Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны

Презентация қосу

Жоспар:
• 1. Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны
• 2. А.Байтұрсынов «Тіл тағылымы»
• 3. А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар
• 4. А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауысты
дыбыстардың өзара ерекшелігі
• 5. А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауыссыз
дыбыстарға сипаттама
• 6. Қорытынды
Ахмет Байтұрсынұлы
(5 қыркүйек 1872 жыл, қазіргі Қостанай облысы,
Жангелді ауданы Сарытүбек ауылы – 8
желтоқсан 1937, Алматы қаласы) — қазақтың
ақыны, әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы,
публицист, педагог, аудармашы, қоғам
қайраткері. Қазақ халқының 20 ғасырдың
басындағы ұлт-азаттық қозғалысы
жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, қазақ
тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының
негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың
реформаторы, ағартушы, Алаш-Орда өкіметінің
мүшесі.
Тіл тағылымы
• Бұл кітапта оқулықтар мен
методикалық құралдардың қолда бар
басылымдарының текстері толық
ұсынылып отыр. Сонымен бірге
автордың қазақ жазуы (графикасы),
емлесі, терминологиясы жайында жазған
мақалалары, сөйлеген сөздері мен қазақ
жеріндегі оқу-ағарту мәселелеріне
арналған еңбектері де енеді. Бұлардың
барлығы дерлік араб жазуынан қазіргі
қазақ жазуына көшіріліп беріледі.
А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар

Дауыстылар Толық дауыстылар Шала дауыстылар
Қымқыру
Аңғал түрлісі Ауыз шығысты Мұрын шығысты
түрлісі

а, е, о, ұ, ы
Бұлар Ақыметтің жіктелімінде
толық дауыстылар деп аталады.
Толық дауыстылары кең шығысты,
тар шығысты болып екіге а, е, ы о, ұ р, л, у, и ң, м, н
айырылады.

Ауыз шығыстылары босаң
Мұрын шығыстылары босаң бөгеулі, қысаң бөгеулі,
жолды, қысаң жолды болып
тұйық бөгеулі болып үшке бөлінеді.
р, ң, л, м, н, у, и екіге бөлінеді.
Бұлар Ақыметтің жіктелімінде Босаң Қысаң
Босаң бөгеулі Қысаң бөгеулі Тұйық бөгеулі
шала дауыстылар деп аталады. жолдылары жолдысы

р, у, и л ң н м
А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың өзара ерекшелігі

Дауыстылар Толық дауыстылар Шала дауыстылар
а, е, о, ұ, ы Қымқыру
Аңғал түрлісі Ауыз шығысты Мұрын шығысты
Толық түрлісі
дауыстылар
буын ішінде
дауыссыз о, ұ
а, е, ы р, л, у, и Септегенде ң, м, н Септегенде «ның»,
дыбыстардың Бас буыннан
Орын «дың», «дан», жіктегенде «нан», жіктегенде «біз»
алдында да, басқасында
талғамайды. «мыз» келеді. келеді.
соңында да келмейді.
келеді.
Ауыз шығыстылары босаң
р, ң, л, м, н, у, и Мұрын шығыстылары босаң бөгеулі, қысаң бөгеулі,
жолды, қысаң жолды болып екіге
Шала тұйық бөгеулі болып үшке бөлінеді.
бөлінеді.
дауыстылар бу
Босаң
ын ішінде Қысаң жолдысы Босаң бөгеулі Қысаң бөгеулі Тұйық бөгеулі
жолдылары
дауыссыздың
соңында р, у, и Сөз л ң н алдындағы м алдындағы
келмейді. басында Сөз басында сөз басында дыбысқа əсері дыбысқа əсері
келмейді. келеді. келмейді. бар. жоқ.
А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауысты дыбыстарға сипаттама

Дауысты дыбыстар
№ Дауысты дыбыс
сипаттамасы
езулік, жуан дауысты, ашық
1 а
дауысты
еріндік, жуан дауысты, ашық
2 о
дауысты
еріндік, жуан дауысты, қысаң
3 у
дауысты
езулік, жуан дауысты, қысаң
4 ы
дауысты
езулік, жіңішке дауысты, ашық
5 э
дауысты
еріндік, жуан, жіңішке дауысты,
6 у
қысаң дауысты
езулік, жуан, жіңішке дауысты,
7 и
қысаң дауысты
А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстарға сипаттама

Дауыссыздар

Қысаң жолдылар П,т,с,ш,қ,к
Босаң жолдылар Б,ж,д,ғ,г

Ашық жолдылар С,ш,ж,з

Тұйық жолдылар П,т,к,қ,б,д
Ғ,г
Тұйықтау
Қорытынды
• Қорыта келгенде, жоғарыда аталған ғалымдардың
дауысты дыбыс жіктелімі қайдан бастау алады
деген сауал туындайды? Қазақ тіл білімі ғылымында
бұрын соңды емле тəртібі түзілмегендігін ескерсек,
жалпы түркітану ғылымында, əсіресе ХХ ғасырдың
басында түркітану ғылымында Байтұрсынұлының
емлесі үлгі емле болды. Ақыметтің қазақ тіл білімі
ғылымында қалыптастырған əр таңбасында мəн бар,
ұлттық таңбалық ерекшелік бар. Яғни, аталған
ғалымдардың дыбыстарды жіктеуі А.
Байтұрсынұлының қалыптастырып кеткен дыбыстар
жіктеуінен бастау алады. Қазақ тіл білімі
ғылымындағы қарастырылған дыбыстар жіктеуінің
барлығы А. Байтұрсынұлының жасаған дыбыстар
жіктеуіне негізделген. Сонымен, А. Байтұрсынұлы
қазақ тіл біліміндегі грамматологияның негізін
қалаушы.
•Назарыңызға рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Байтұрсынұлы қалдырған бай мұраның тағы бір саласы - көркем аударма

Ахмет Байтұрсынов - ағартушы

Саяси жолы

Ақаң мектебіне тізіліп кіріп жатқан жас буын

Тәуелсіз Қазақстан тарихнамасында Алаш қозғалысына байланысты еңбектерді талдау(Әлихан Бөкейхан, Мұстафа Шоқай, Ахмет Байтұрсын, Мыржақып Дулат және т. б. )

ҚАЗАҚ ТІЛІ СӨЗЖАСАМЫНЫҢ ІРГЕТАСЫНЫҢ ҚАЛАНУЫ ЖӘНЕ БАСҚА САЛАЛАРМЕН БАЙЛАНЫСЫ

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ(1873-1938)

Қазақ грамматикасын зерттеуші ғалымдар

Байтұрсынұлы пен

Пәндер