрменсіздігіне
байланысты реніш.
Ашу. Агрессивті мінез-құлық. Ашу - конструктивті
(пікірталас), деструктивті (зорлық-зомбылық, мағынасыз
қатыгездік) болады.
Мұң. Бір нәрсені немесе біреуді жоғалту. Мақсатқа жету
немесе адаммен сөйлесу перспективаларын жоғалтқан кезде
өзін жалғыз сезіну.
Үмітсіздік. Мақсатқа жете алмау, зеріктіру мен қайғы-
қасіреттен, болып жатқан барлық нәрсеге қызығушылықты
жоғалтудан үмітсіздік сезімінен тұрады. Үмітсіздік ағымдағы
процестің қолайсыз нәтижесінің болашағы туралы хабардар
болуымен бірге жүреді. Егер үдеріс аяқталып, болжам
расталса (адам сәтсіздікке ұшыраса), онда басқа
эмоциялармен бірге жүретін үмітсіздік сезімі пайда болады.
Американдық психолог және психотерапевт Саул Розенцвейг
фрустрацияға жауаптың 3 түрін анықтады:
• Экстрапунивтік (50% жағдайда кездеседі). Адамда ішкі «айдап салушы»
оянады, ол кінәлілерді сыртқы әлемнен (адамдар мен жағдайлардан)
іздеуге итермелейді. Нәтижесінде, адам өзінің қалағанына қандай бағамен
болса да жетуді мақсат етеді. Эмоционалды фонға қыңырлық,
ашушаңдық, агрессия тән. Мінезі қатал, қарабайыр болады және мінез-
құлықтың бұрын үйренген түрлері басым болады, мысалы, балалардың
қыңырлығы.
• Интрапунивтік (27% жағдайда кездеседі). Адамда кінә сезімі жүреді, ол
өзін-өзі айыптайды. Аутоагрессиямен аяқталады (өзіне бағытталған
агрессия). Эмоционалды фон мен мінез-құлық оқшауланумен,
мазасыздықпен, үнсіздікпен сипатталады. Адам қарабайыр формаларға
қайта оралады, ұмтылыстар деңгейін төмендетеді. («Мен бұған жете
алмадым, мен ештеңеге лайық емеспін»).
• Импунитивті (23% жағдайда кездеседі). Адам ешкімді кінәламайды,
болған жағдайды қабылдайды. Сонымен қатар, ол бәрін шешуге
болатындығын, бұл тек уақыт пен күштің мәселесі екенін түсінеді.
Сәтсіздіктер сөзсіз, бірақ оларды жеңуге болады және қажет.
Фрустрация феноменін зерттеу барысында жүйке
жүйесіне және жынысына байланысты реакцияның кейбір
ерекшеліктері анықталды:
•Ер адамдар экстрапунивтік, ал әйелдер интраунивиттік
түрде қабылдайды.
•Жүйке жүйесінің күшті типі бар адамдар экстрапунивтік
түрде, әлсіз темпераменті бар адамдар - интраунивативті
түрде әрекет етеді.
•Жоғары интеллект деңгейі бар адамдар импунитивті
және интрапунитивті әрекет етеді.
•Экстраверттер, эмоционалды және мазасыз адамдар
экстрапунивтік түрде әрекет етеді, орташа деңгейлі
мазасыздық деңгейіндегі интроверттер интрапунивті түрде
әрекет етеді, жоғары мазасыздық деңгейіндегі интроверттер
де интрапунитикалық түрде әрекет етеді, бірақ әрдайым
емес.
Фрустрация мен реакцияға байланысты
эксперименттерді Курт Левиннің мотивациялық
зерттеу мектебінде, оның шәкірті Тамара Дембо
жүргізді.
Эксперименттің мәні: зерттелуші қабылдайтын
және шешілмеген мәселені шешуге кірісетін жағдай
жасау. Дембо экспериментатор ретінде –
зерттеулінуші мәселені шешуді іске асыруға болады
деп санаған жағдайды ұсынды, бірақ іс жүзінде
мәселенің шешімі жоқ еді.
Бірінші типтегі тәжірибелерде сыналушы үстелден 3,5 м
қашықтықта отырды, оның үстінде екі бөтелке болды.
Зерттелушіге диаметрі 15 см болатын 10 ағаш сақина берілді,
нұсқаулыққа сәйкес, ол барлық 10 сақинаны қатарынан
лақтырып үлгергенше, бөтелкелердің біріне сақиналар
лақтыруы керек болатын. Экспериментатор берілген
жағдайда бұл мәселені шешу іс жүзінде мүмкін еместігін
анықтаған.
Екінші типтегі эксперимент, зертханалық еденде жатқан
ағаш тақтайшалардан құралған қоршалған төртбұрышты
платформада (қабырғасы 2,5 м) болды. Алаңның ішінде
орындық болды. Алаңнан 120 см қашықтықта гүл қойылған
стенд (биіктігі 110 см) болды. Нұсқаулыққа сәйкес гүлге
қолдарыңызбен жетуіңіз керек, бірақ аяғыңыз үнемі шаршы
алаңда қалады. Көп ұзамай зерттелінуші мұның жолын тапты
(тізерлеп). Содан кейін экспериментатор оған екінші жолды
табуды өтінді. Көп зерттелінушілер екінші шешімді тапты; ол
гүл мен алаңның арасына орындық қойып, орындыққа
сүйеніп, аяғын алаңда ұстап гүлді алып шықты. Жетістікке
жігерленіп, зерттеушіден үшінші жолды табуды сұрады, бірақ
экспериментатордың бірнеше рет қойған талаптарына
қарамастан, бұл мүмкін емес еді. Осылайша, зерттелінуші
үшін шешілмеген проблеманың жаңа жағдайы жасалды.
Дембо зерттелінушіні жігерлендіріп, қажет болса, оған
қысым көрсетіп, зерттелінуші 1-2 сағат, тіпті одан да көп
уақыт іздеуін жалғастырды. Кейбір жағдайларда тәжірибе 2-
3 күн қатарынан созылды. Бірте-бірте шиеленісіп,
зерттелінуші үшін шыдамсыз бола бастаған бұл жағдай
зерттеушіге ашудың пайда болу процесін зерттеуге
мүмкіндік берді. Ол кейде сондай күшті болуы мүмкін,
кейбір объектілерге қатысты, тіпті экспериментаторға
қатысты қатал реакциялар тудырды.
Фрустрациядан бірнеше реакция пайда болды:

Көбінесе агрессия реакциясы (аффект). Агрессияның көзі -
жағдай, ішкі тосқауыл. Бұл объектіге немесе егер аффект
жалпыланған болса, экспериментаторға, экспериментке, гүлге
тікелей агрессия болуы мүмкін ... Егер агрессия тікелей
эксперименталды жағдайда көрінбесе, оны тудырған жағдайдан
тыс, әлеуметтік нормалардан тыс жерде білдіруге болады. Бұл
күйді ашкөздікпен, дөрекілікпен айқын көрсетуге болады немесе
жасырын дұшпандық пен ашулану түрінде болуы мүмкін.
Агрессияның типтік жағдайы - бұл жедел, көбінесе аффективті
ашу, импульсивті тәртіпсіздік белсенділігі және т.б. өзін-өзі
бақылауды жоғалту, ашулану, негізсіз агрессивті әрекеттер.
Агрессия - фрустрацияның айқын стеникалық және белсенді
көріністерінің бірі.
Регрессия реакциясы - бұл реакцияның төмендеуі.
Мысалы, эмоционалды регрессия жылайды.
Инструментальды регрессия дегеніміз - мінез-құлықтың
стереотипті тәсілдерін қайталау. Когнитивті регрессия - бұл
когнитивті даму деңгейінің ахуалды төмендеуі.
Дембо сипаттаған тағы бір маңызды процесс - өрісті жою.
Өріс ішіндегі құрылымдар мен тұлғаның құрылымы
деформацияланып, кедергілер ғана теріс валенттілікке ие
болмайды, сонымен бірге бүкіл өріс, экспериментаторды
қоса алғанда, дұшпандық әлемге айналады; екінші жағынан,
субъект ашыла түседі (психикалық құрылымдардың
ыдырауы).
Өрісті жою – кету реакциялары. Бірақ бұл мүмкін емес,
өйткені сыртқы тосқауыл – зерттелінушінің проблеманы
шешуді қабылдауы бар. Кетудің оң және теріс екі нұсқасы
бар:
•Рационализация (негативті) - эмоционалдыдан
рационалдыға дейінгі ойлаудың басқа тәсіліне көшу. Бірақ
бұл жерде рационализация - бұл жеңілісті ақтау емес,
мақсатты, жағдайды қаралау әрекеті қорғаныс механизмі
ретінде қолданылады. Бірақ бұл жолмен фрустрацияны
толығымен жеңу мүмкін емес.
•Ауыстыру - бұл басқа объектіні іздеу әрекеті. Бірақ кез-
келген жаңа жағдай түпнұсқаны ауыстыра алмайды, оның
ұқсас сипаттамалары болуы керек (оң нұсқа).
Фантазиялық реакциялар - бұл ішкі тосқауылды
жартылай өткізгіш ету әрекеті. Субъекттің өзі шарттарды
бұзбайды, бірақ оларды екінші тарап бұзған деп елестетеді.
Жағдайлардың фантастикалық өзгеруі.
Дембо субъектінің мінез-құлқында аласапыран болуын атап
өтеді, бұл кедергінің амбивалентті сипатын көрсетеді және
невротикалық сипаттағы реакциялар тудырады. Дәл осы
зерттелінуші үшін барған сайын ауыр болатын жағдайға тән
кейбір процестерді зерттеуге болады. Алдымен өмірден
алшақтау туралы, яғни қиялдағы шешімдерді табу үшін
тақырыпты - танымдық қабілеттер мен қиялдың көмегімен -
нақты жағдайдан алып тастау туралы айта кетейік.
Қиялда ішкі және сыртқы кедергілер аз қатаяды, яғни
зноььнлінуші үшін өте алатындай жағдай болады. Субъект
белгілі бір әрекет ету өрісінің ішінде орналасқан және мақсатты
объектіден тұтас сызықпен бөлінген нақты жазықтықтың үстінде
бірте-бірте нақты емес жоспар құрады, ондағы тосқауылдар
шешуге оңайырақ. Субъект шынымен де өрісте қалуы мүмкін,
бірақ мақсатқа жету жолын онша қиын емес деп елестетеді.
Мысалы, зерттелінуші экспериментаторды экспериментті
аяқтауға сендіруге тырысқаннан кейін, тіпті өрісті тастағаннан
кейін де, зерттелінуші әлі де өзін тапсырмадан толық босатқан
жоқ. Өріспен белгілі бір байланыс оның мінез-құлқында көрінеді:
ол өзін еркін сезінбейді және жаңа нұсқаулар күтеді.
Кедергілерге қатысты Дембо зерттелінуші жағдайы мен
реакциясын, кедергілердің екі түрі арасындағы қақтығыс
ретінде сипаттады. Бірінші типке мақсатқа жетуге кедергі
болатын ішкі кедергілер жатады. Мұндай кедергілер
материалдық объектілер болуы мүмкін, сонымен қатар
тапсырманың күрделілігі немесе тақырыптың қабілетсіздігі.
Сыртқы кедергілер Дембо бойынша, өрістен шығу, яғни
тапсырмадан бас тарту арқылы субъектінің стрессті
төмендетуіне кедергі келтіретін кедергілер; бұл жағдайда
экспериментатор мен субъект арасындағы әлеуметтік
қатынастардың барлық жиынтығы әсер етеді, себебі соңғысы
тапсырманы қабылдаған және осылайша оны аяқтауы керек.
Дембо экспериментінде туындаған қақтығыс адам үшін
шарасыз жағдайға сәйкес келді, өйткені нәтижесіз әрекеттер
кезінде ол өзіне қойылған міндет пен оның әлеуметтік
міндеттеріне қойылатын талаптарға сай еместігін анықтады.
Фрустрацияның тағы бір әсері - оның алғашқы
формаларына қайта оралу мағынасындағы мінез-
құлықтың регрессиясы. Бұл саладағы ең іргелісі -
Баркер, Дембо мен Левиннің эксперименттік
зерттеулері. Авторлар ең алдымен баланың дамуын,
оның ойында қалай көрінетінін көрсететін шкала
құрды. Шынында да, ойын мінез-құлқы жасына
қарай неғұрлым ұйымдасып, құрылымдалатыны
белгілі, ол әр түрлі, сараланған және егжей-
тегжейлі әрекеттерді, сондай-ақ бай қиялды
қамтиды.
Экспериментте 30 қабілетті мектеп жасына дейінгі балалар үш түрлі
ойын жағдайына үнемі тартылды. Балалар үш жас тобына бөлінді:
•біріншісіне орташа жастағы интеллект коэффициенті (IQ) 114 ,2-3 жасқа
дейінгі 10 бала кірді;
•екіншісінде - 3-4 жастағы 12 бала, орташа IQ 125,
•3; үшіншісінде - 4-5 жастағы 8 бала, орташа IQ 125,6.
30 минут ішінде әр бала бөлменің бір бөлігіндегі бөлменің бірінде
ойыншықтармен жалғыз өзі еркін ойнай алды. Келесі күні оған бөлменің
екінші бөлігіне кіру рұқсаты берілді , онда ол бірінші күнмен салыстырғанда
әлдеқайда тартымды ойыншықтармен 15 минут ойнады. Содан кейін,
экспериментатор ешқандай түсіндірмесіз ойынды үзіп, баланы бөлменің
бірінші жартысына алып барды, ол бірінші күндегі ойнаған онша тартымды
емес ойыншықтармен 30 минут ойнауды жалғастырды. Бөлмені бөлетін
бөлімді бұл жолы мөлдір тормен алмастырды, осылайша бала қазір оған қол
жетімсіз барлық ойыншықтарды көре алды.
Ойынның сапасы, яғни оның ұйымдастырылу деңгейі
бірінші күні осы шкала арқылы өлшенді. Ол қайтадан
фрустрация жағдайда өлшенді (эксперименттің соңғы
кезеңінде бірінші күні ойыншықтармен 30 минуттық ойын).
Осылайша, әрбір балаға арналған шкала арқылы алынған
нәтижелерді салыстыру арқылы ойынның даму
деңгейлерінің айлармен көрсетілген айырмашылығын
есептеуге болады. Нәтижелер ойында регрессияның немесе
«примитивизацияның» бар екенін көрсетеді, ол аз
ұйымдастырылған және аз сараланған әрекетте көрінеді: іс-
әрекеттер мен мүдделер шектеулі болады, манипуляциялар
мәнерсіз болып, шындық пен уақыт перспективасының
көріну дәрежесі байқалады. Сонымен қатар, регрессия
неғұрлым айқын фрустрация белгілері бар балаларда
тереңірек болатындығы атап өтілді.
Әдебиеттер
• https://www.km.ru/referats/D55961A690B54632A056B346B
BB7501F
• Экспериментальные исследования мотивации Под ред.
Е.В. Печенковой, М.В. Фаликман. – М.: ООО «Буки
Веди», ИППиП. 2017 г. – 596 стр. Электронная версия

Ұқсас жұмыстар

ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫ - ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ НЕГІЗІ

ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫ - ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕ НЕГІЗІ ТУРАЛЫ

Кәсіпорынның инновациялық қызметін ұйымдастыру негіздері

Азамат соғысының алғышарттары

БАҚ ТАҒАМ ӨНЕРКӘСІБІНДЕ ҚОЛДАНУ

Марксизм теориясы

1917 ЖЫЛҒЫ АҚПАН, ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІ

КАПИТАЛИЗМ СОЦИАЛИЗМ

АЯҚТЫҢ ЕРКІН БӨЛІГІН ЖІКТЕП-СЫЛУ ТӘСІЛДЕРІН МЕҢГЕРУ

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯ

Пәндер