Шымды топырақтар Шымды - күлгінді

Презентация қосу

Топырақтану
Ғылыми география
Әлемнің топырақтары және олардың таралу
заңдылықтары
Жер бетінде топырақтардың
таралу заңдылықтары мен
Топырақ топырақ түзуші факторлардың
байланысын, топырақтардың
географиясы кеңістікте ауысуын, олардың
жер шарында немесе белгілі бір
топырақтың қалыптасуы мен
кеңістік бойынша орналасу аймақта, кезектесіп
заңдылықтарын зерттейтін орналасуын зерттейді.
физикалық географияның ғылым Your Logo or Name Here 2
саласы.
Жер шарының топырақ жамылғысы алуан түрлі.

Себебі, Өсімдік дүниесі, Жер бетінің яғни Осы әдісті қолдану
климат, топырақ топырақ топырақтың
кеңістікте түзуші тау
нәтижесінде Жер
жамылғасын кеңістікте шарында
топырақ жыныстары, жер топырақ таралуы мен
түзуші топырақтардың
бедері және географиясы топырақ түзуші таралу
факторлар да олардың уақыт салыстырмалы- факторларды заңдылықтары
өзгермелі өткен сайын географиялық бірге ашылды.
өзгерістерге әдіспен зерттейді қатарластыра
болып келеді. ұшырауы әр салыстырады
мекенде, жер Your Logo or Name Here 3
аумағында әр түрлі.
В.В. Докучаев бүкіл терістік жарты шардың
топырақ аймақтарының нұсқалық картасын
дайындап, оны 1900 жылы Парижде әлемдік
көрмеде көрсетті. Осы картада бес әлемдік
аймақтар көрсетілді:

1 2 3
-БОРЕАЛДЫ НЕМЕСЕ -ОРМАНДЫ; -ДАЛАЛЫҚ ҚАРА
АРКТИКАЛЫҚ; ТОПЫРАҚТЫ;

4 5
-АЭРАЛДЫ (ОЛАР ТАСТЫ,
ҚҰМДЫ СОРЛАНҒАН ЖӘНЕ -ЛАТЕРИТТІ.
ЛЕССТІ ШӨЛДЕРГЕ Your Logo or Name Here 4
БӨЛІНЕДІ)
Топырақ зоналары

топырақ түрлерінің түзілуі
мен генетикалық қасиеттері
өзіндік биоклиматтық
жағдайына сай қалыптасқан
аймақтар. Топырақ түзуші
факторлар зоналылық
тәртіпке бағынып ретімен
тарағандықтан, осы
факторлардың әсерінен
топырақ та осы тәртіпке
бағынады. Олар көлденең және
тік белдеулік топырақ
зоналарға бөлінеді.

Your Logo or Name Here 5
Кейінгі жылдары дайындалған
әлемнің топырақ карталарында
топырақтардың көлденең ендік
немесе көлденең меридиан
бағытына сәйкес орналасуы және
басқада топырақ таралу
құбылыстары көрсетілді.

В.В. Докучаев топырақтың аймақтарға
бөлініп таралуы таулы өлкеде де
байқалатынын анықтады. Кавказ
тауларында етегінен бастап жоғары
көтерілген сайын оның табиғатының және
топырақ жамылғасының өзгеруін бақылап,
зерттеп топырақтардың таулы өлкеде тік
аймақ болып таралу заңдылығын
Your Logo or Nameашты.
Here 6
Топырақ географиясын негізгі терминдері.

Топырақ аймағы топырақ типшелерінің аймақшаларына, топырақ
фацияларына және провинцияларына бөлінеді.

Competitor
• Топырақ аймақшасы – топырақ аймағына • Топырақ өлкесі (провинциясы) – жылу режимі
сәйкес таралған бір топырақ типшесі таралған және жыл мерзімі ішінде ылғалдылығының
жер аумағы. айрықша ерекшелігі бар топырақ фациясының
• Топырақ фациясы – жылу режімінің және жыл бір бөлігі.
мерзімдері ішінде ылғалдылығының • Топырақ округы және топырақ ауданы – жер
ерекшелігі бар топырақ аймағының бір бөлігі. бедерінің және топырақ түзуші тау
жыныстарының ерекшелігіне байланысты
қалыптасқан топырақ жиынтығы бар топырақ
өлкесінің бөлігі.

Your Logo or Name Here 7
1. Полярлық шөлдегі топырақтар.
• Арктикалық тундра белдемше • Субарктикалық тундралы
(подзона) Оңтүстік Зеландияның топырақтар белдемінің
оңтүстігін алып жатыр. сипаттамасы:
• өсімдіктері жер бетін жауып • Арктикалық топырақтар • жылдық жауын-шашын =
жатыр: а) жабайы дәнді-дақылдар типі 300-1600 мм;
мен қияқтар, мүктер; б) батпақты • жылдық жауын-шашын • ауаның ылғалдығы = 75-90
қияқтар; мөлшері = 150-330 мм; %;
• жылдық органиканың түсуі = 6 • топырақтардың тоңы 30- • тоңдану 100-600 метр
ц/га; 50см, 2-2,5 ай ғана ериді; қалыңдықта;
• А0 қабаты болмайды; • еру – тоңу нәтижесі = • тоңның еру қалыңдығы =
• глейлену процесі болмайды; жердің жарықшағы; 50-60 см, 1-1,5 метр;
• топырақ жуылмайды, темір мол; • өсімдіктері шоқтанған: а) • өсімдіктеріне қарай 3
көк-жасыл балдырлар; белдемшеге (подзонаға)
• рН – бейтарапты; бөлінеді:
• б) жер және тас қыналар; в)
• Арктикалық тундраның майда мүктер. • а)солтүстіктік (мүк-қына;
субарктикаға шектескен жерінде бұталар), б) оңтүстіктік (ақ
өсімдік молайып, глейлену қайық, бұталар, мүк-қына), в)
басталады; ормандық тундра (ергежейлі
• бұғылардың жайылымы; ақ қайыңда, сібір шыршасы);
Your Logo or Name Here 8
ТУНДРА БЕЛДЕМІНДЕГІ ТОПЫРАҚТАР. БОРЕАЛДЫ БЕЛДЕУ. ОРМАНДЫ
ЗОНАНЫҢ КҮЛГІНДІ ЖӘНЕ ШЫМДЫ-
КҮЛГІНДІ ТОПЫРАҚТАРЫ
• Тундралы глейлі топырақтар типінің
сипаттамасы: • Булану аз болғандықтан, түскен осы
ылғалдың өзі мөлшерден артық болып
• бұлардың барлығында А0 қабаты топырақ қабаттарындағы суға ерігіш және
болады; басқа да заттарды топырақ астына шайып
• жарықшақ кездеспейді; әкетеді. Ал мұның өзі біраз жерлерде
батпақты аймақтардың пайда болуына
• шымтезекті қабат болмайды (1,2 – әкеп соғады.
суреттерді салыстыр);
• глейлі қабат 60-70 см тереңдіктен
басталады;
• “А” қабатындағы гумустың мөлшері = 2,5 –
7,5 %;
• ТМД елдеріндегі бұғы шаруашылығының
41,6 % орналасқан;
• жылы жайлар (теплица, парник)
дамыған;
• жеңіл механ. құрамдағы топырақтарда
көкөніс, азықтық шөптер, арпа егіледі. Your Logo or Name Here 9
. Бореалдық белдеудегі тайгалық-орманды белдемнің
топырақтары:
• 1.Күлгінді топырақтар типі
• солтүстігінде тундрамен, ал оңтүстігінде ормандық-
даламен шектеседі;
• ТМД елдерінің 52 % территориясында жайғасқан;
• жалпы көлемі – 1150 млн.га;
• 65 % жазықтық, 35 % тау;
• бұл аумақты “қара топырақсыз” (нечерноземной)
деп те атайды;
• климаты – суық қоңыржайлы (умеренно
холодный): Шығыс Сібірде – шұғыл континенталды,
ал Қиыр Шығыста – муссонды;
• жылдық жауын-шашын да әртүрлі – 150-1000 мм;
• өсімдігінің доминанты – әртүрлі типтегі ормандар;

Your Logo or Name Here 10
. Шымды (дерновые) және шымды-күлгінді топырақтар
• Шымды топырақтар • Шымды-күлгінді
• Тайгалы-ормандық белдемдегі топырақтар
шымды топырақтар шалғынды • Оңтүстік тайгадағы қылқан және
шөптесін және мүктік-шөптесін жалпақ жапырақты орманда
өсімдіктердің астында жайғасқан. жайғасқан. Жоғарғы қабатында
Олар Балтық бойы және шымдық, ал төменінде күлгінді
Ленинград, Волгоград, Калинин, қабат орналасқан. Бұл белдемде
Москва облыстарында кездеседі. биологиялық белсенділік артады,
• “Шымды топырақ” терминін В.В. фульво-қышқылдарымен қатар
Докучаев енгізген, ал оның пайда гумин қышқылдары да түзіле
болу теориясын В.Р. Вильямс пен бастайды.
И.В. Тюрин ұсынған. Мұндағы • Құрамында N, P, K өте аз, гумус –
гумус 15%-ға дейін жетеді. 2,6%-ға жетеді (21 см), рН – 5.
Тайгадағы шымды топырақтар 3 Мұнда құрғақшылық болмайды.
типтен тұрады: шымдық-
карбонаты, шымдық-литогенді,
шымдық-глейлі топырақтар.
• Бұлардың ішіндегі ең құнарлысы
шымдық-глейлі топырақтар
(гумус – 10-15%). Your Logo or Name Here 11
• Бұлар Шығыс-Сібір тоңды-тайгалық облысындағы
Енисейдің шығысына қарай жайғасқан. Канадағы
тундра шекарасында да кездеседі.
• Балқарағайлы (светлохвойными) ормандарға тән.
Топырақ көпжылдық тоңдық жағдайда дамиды,
топырақ 7-8 ай мерзімінде минустық t°C-да болып,
жазда еріген топырақтың үстіңгі қабаты, қайтадан
төменгі көпжылдық тоңмен жалғасып кетеді.
Жазда өсімдік бояу дамиды, органикалық
қалдықтар толық ыдырамайды, нәтижесінде Аₒ
қабаты түзіледі, гумус мөлшері өте аз, N, P
жетіспейді, өте құнарсыз.
• Құбалық (подбуры) солтүстік және орталық
Тоңды-тайгалық (мерзлотно- тайгадағы тоңды және тоңсыз облыстарда
жайғасқан. АТЖ-ның құрамында темірлі зат мол
таежные), құбалық (подбуры), болады, олар оңай ыдырап, ортаның
иллювиалды-гумусты қышқылдығын бейтараптандырады, топырақ құба
түске боялады. Ірі тастары мен топырақ қабатының
(иллювиально-гумусовые саяздығы егіншілікке мүмкіндік бермейді.

железистые подзолы)
Your Logo or Name Here 12
топырақтар
• Батпақты топырақтың үш типі болады: қырдағы
Батпақты (верховые), ойпаңдағы (низинные) және өтпелі
(переходные).
топырақтар
• Қырдағылары су айрықтарында дамиды. Олар тек
. Жер шарының тайгалық және тундра қана жауын-шашынның әсерлерінен пайда
белдемдерінде жайғасқан. Басым болғандықтан, минералдық заттар аз болады.
көлемі тайгада дамып, әсіресе, Батыс- Өсімдіктері: мүктер, аласа бұталар, ергежейлі
Сібірде көлемі мол. Бұлар жер бетінің қайыңдар, аққайың.
және топырақ асты суларының
шамадан тыс мол болып, ұзақ мерзімді • Ойпаңдағы батпақтар көбінесе топырақ асты
әсерінен пайда болады. Құрамында суларының және көктемдегі су ағынының
90% су, 10% құрғақ зат болады. Негізгі әсерлерінен пайда болады. Өзен байлары мен
белгілері: атырауларда кеңінен жайғасқан. Өсімдіктері; қияқ,
- сұр-жасыл мүктермен қапталып, аласа қамыс, мүктер, т.б.
ағаштар өседі;
• Өтелі (переходные) батпақтар жауын-шашын және
- таяз көлдері мол болады; топырақ асты суларының әсерлерінен пайда болады.
- шымтезектік (торф) органикалық Жоғарғы екеуінің ортасында (аралығында) дамыған.
заттарға бай болады; • Бұлардың барлығында шымтезекті (торф) қабаттар
Топырақтың жоғарғы қабатында қатарласа пайда болған. Олар 50 см қалыңдыққа
шымтезек түзіліп, төменінде жетеді.
минералды глейлі қабат алып жатады.
Your Logo or Name Here 13
• Бұл белдеу Жер шарының 100°С-дан астам,
аралығындағы жиынтық t°C 1800-4000 t°C болатын
қоңыржай-жылы биоклиматтық аумақты алып
жатыр. Ылғалдықтың мөлшерлері әр алуан – 1,0-
0,15 коэффициент аралығында, яғни шөлден
қоңыржайға дейін.
• Орманды алқаптары Батыс Европада, таулы
аймақтар (Карпат, Қырым, Кавказ, Алтай)
Евразияда, ал Азияның оңтүстігінде дала, құрғақ
дала, жартылай шөл, шөл аймақтары жайғасқан.

Суббореалды белдеудегі • Климаты әралуан орташа t°C꞊3-25; жауын-
шашын꞊250-600 мм.
топырақтар.
Your Logo or Name Here 14
Топырақтың күлгіндену жолдары:
а) К.К. Гедройцтың теориясы – топырақтағы органикалық заттардың ыдырауынан пайда болған СО2 суда
еріп, коллоидтарды Н+ және ОН- иондарына диссоциалайды → шамадан тыс ылғалдың (құрамында СО2
бар) гуматтарды ерітіп, ал диссоциациядан пайда болған Н+ аллюмосиликаттарды ыдыратып, алюминий
және темір оксидтерімен кремнеземді (SiO2) түзеді. Бұлардың барлығы коллойдтың гидролизін құрап,
төменгі қабаттарға жуылып, ондағы электролит ерітінділермен реакцияға түсіп, коагуляциаланып,
гидрогель күйінде тұнбаға түсіп, иллювиальды немесе күлгінді қабатты құрайды.
б) В.Р.Вильямстың теориясы: ормандағы ағаш тектес өсімдіктердің ыдырау нәтижесінде
фульвоқышқылдары молынан пайда болып, олар топырақтағы минералдарды ыдыратады. Пайда
болған органо-минералдық заттар, өте қышқылды және тұрақты болып күлгіндену процесін
жүргізеді.
в) Қазіргі замандағы пікір: ормандағы жылда жиналатын өсімдік қалдықтары “орман төсенішін”
түзеді → бұлардың құрамында кальций, азот аз болып, суда қиын еритін лигнин, смола, т.б. мол
болады → осылардан көптеген қышқылдар пайда болады → олар топырақтың беткі қабатындағы
минералдарды ерітіп және басқа да суда еритін заттарды төменгі қабатқа ығыстырады → жоғарғы
қабатта өсімдікке қажетті қоректік заттар азайып, орта қышқылға айналып, орманның жер бетіндегі
өсімдіктер азаяды, ал ауылшаруашылық дақылдары күлгінденген топырақта өспейді.
Сондықтан оны мелиорациалайды: CaO + H2O → Ca(ОН)2 + топырақтағы қышқылдар = тұздар
тұнбаға түседі.
Күлгінді топырақтардың барлығы егіншілік пен мал шаруашылығына өте қолайлы. Your Logo or Name Here 15
Назарларыңызғ
а
РАХМЕТ

Ұқсас жұмыстар

ӘЛЕМНІҢ ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫ

Таулы алқаптың топырақтары

Топырақтың су-физикалық және физикалық қасиеттері

Қарттық кезең

Қазақстанның топырақ типтері

Өсімдік жамылғысының антропогендік факторлардан өзгеруі

Топырақ

Қара топырақты зона

Топырақтың негізгі типтеріне шолу. Тундралық топырақтар

Топырақтың органикалық бөлшегі

Пәндер