Қазіргі тіл біліміндегі дискурс және мәтін мәселелері

Презентация қосу

Қазіргі тіл біліміндегі дискурс және мәтін мәселелері

Дайындаған: 1 курс магистранты
Хасенова Әлфия
Жалпы, «дискурс» термині француз тіліндегі «discurs» – сөйлеу, ал
ағылшын тілінде «discourse»– талқылау, лебіз, сөйлеу деген
мағынаны үстейді.Кең шеңберде,дискурс дегеніміз – уақыттың
мәдени тілдік мәнмәтіні. Оған рухани-идеологиялық мұра, көзқарас,
дүниетаным кіреді. Тар мағынада, дискурс деп қандай да болмасын
мағыналы, құнды іс-әрекеттің (актінің) нақты тілдік шындығын
айтады. Дискурс – сөйлесу арқылы берілетін ойдың әлеуметтік
астарына талдау беретін ұғым. Дискурс адамдардың сөйлеу арқылы
жасаған қарым-катынасы нәтижесінде мән-мағыналы болады, яғни
мағына мен белгі, сөз бен ойдың бірлігін айқындайды.
«Дискурс» термині жеке дара термин ретінде алғаш рет XX ғасырдың 50-
жылдары Э. Бенвенист еңбегінде «сөйлеуші тарапынан айтылатын сөз
(речь)» ретінде, ал американдық ғалым А.Харрис 1952 жылы жарнама
мәселесіне арналған мақаласында сөз еткен болатын. Осы кезеңде Ю.
Хабермас та дискурс мәселесін қозғап, дискурсты қарым-қатынастың
ерекше түрі, арнайы диалог деп түсінген еді. Ол «дискурс көздеген
мақсатына жету үшін қатысушылардың дайындығын талап етеді» деп атай
отырып, дискурс оның қатысушыларының негізінде жүзеге асатынын
байқалды.
Жалпы дискурс ұғымы тіл білімінде XX ғасырдың 70-80-жылдарынан
бастап қолданысқа ие бола бастады. Дискурс ұғымы ғалымдардың пікірі
бойынша, лингвистикалық, философиялық, әдеби-теориялық, саяси,
этнологиялық, педагогикалық, тарихи, медиалық, психологиялық
зерттеулерде түрлі феномендерді сипаттаушы көпмағыналы, көпаспектілі
ұғым ретінде танылған.
Терминнің көптеген ғылыми интерпретациялары бар. Сол
анықтамалардың ең маңыздыларына тоқтала кетейік.
Коммуникативтік лингвистика мен әлеуметтік зерттеулерде
дискурстың орны ерекше және дискурс өзекті мәселелердің бірі
болып табылады.
«Дискурс» терминіне берілген анықтамалар көптігі оны
зерттеудің түрлі бағыттарымен – формалдық, функционалдық,
жағдаяттық (ситуативный) және когнитивтік бағыттардың
болуымен байланысты.
Формалды және функционалды бағыт тұрғысынан дискурс үш түрлі тұрғыдан
қарастырылады:

формалды және құрылымдық бағытталған лингвистика тұрғысынан дискурс «сөз тіркесі
не сөйлем деңгейінен жоғары тұратынтіл» ретінде анықталады. «Сәйкесінше, дискурс деп
екі немесе бірнеше сөйлемдердің бір- бірімен мағыналық тұрғыдан байланысын» атайды.

функционалдық тұрғыдан дискурс кез-келген «тілдік қолданыс» ретінде тілді
функционалдық тұрғыдан талдау бойынша тілді кең әлеуметтік-мәдени мәнмәтінде
қарастыруға негізделген;
форма мен функцияның өзара байланысы «дискурсты айтылым (высказывание)» ретінде
қарастыруда көрініс табады. Ал бұл дегеніміз дискурс жай ғана «сөйлем деңгейінен»
жоғары тұратын тіл ретінде ғана емес, сонымен қатар тілдік қолданыстағы
функционалдық, мәнмәтіндік (контекстуалдық) бірліктердің кешенімен сипатталады.
Кең тараған анықтамалардың ішінде Т. Ван Дейктің анықтамасы
былай дейді: «Дискурс, өзінің кең мағынасында, тілдік форманың
– мағына мен іс- әрекеттің күрделі бірлігі, ол өз кезегінде
коммуникативтік акт тұрғысынан жан- жақты сипаттала алар еді».
Осы берілген анықтамаға сүйене отырып көптеген зерттеушілер
дискурсты «белгілі бір когнитивті және типологиялық негізделген
коммуникативтік кеңістікте жүзеге асатын жазба мәтінде не
ауызша сөйлеу тілінде орнығып отыратын коммуникативтік
оқиға» деп; бірі «мәтіннен басқа да экстралингвистикалық
факторлардан (әлем туралы білім, ой-пікір, тұжырымдамалар,
адресат мақсатынан) тұратын күрделі коммуникативтік құбылыс»
деп түсінеді.
Т.А. ван Дейк дискурсты үлгі ретінде алып, дискурсты өзін
жеке дара емес, әлеуметтік аспектіні де назардан тыс
қалдырмауды жөн санайды. Оның пайымдауынша, мұнда
әлеуметтік жағдаяттың типі жеке адамдарға қатысты
немесе қоғамдық, институционалды (формальды) және
бейформальды; әлеуметтік өзара әрекеттестікті жүзеге
асырушылар – қатысымшылардың мінездемелері,
позициялары (рөлдері, мәртебесі), қасиеттері (жасы,
жынысы және т.б.), қарым-қатынастары есепке алынады.
М. Стаббс дискурстың негізгі сипаттамаларын былайша
анықтайды:
1) формальды тұрғыдан дискурс – сөйлеммен
салыстырғанда сөйлемнен үлкен тіл бірлігі;
2) мазмұндық тұрғыдан дискурс тілді әлеуметтік
мәнмәтінде қолдану деп түсіндіреді;
3) ұйымдастырушылық жағынан дискурс интерактивті,
яғни дискурсқа диологтық қасиет тән.
В.Е. Черняевская өзінің оқу құралында дискурстың тіпті екі бірдей
анықтамасын береді:
1-дискурс – бұл белгілі бір когнитивті және типологиялық
негізделген коммуникативтік кеңістікте жүзеге асатын жазба мәтін
мен ауызша сөйлеу тілінде көрініс табатын нақты коммуникативтік
оқиға. Бұл анықтама коммуникацияның прототиптік сипаттамасына
(мәтінді/дискурсты қабылдау және құрастыру моделі,
мәтін/дискурс типологиясы), коммуникативтік іс- әрекеттің үдерісі
мен өнімі ментальдық саламен байланысына аса назар аударады.
Осы тұрғыдан, дискурстық талдау экстралингвистикалық әсердің
деңгейі мен сипаттамасына – әлеуметтік институттар, мәдени,
идеологиялық және тағы басқа факторлардың дискурстың белгілі
бір заңдылықтарын қалыптастыруға бағытталған.
2-дискурс – тақырыптық тұрғыдан арақатынасы белгіленген мәтіндер
жиынтығы: бір ортақ тақырыпқа жүйеленген дискурста жинақталатын
мәтін. Дискурстың мағынасы жеке дара мәтін көмегімен ашыла
қоймайды, ол интермәтіндік деңгейде, яғни көптеген мәтіндер
жиынтығының арақатынасы негізінде ашылады. Басқа сөзбен айтқанда,
дискурстың бұл анықтамасы бір коммуникативтік сала аясында қызмет
ететін мәтіннің көптеген түрлерінің арақатынасын меңзейді.
Лингвистикалық тәжірибеде адам танымы мен қарым- қатынасының
жеке бекітілген әлеуметтік-тарихи саласы ретінде дискурстың
медициналық, заң, саяси, жарнамалық және тағы да басқа түрлерін
қарастыру қажет. Бұл тұрғыдан алғанда, дискурстық анализ дискурстың
тақырыптық бірлестігі қалай қамтамасыз ететіндігі, жеке
мәтіннің/дискурстың қай элементтері дискурсқа ортақ, тән болып
келетіндігі және қандай мәтін түрі қандай дискурс түрін
анықтайтындығы жөніндегі зерттеулерге бағытталған.
Бұл жерде ең маңыздысы бір дискурс мәтіннің әртүрлі түрлерімен
берілуі мүмкін, ал өз кезегінде мәтіннің бір түрі әртүрлі арнайы
дискурстың элементі болуы әбден мүмкін.
Зерттеуші В.Е. Черняевская пікірі бойынша, дискурстың бұл екі
анықтамасы бір-біріне байланыссыз емес, керісінше, танымдық
құбылыстың түрлі жақтарын сипаттайды деп санайды. Жоғарыда
келтірілген бұл анықтамалардың басын біріктіретін болсақ, «дискурсты
жағдаяттық мәнмәтіннен ажырағысыз байланыста болатын мәтін деп
түсіну керек: әлеуметтік, мәдени-тарихи, идеологиялық, психологиялық
және т.б. факторлардың жиынтығында, адресатпен өзара қарым-
қатынаста болатын автордың коммуникативтік-прагматикалық және
когнитивтік ұстанымдар жүйесімен, түрлі деңгейдегі тілдік бірліктердің
мәтінде берілуі кезінде ретке келтіруімен сипатталады».
Қазақстандық ғалым Б.А. Ахатова дискурсты реципиенттер
интерпретациялайтын коммуникативтік әрекеттер нәтижесі деп
таниды. Бұдан түсінікті болатыны, дискурс – коммуникативтік
әрекеттің ауызша және жазбаша түріндегі вербалды жемісі. Автор
«мәтінді» тіл жүйесімен, ал
«дискурсты» актуалды сөйлеу әрекетімен байланыстырады.
Зерттеуші дискурсты қашанда нақты бір жағдайдағы нақты
нысандарға қатысты нақты бір мәнмәтінде қарастыруды ұсынады
Профессор Қ.Ө. Есенова дискурстың прагматикалық табиғатын
зерттей келе, «дискурсты прагматикалық түрде талдағанда,
коммуникативтік ситуацияға және оған қатысушыларға байланысты
экстралингвистикалық, этномәдени факторларға және
коммуниканттарға мақсат-ниеттері басшылыққа алынуы тиіс.
Қандай да бір ақпаратты алғанда тыңдарман немесе оқырман мәтін
авторының сол мәтінді дайындаған сәттегі қиял-дүниесін
елестетуге тырысады. Басқаша айтқанда, дискурсты түсіну бөгде
адамның ойлау дүниесіне еріксіз және ерікті түрде ену деуге
болады» деп ойын қорытады
Н.Д. Арутюнова дискурсты «экстралингвистикалық, прагматикалық,
әлеуметтік-мәдени, психологиялық және т.б. факторлардың
жиынтығы негізінде байланысқан мәтін; мақсатталған әлеуметтік
әрекет» деп түсіндіреді, дискурсты жанды сөз (речь, погруженная в
жизнь) ретінде қарастырады. Сонымен, лингвистикалық тұрғыдан
дискурс сөздің алшақтатылған вербалды нәтижесі ретіндегі мәтіннен
және өзі қызмет ететін жағдаяттық және мәдени мәнмәтіннен
тұрады.
Е.И. Шейгалдың пайымдауы бойынша «тіл абстрактілі таңбалар
жүйесі ретінде дискурс не дискурстар түрінде өмір сүреді. Қарым-
қатынас адам іс-әрекетінің белгілі бір саласында, белгілі бір
әлеуметтік кеңістікте жүзеге асады. Сондықтан зерттеушілер
тарапынан дискурстың саяси, медиалық, экономикалық, ғылыми
сияқты түрлеріне көп көңіл бөліп жүр.
Дискурс қарым-қатынастың белгілі бір жағдайына құрылуына,
сәйкесінше қарым-қатынасқа қатысушылардың түрлі
әлеуметтік рөлдері мен тұжырымдардың болуына байланысты,
жалпы әлеуметтік лингвистика тұрғысынан дискурстың
тұлғалық (тұлғаға бағытталған) және институционалды
(мәртебеге бағытталған) сияқты екі түрі ажыратылады.
Біріншісі бірін-бірі жақсы танитын, білетін коммуниканттар
арасында болатын қарым-қатынасты білдіреді, екіншісі
әлеуметтік топтардың қарым-қатынасын білдіреді. Мәртебеге
бағытталған дискурс институционалды дискурс болып
табылады. Ол түрлі әлеуметтік топтардың тілдік өзара қарым-
қатынасын немесе түрлі институттардың бір-бірімен қатынасын
не саяси институттар аясында өзінің мәртебелік-рөлдік
мүмкіндіктерін жүзеге асыратын адамдар арасындағы қарым-
қатынасын білдіреді. Олардың саны қоғам дамуының нақты
кезеңіне байланыста қоғам қажеттілігімен реттеліп отырады
В.И. Карасик институционалды дискурсқа тән төрт топтық белгілерін
айырады: дискурстың конституционалды белгілері (қарым-қатынасқа
қатысушылар, қарым-қатынас саласы, қарым-қатынас амалдары, қарым-
қатынас материалы – вербалды және бейвербалды таңбалар);
институционалдықтың белгілері (қатысушылардың мәртебелік-рөлдік
сипаттамалары, қарым-қатынастың орны, символдық әрекет және
қарым- қатынастың трафаренттігі); институционалдық дискурстың
түрлерінің белгілері (қоғамдық институттың типі, сол институттың
негізгі концептілері, институт қатысушыларының қызметі, өзін-өзі ұстау
стреотипі, сол қоғамдық институтқа тән мәтін); бейтарап белгілер
(жалпы алғанда дискурсқа және дискурстың басқа да түрлеріне тән
белгілер)
Қазіргі кезде дисурс лингвистикалық, философиялық, әдеби-
теориялық, саяси, этнологиялық, педагогикалық, тарихи тіпті
медиалық зерттеулерде түрлі феномендерді сипаттаушы
көпмағыналы ұғым ретінде танылған. Алайда осы кезге дейінгі
зерттеулерде «дискурс» және «мәтін» ұғымдары аралас түрде
жұмсалып және қатар түрде қолданып жүргені
байқалады.
Ж.И. Исмаилованың пікірі бойынша ««мәтін» ұғымын
назарға алмастан «дискурсты» түсіндіру мүмкін емес. Дискурстың
заманауи анықтамалардың барлығы дерлік мәтінді салыстыруға
негізделген: мәтін – жүйе бірлігі,
дискурс– сөз құбылысы; мәтін – өнім, дискурс – үдеріс; мәтін –
виртуалды абстрактілі болмыс, дискурс – осы болмыстың іске асуы
және т.б.»
«Дискурс» және «мәтін» ұғымдарының аражігін
алғашқы болып ашқандардың бірі Т.А. ван Дейк
болатын және автордың Кинчпен бірлесіп жазған
«Стратегия понимания связного текста» еңбегінде
«discourse» ұғымын белгілі бір мазмұны (оқулықтарда)
бар, белгілі бір аудиторияға арналған (уағыз,
диссертация) «мәтін» ретінде көрсеткен
Дискурс ұғымын түсіну үшін әртүрлі экстралингвистикалық факторларды есепке
алуымыз қажет. Мәселен, Е.И. Шейгал «тіл абстрактілі тілдік жүйе ретінде
шынымен дискурс, анығырақ дискурстар түрінде өмір сүреді... Қарым- қатынас
үнемі адам әрекетінің белгілі бір аясында, белгілі бір әлеуметтік кеңістікте өтеді»
деп, ғалым дискурс қарым-қатынастың белгілі бір жағдаятында пайда болып,
қатысушылардың түрлі әлеуметтік деңгейі мен ұстанымдарының көрсеткіші
болып табылады деп пайымдайды.
Осы көзқарасты ұстанған зерттеуші Н.Д. Арутюнова былай дейді: «Дискурс –
экстралингвистикалық-прагматикалық, әлеуметтік-мәдени, психологиялық және
басқа да факторлардың жиынтығын көрсететін байланысқан мәтін; оқиғалық
аспектіде алынған мәтін; мақсатталған әлеуметтік әрекет ретінде, адамдар мен
олардың сана механизмінің (когнитивті үдерістердің) арақатынасына қатысатын
компонент ретінде қарастырылатын сөз. Дискурс –«жанды сөз» («погруженная в
жизнь»)
Ал өз кезегінде мәтін болса, белгілі бір кезде жазылған, белгілі
бір форматқа келтірілген сөйлемдер тізбегі. Дискурс тірі сөз
ретінде жоқтан бар жасап, ауызша да жазбаша да түрде өмір
сүре береді, ал мәтін мазмұндама түрінде ретке келтіріліп
жазылған құжат.
«Дискурс – динамикалық құбылыс, өйткені дискурс кезінде
адресант мен адресат, сөйлеуші мен тыңдаушы өзара қарым-
қатынасқа түседі, сәйкесінше дискурстық қарым-қатынас
кезінде сұрақ-жауап, талқылау – бәрі болады. Ал мәтін –
статикалық құбылыс, тілдік іс-әрекеттің нәтижесі. Мәтінде
оқырман жанды қатынасқа түсе алмайтын болғандықтан, мәтін
авторының айтайын деген ойын, ниетін қадағалаумен болады,
өз ой-тұжырымын пайымдауға мүмкіндік алады»
Кей жағдайда дискурс екі компоненттің кешені ретінде де анықталады: тілдік іс-
әрекеттің процесі мен оның нәтижесінен (яғни мәтіннен) тұрады. Е.С. Кубрякова
мен О.В. Александрова мәтін мен дискурс ұғымдарын салыстыра келе, «дискурс
деп шынайы сөйлеу әрекетімен, сөйлеу әрекетін құрумен байланысты когнитивті
үдерісті түсіну керек, ал мәтін белгілі бір формадағы сөйлеу әрекетінің соңғы
нәтижесі болып табылады. Осылай шынайы сөз бен оның нәтижесін қарама-
қарсы қойып салыстыру мәтіннің қандай мағынада дискурс ретінде
анықталатынын түсінуге көмектеседі: қабылдаушы адамның санасына жеткізіліп
қабылданған жағдайда ғана. Сөйлемдер тізбегінен тұратын, мағыналық тұрғыдан
байланысқан, грамматикалық белгілері бар, прагматикалық ұстанымдары мен
әсер ету қызметін атқаратын элементтер тән мәтінді құрастыруды бақылау оларды
қарама-қайшылықта, яғни дискурстың кандай кезде мәтін ретінде
анықталатындығы да, мәтіннің дискурс ретінде қолданатындығы сияқты, дұрыс.
Дискурс «үдерістік, әрекеттік құбылыс ретінде», яғни мәтінді құрастырудың
үдерісі немесе оны қабылдаудың (сөйлеу, айту және т.б.) синхронды әрекеті
ретінде анықталатыны есепке алу керек»
Осы көзқарасты дамытқан зерттеуші ғалым Ғ. Әнес
«дискурстың белгілері ретінде динамикалық, функционалдық,
өзектілік, үрдістілік, когнитивтілік әрекет, дыбыстық не
графикалық репрезентациядағы тілдік шикізат болатындығы,
белгілі бір уақыт аясында, белгілі бір ортада өтетіндіктен
шартты түрде тұйықталатындығы, біреуге бағытталатындығы,
сөйлеушілердің ой және ойлау деңгейінде әрекеттесетіндігі,
арнайы, мақсатты түрде мәтінді тұйықтауы, т.б. сипаттарды»
келтіреді, «ал мәтін статикалық күйдегі, құрылымдық, кең
өлшемді, терең мәнді когнитивті әрекеттің қорытындысы,
синтезі, жеткізушісі және сақтаушы құрылым» деп көрсетеді
Дискурс – коммуникативті оқиға. Дискурсқа қатысушы
коммуникация барысында не белсенді (айтушы) не белсенді емес
(тыңдаушы – белсенді түрде ақпаратты таңдау немесе белсендік
танытпайтын мәжбүрлеп тыңдап отырған) болады. Қандай жағдай
болмасын дискурсқа қатысу қатысушылар тарапынан белгілі бір
психологиялық жағдайын туғызады. Ал бұл дегеніміз
коммуникацияның тұлғалық маңыздылығы бар екендігін көрсетеді.
Дискурсты коммуникативтік оқиға ретінде ұйымдастыру үшін
коммуникативтік жағдайды көрсететін белгілі бір макроситуация,
оқиға орны мен қатысушылар, сонымен қатар тілдік актілер түрі
құрылады. Ал мәтін үшін бұның бәрі керек емес. Мәтін кез келген
жерде, кез келген жағдайда оқыла береді.
Дискурс жанды аудиторияға бағытталған. Сондықтан
коммуникативтік интенция түрлі тілдік бірліктер мен
амалдар арқылы беріледі. Ал мәтін абстрактілі, бірақ
белгілі бір әлеуметтік аудиторияға бағытталады,
сондықтан оны баяндау (ауызша не жазбаша) айрықша
стильге бағынады.
Дискурс тілдік қана емес, сонымен қатар бейвербалды
актілерден де тұрады. Ол коммуникацияға иллокутивтік реңк
береді. Мәтін тек вербалдыамалдарды қолдана отырып,
коммуникативтік мақсатқа жету үшін түрлі стилистикалық
амалдарға жүгінеді. Дискурста коммуникативтік сәтсіздік
бірден байқалады: қатысушылардың қызығушылығының
төмендеуі, прагматикасының әлсіздігі немесе аудиторияның
шаршағандығы және т.б. Ал мәтіннің коммуникативтік
сәтсіздігі сол шығарма не кітапқа деген сұраныспен
анықталады.
Дикурстың сөздіктердегі анықтамасы келесідей: «Дискурс –
экстралингвистикалық-прагматикалық, әлеуметтік-мәдени,
психологиялық және басқа да факторлардың жиынтығын көрсететін
байланысқан мәтін; оқиғалық аспектіде алынған мәтін; мақсатталған
әлеуметтік әрекет ретінде, адамдар мен олардың сана механизмінің
(когнитивті үдерістердің) арақатынасына қатысатын компонент
ретінде қарастырылатын сөз. Дискурс сөздің паралингвистикалық
амалдарынан (ым-ишарадан, мимикадан) тұрады».
Көптеген зерттеушілер тарапынан даулы мәселе болып келе жатқан
«мәтін» және «дискурс» мәселесі туралы А.П. Чудинов олар өзара байланысты ұғымдар
дей келе, «мәтін» ұғымын лингвистикалық зерттеулердің (синтаксистің жоғарғы бірлігі
ретінде) нысаны ретінде, ал «дискурс» ұғымына лингвоәлеуметтік сипат тән және
дискурс лингвомәдениеттанудың, әлеуметтік лингвистиканың, саяси лингвистиканың
пәні ретінде қарастырады.
Дискурс пен мәтін өзара өте тығыз байланысты. Алғашқысы үдеріс болса, кейінгісі
нәтиже болып табылады. Дискурс сөз тудыру үдерісімен байланысты құбылыс ретінде,
ал мәтін белгілі бір формасы бар қатталған пішіндегі өнім ретінде түсіндіріледі. Мәтін
мен мәнмәтін (контекст) дискурсты құрайды, ал дискурс мәтінде өмір сүреді, мәтінде
көрініс табады, яғни дискурс коммуникация арқылы мәтін түрінде жүзеге асады. Осы
орайда мәтін мен дискурстың тағы бір айырым белгілері туып отыр. Дискурс белгілі бір
уақыт кеңістігінде коммуникацияда коммуниканттар арасында қарым-қатынас түрінде
ауызша да, жазбаша да жүзеге аса алады. Ал мәтін болса, қатысымның уақытына тәуелді
болмайды және жазбаша түрде жүзеге асады. Сәйкесінше, мәтіннің оқырмандар қауымы
мәтін түріне қарай құбылып, оқырман аудиториясы кеңейіп отырады. Олардың санын
нақты есептеуге болмайды. Ал дискурста қатысушылар уақыт пен кеңістікке тәуелді
болып, сол белгіленген уақыт пен кеңістікте көрініс тауып, кейін қатысушылары сейіліп,
саны шектеулі болады.
Ғалым-зерттеуші Ғ. Әнес дискурс пен мәтінді былайша анықтайды:
«дискурс – қолданыстағы тілдесім. Бұл прагматикалық, әлеуметтік,
мәдени, психологиялық және т.б. экстралингвистикалық
факторлармен бірге, оқиғалар аспектісінде алынып, осы
факторлармен байланыстырылатын мәтін; әлеуметтік мақсатқа
бағытталған әрекет, жұмсалым, қолданыс ретінде қарастырылатын
тілдесім... Мәтінде автор мәтінді қалың көпшілікке арнап, соларға
бағыттайды, бірақ өзі тікелей қарым-қатынасқа түспейді ... . Дискурс
әлеуметтік және мәдени институттар қалыптастыратын, ағымдық
сөйлеу ретінде қарастырылады». Яғни, дискурс мәтінге қарағанда
ауқымы мен ұғымы кең және күрделі, мәтін де күрделі категориялар
қатарына жатады.
Қазіргі тіл білімінде дискурс ұғымына берілген анықтамалар
мәселесін шешудің түрлі әдістері бар. Олардың
классификациясы Е.С. Кубрякованың «Дискурс, речь, речевая
деятельность» атты еңбегінде төмендегідей топтастырылған:
Құрылымдық-синтаксистік әдіс: дискурс мәтін фрагменті
ретінде, яғни сөйлемнен үлкен деңгей құру (күрделі
синтаксистік тұтастық, фразалық тұтастық);
Құрылымдық-стилистикалық әдіс: дискурс сөйлеу тілінің
мәтіндік емес ұйымдасуы ретінде;
Коммуникативті әдіс: дискурс вербалды қарым-қатынас ретінде
(сөйлеу (речь), тілдік қолданыстар мен қызметі) немесе диалог,
әңгімелесу (диалогтік сөйлесу түрі)
Яғни, сәйкесінше, дискурс – ерекше әлеуметтік құрылым
ретінде берілген «тілдегі тіл». Дискурс ең алдымен
мәтінде өмір сүреді, бірақ ең бастысы ерекше
грамматикадан, лексиконнан, сөз қолданыстары мен
өзіндік синтаксисінен тұратын мәтінде көрініс табады. Ал
профессор Б. Шалабай мәтінді былайша анықтайды:
«мәтін – әр түрлі сапаға ие бөлшектердің сан қилы
қарым- қатынастарынан тұратын күрделі құрылым».
Дискурс пен мәтін өте ұқсас ұғымдар. Олардың аражігін
айыру үлкен мәселелердің бірі.
А. Әділова өзінің «Қазіргі қазақ көркем шығармаларындағы
интертектсуалдылықтың репрезентациясы, семантикасы, құрылымы»
атты филология ғылымдарының докторлық диссертациясында
дискурс және мәтін мәселелерін талқылай келе, олардың мынандай
ортақ белгілері мен айырмашылықтарын келтіреді: 1. Дискурс автор
интенциясына, стиль ерекшеліктеріне байланысты сұрыпталып,
іріктелініп алынатын тілдік құрылымдардың жиынтығы; 2. Дискурс
мәтінге қарағанда кең ұғымды қамтиды, ол сөйлеу үдерісі; 3. Дискурс
нақтылы уақытпен ажырамас бірлікте өмір сүреді, яғни ол уақытқа
тәуелді емес, кез келген кезеңде екінші бір дискурста өзектенуі
мүмкін; 4. Дискурсты қайта туындатуға болмайды, ал көркем мәтін
қайта туындатуға қабілетті және бейім; 5. Дискурс ақпаратты беру
тәсілі болса, мәтін ақпаратты сақтаушы, жинақтаушы, жаңа мән
тудырушыкөпқырлы, көпқабатты құрылым.
«Дискурс» ұғымын кейде «мәтін» және «сөз» (речь) ұғымдарымен
байланыстырып жатады. Алайда, осы мәселенің шешімі немесе
анықтамасы орыс зерттеушісі В.В. Богдановтың еңбектерінде
беріліп, олардың аражігі ажыратылады. Ол «мәтін» мен «сөзді»
(речь) дискурстың тең мағыналы емес жақтары ретінде анықтап,
оларды дискурстың екі жеке дара аспектісі ретінде қарастырады.
Кез келген сөз (речь) мәтіндік қайта кодтауға түсе бермейді және
кез келген мәтін «дыбыстала» бермейді, сондықтан да дискурс кең
мағынада айтылатын әрі жазылатын тілдік деңгей ретінде
түсіндіріледі. Мәтін (тар мағынасында) «белгілі бір (қарапайым
фонографиялық немесе идеографиялық) жазу құралы арқылы
қағазға түсірілген тілдік материал» деп ғалым ойын түйіндейді
Бірқатар зерттеушілер мәтін мен дискурс ұғымдарын зерттей келе,
мәтін және дискурс ұғымдарына берілген анықтамаларды
қорытандылай келе (кесте 1), екі синонимдес ұғымның
ерекшеліктерін былай көрсетеді:
дискурс – тілдік бірліктердің барлық қолданысын
байланыстыратын атау;
дискурсты тілдік әрекет, сөйлеудің жолы, тәсілі дейміз;
дискурс мәтін түзуші – мәтін – мәтін қабылдаушы үшеуінің
тұтастығы негізінде қарастырылады;
дискурс – сұхбаттасушылардың өзара қарым-қатынасы
Дискурс Мәтін

Қарым-қатынас акустикалық тұрғыдан қарым-қатынас визуалды түрде
жүзеге асырылады жүзеге асырылады

қарым-қатынас тілдік және тілдік емес қалыптанған, нормаланған сөйлеу
амалдар арқылы жүзеге асырылады әрекеті

қарым-қатынасқа түсушілердің бір- бірімен жеке түрде қарым-қатынасқа түсушілердің арасында
сөйлесе алу мүмкіндігі болады жекелеген байланыс
болмайды, ол автор тарапынан сипатталады

қарым-қатынастың жүзеге асуы мен оны қабылдау бір қарым-қатынастың тууы мен оны қабылдау әр кезеңде,
мезетте, кеңістік пен уақыт жағдайында жүзеге асырылады түрлі кеңістік пен уақыт жағдайында жүзеге
асырыла береді;

дискурс белгілі бір уақыт кесіндісімен байланысты уақыт кесіндісіне тәуелді емес (ғасыр, күн, сағат,
минут, өткені мен
бүгіні)
қарым-қатынастың жүзеге асуы үнемі екі адамның қарым-қатынастың жүзеге асуында жанды контакт жоқ;
(сөйлеуші мен тыңдаушы) бетпе-бет, кезек-кезек алмасып Мәтін – когнитивтік әрекет жемісі; Мәтін – тілдік
отыруы, жанды контакт арқылы жүзеге материалдың статикалық қалпы, көрсеткіші
асырылады

Дискурсқа ағымдық сипат тән, ол – Мәтін – дискурсқа «дайын өнім»
коммуниканттар арасындағы үздіксіз процесс
Дискурс пен мәтін қатар түрде қарастырылып, кейде ұқсас ұғымдар ретінде қолданып та
жүр. Бірақ олардың өзіндік ерекшеліктері мен ортақ белгілері бар: дискурс – «жанды сөз»,
ал мәтін – белгілі бір кезде жазылған, қалыпқа келтірілген сөйлемдер тізбегі; дискурс –
динамикалық құбылыс, ал мәтін – статикалық құбылыс; дискурс тілдік іс-әрекеттің
процесі мен нәтижесінен тұрады, оған үдерістік, әрекеттік құбылыс тән, ал мәтін болса
сөйлеу әрекетінің соңғы нәтижесі;дискурс – ашық коммуникативтік жүйе, ал мәтін –
жабық коммуникативтік акт; дискурс – жанды аудиторияға бағытталған коммуникативтік
оқиға, ал мәтін абстрактілі, бірақ белгілі бір әлеуметтік аудиторияға бағытталады;
дискурс – иллокутивті, мәтін – перлокутивті;дискурс ерекше әлеуметтік құрылым
ретінде берілген «тілдегі тіл», ол мәтінде өмір сүреді, көрініс табады; дискурс вербалды
және бейвербалды амалдарды есепке алатын спонтанды сөйлеу әрекеті, ал мәтін «өңделген
сөз»; дискурс – әлеуметтік лингвистикалық зерттеулердің пәні ретінде жағдаяттық,
экстралингвитискалық факторларды есепке алатын қолданыстағы тілдесім, ал мәтін –
қатынас құралы, лингвистика пәні ретінде ақпаратты сақтаушы, көпқырлы, көпқабатты
құрылым.
Қорытындылай келе, қарастырылып отырған дискурс және
мәтін ұғымдарының жеке-жеке ерекшеліктерінің болуымен
қатар, екеуіне де ортақ сипаттамалар бар екені көрсетілді.
Мәтін мен дискурс өзара тығыз байланыста, кей жағдайда
бірін-бірі толықтырып отыратын ұғымдарға айналып отыр
Пайдаланылған әдебиеттер мен интернет-ресурстары:

1. Есенова Қ.Ө. Қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы. Алматы, 2007.
2. Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. – Москва: Гнозис, 2007.
3. Макаров М.Л. Основы теории дискурса. – М.: ИТДГК «Гнозис», 2008.
5. Буркитбаева Г.Г. Текст и дискурс. Типы дискурса. Учебное пособие. Алматы. 2006.
filologia.su/diskurs
www.vestnik-kafu.info/journal/14/509/
ru.wiktionary.org/wiki/дискурс
www.lib.ua-ru.net/diss/cont/92288.html
www.russian.slavica.org/article2985.html
www.philology.ru/linguistics1/revzina-05.htm

Ұқсас жұмыстар

Дискурс Ғылыми дискурс

СӨЗДІҢ ФУНКЦИОНАЛД

МӘТІН ЖӘНЕ ДИСКУРС

Қазақ тіліндегі саяси метафоралар

Көркем дискурс және сөз мәдениеті

Когнитивті лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі көрінісі

Фуко философиясы

Қазақ тіл біліміндегі мәтінтанымдық көзқарастар

Қазақ тілінің синтаксистік жүйесін оқыту

Тіл философиясының теориясы

Пәндер