Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны

Жоспар:

1. Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны

2. А. Байтұрсынов «Тіл тағылымы»

3. А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар

4. А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың өзара ерекшелігі

5. А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстарға сипаттама

6. Қорытынды

Ахмет Байтұрсынұлы

(5 қыркүйек 1872 жыл, қазіргі Қостанай облысы, Жангелді ауданы Сарытүбек ауылы - 8 желтоқсан 1937, Алматы қаласы) - қазақтың ақыны, әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері. Қазақ халқының 20 ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы, Алаш-Орда өкіметінің мүшесі.

Тіл тағылымы

Бұл кітапта оқулықтар мен методикалық құралдардың қолда бар басылымдарының текстері толық ұсынылып отыр. Сонымен бірге автордың қазақ жазуы (графикасы), емлесі, терминологиясы жайында жазған мақалалары, сөйлеген сөздері мен қазақ жеріндегі оқу-ағарту мәселелеріне арналған еңбектері де енеді. Бұлардың барлығы дерлік араб жазуынан қазіргі қазақ жазуына көшіріліп беріледі.

А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар

Дауыстылар

Толық дауыстылар

Шала дауыстылар

а, е, о, ұ, ы

Бұлар Ақыметтің жіктелімінде

толық дауыстылар деп аталады.

Толық дауыстылары кең шығысты, тар шығысты болып екіге айырылады.

Аңғал түрлісі

Қымқыру түрлісі

Ауыз шығысты

Мұрын шығысты

а, е, ы

о, ұ

р, л, у, и

ң, м, н

р, ң, л, м, н, у, и

Бұлар Ақыметтің жіктелімінде

шала дауыстылар деп аталады.

Ауыз шығыстылары босаң жолды, қысаң жолды болып екіге бөлінеді.

Мұрын шығыстылары босаң бөгеулі, қысаң бөгеулі, тұйық бөгеулі болып үшке бөлінеді.

Босаң жолдылары

Қысаң жолдысы

Босаң бөгеулі

Қысаң бөгеулі

Тұйық бөгеулі

р, у, и

А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың өзара ерекшелігі

Дауыстылар

Толық дауыстылар

Шала дауыстылар

а, е, о, ұ, ы Толық дауыстылар

буын ішінде дауыссыз дыбыстардың алдында да, соңында да келеді.

Аңғал түрлісі

Қымқыру түрлісі

Ауыз шығысты

Мұрын шығысты

а, е, ы

Орын талғамайды.

о, ұ

Бас буыннан басқасында келмейді.

р, л, у, и Септегенде

«дың», «дан», жіктегенде

«мыз» келеді.

ң, м, н Септегенде «ның»,

«нан», жіктегенде «біз»

келеді.

р, ң, л, м, н, у, и Шала дауыстылар буын ішінде

дауыссыздың соңында келмейді.

Ауыз шығыстылары босаң жолды, қысаң жолды болып екіге бөлінеді.

Мұрын шығыстылары босаң бөгеулі, қысаң бөгеулі, тұйық бөгеулі болып үшке бөлінеді.

Босаң жолдылары

Қысаң жолдысы

Босаң бөгеулі

Қысаң бөгеулі

Тұйық бөгеулі

р, у, и Сөз басында

келмейді.

Сөз басында келеді.

сөз басында келмейді.

н алдындағы

дыбысқа əсері бар.

м алдындағы

дыбысқа əсері жоқ.

А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауысты дыбыстарға сипаттама

№

Дауысты дыбыс

Дауысты дыбыстар сипаттамасы

езулік, жуан дауысты, ашық дауысты

еріндік, жуан дауысты, ашық дауысты

еріндік, жуан дауысты, қысаң дауысты

езулік, жуан дауысты, қысаң дауысты

езулік, жіңішке дауысты, ашық дауысты

еріндік, жуан, жіңішке дауысты, қысаң дауысты

езулік, жуан, жіңішке дауысты, қысаң дауысты

А. Байтұрсынұлының жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстарға сипаттама

Дауыссыздар

Қысаң жолдылар

П, т, с, ш, қ, к

Босаң жолдылар

Б, ж, д, ғ, г

Ашық жолдылар

С, ш, ж, з

Тұйық жолдылар

П, т, к, қ, б, д

Тұйықтау

Ғ, г

Қорытынды

Қорыта келгенде, жоғарыда аталған ғалымдардың дауысты дыбыс жіктелімі қайдан бастау алады деген сауал туындайды? Қазақ тіл білімі ғылымында бұрын соңды емле тəртібі түзілмегендігін ескерсек, жалпы түркітану ғылымында, əсіресе ХХ ғасырдың басында түркітану ғылымында Байтұрсынұлының емлесі үлгі емле болды. Ақыметтің қазақ тіл білімі ғылымында қалыптастырған əр таңбасында мəн бар, ұлттық таңбалық ерекшелік бар. Яғни, аталған ғалымдардың дыбыстарды жіктеуі А. Байтұрсынұлының қалыптастырып кеткен дыбыстар жіктеуінен бастау алады. Қазақ тіл білімі ғылымындағы қарастырылған дыбыстар жіктеуінің барлығы А. Байтұрсынұлының жасаған дыбыстар жіктеуіне негізделген. Сонымен, А. Байтұрсынұлы қазақ тіл біліміндегі грамматологияның негізін қалаушы.