Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер

Жоспар:

1. Құдайберген Жұбанов

2. «Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер »

3. Профессор Қ. Жұбанов ұсынған жобада 25 әріп, бір дәйекші болды

4. И, у фонемалары

5. Қорытынды

Құдайберген Жұбанов

Құдайберген Қуанұлы Жұбанов (19 желтоқсан 1899 жыл, Темір ауданы, Ақтөбе облысы-25 ақпан 1938жыл) -тіл білімі саласындағы алғашқы қазақ профессоры, түркітанушы, педагог. Жұбанов тіл білімі мәселелерімен 1920 жылдан бастап шұғылдана бастады. Ол қазақ мектептері мен жоғары оқу орындары үшін қазақ тілін оқыту бағдарламаларын жасап, оқулықтар мен әдістемелік құралдар жазды. Сондай-ақ, оның “Қазақ тілінің ғылыми грамматикасының материалдары” (1-том), “Фонетика” (орыс тілінде), “Қазақ тілі фонетикасының тарихын зерттеуге кіріспе”, “Қазақ тілінің ғылыми курсы жөнінен лекциялар”, “Буын жігін қалай табуға болады”, “Қазақ тілінде біріккен сөздің жазылуы”, “Қазақ сөйлеміндегі сөздердің орын тәртібі”, “Жаңа грамматиканың жаңалықтары жайынан”, т. б. іргелі ғылыми жұмыстары қазақ тіл білімін қалыптастыруға қосылған елеулі үлес болды.

Фонетика, морфология, синтаксис салаларына қатысты зерттеулері.

Фонетика салаларына қатысты зерттеулері. 20ғ басында-ақ қазақ тіл білімінің негізін қалауға айрықша үлес қосқан аса көрнекті тілші ғалым, профессор Құдайберген Қуанұлы Жұбановтың зерттеулері жатқызылады. Аз ғұмыр, қысқа уақыт ішінде қазақ филологиясында мол үлес қосып, қомақты мұра қалдырған талантты ғалымның еңбектері 1937 жылдан кейін жарық көрмей, 20жыл бойы жұртшылық назарынан сырт қалып келген еді. Тек 1957 жылы Қ. Жұбановтың азаматтық құқығы қалпына келтіріліп, ғалымның қазақ тілі жөніндегі зерттеулерін оқырман қауымына ұсынуға мүмкіндік туды. Ғалым өзінің зерделі зеттеулері нәтижесінде қазақ тіл білімінің басқа салалармен қатар фонетиканың да обьектісі анықтап, дыбыстау мүшелері, дыбыстың саны мен сапасы, буын, сингорманизм, екпін, альфавить, орфография, терминология т. б мәселелерге байланысты тұжырымды пікір айтып, тұңғыш рет қазақ фонетикасының ғылыми қурсын жасады.

Профессор Қ. Жұбанов ұсынған жобада 25 әріп, бір дәйекші болды

Реті

Латын әріптері

Қазақ дыбыстары

Реті

Латын әріптері

Қазақ дыбыстары

Аа

А/ә

O o

о/ө

B b

P p

C c

Q q

D d

R r

E e

S s

G g

T t

H h

U u

I i

И, й

Y y

ұ/ү

K k

X x

L l

Z z

M m

Z′z′

N n

Ь ь

ы/і

Ŋ ŋ

дәйекші

Дауысты дыбыстардың жіктелуі

Дауысты дыбыстарды алғаш жоғарыдағыдай топтастырған Радлов болды. Бірақ ол и мен у жарты дауысты дыбыс деп атаған. Сондықтан Жұбанов Дыбысталу түріне қарай дауыстыларды толық дауыстылар /а, ә, е, о, ө/, келте дауыстылар /ы, і, ұ, ү/ және қосынды дауыстылар /ұу/үу/ый/ій/ деп үш топқа бөлген. Қазақ тіліндегі дауыстылар жуан жіңішкелігінің фонологиялық кезеңі болатындығын дұрыс аңғарған ғалым жазуда олардың әрбіреуі бір-бір таңбамен белгіленетінін айтып, ал қосынды дауыстыларда мұндай қасиет жоқ деп есептеп, ұу/үу -бір ғана у, ый, ій қосындылары й әріптерімен таңбалануын ұсынған. Жасалу түріне қарай ерін дауыстылары /о, ө, ұ, ү/ және езу дауыстыларды /а, ә, е, ы, і/ деп топтастырған.

§ 32. Қазақ тiлiнің дыбыстаpы

Қазақ тiлiнде сапасы 26 түpлi дыбыс баp. Олаp мыналаp: а, б, ш, ж, д, е, г, ѕ, й, к, л, м, н, ң, қ, p, п, с, т, ұ, ұу, з, ы, ый.

Бұлардың е-ден басқалаpының бәpi де бipде жуан, бipде жіңiшке болып, екi түpлi айтылады да, 51 дыбыстың оpнына жүpедi.

Дыбысталу түpiне қаpай бұл дыбыстаp мынадай үш тапқа айыpылады.

1. Дауысты дыбыстаp;

2. Дауыссыз дыбыстаp;

3. Соноp дыбыстаp.

Дауысты дыбыс болатын - а, е, о, у, ы, џу, ый - жетеуi. Жазуда дауысты дыбыстаpдың жуанын бip әpiппен, жiңiшкесiн бip әpiппен таѓбалаймыз да, дауыссыздаp мен соноpлаpдың жуанын да, жiңiшкесiн де бip-ақ әpiппен таңбалаймыз.

Дауыстылаpдың әpiптеpi мыналаp: Жуаны - а, о, у, ы, ұу, ый. Жiңішкесi - ә, у, i, үу, iй.

§ 34. Дауыстылаpдың түp-түpi

А. Дыбыстау түpiне қаpай, дауыс дыбыстаp үш тап болады:

1. Толық дауыстылаp: а/ә, е, о/ө

2. Келте дауыстылаp: ы/i мен ұ/у

3. Қосынды дауыстылаp:ыу/iу мен ый/iй.

Б. Жасалу тљpiне қаpай, дауыстылаp екi тап болады.

1. Еpiн дауыстылаpы: о/ө мен ұ/ү

2. Езу дауыстылаpы:а/ә, ы/i, е

Ашық дауыстылар

Келте дауыстылар

Қосынды дауыстылар

Ерін-шілдері

Езу-шілдері

Ерін-шілдері

Езу-шілдері

Ерін-шілдері

Езу-шілдері

Жуаны

Жіңішкесі

Барлығы

Ә/Е

ҰУ

ҮУ

ЫЙ

ІЙ

§ 36. Дауыссыздаpдың түp-түpi

Дыбысы тек салдыp болып шығатын сыңаpын үнсiз дауыссыз деймiз.

Дыбысында салдыpға ән аpалас болатын сыңаpын үндi деймiз.

Әр

Үнсіз сыңары

егіздің

Үнді сыңары

Үздіктілер мен үздіксіздер

Үздiктi дауыстылаp үздiк-үздiк шығады да, созымға келмейдi.

Үздiксiздеp шұбатылып шығады да, созып айтуға келедi.

Үздіктілер

Үздіксіздер

Үнсіздер

Үнділер

Көмей дауыссыздар, ерін дауыссыздар, тіс дауыссыздар

Көмей дауыссыздары

Ерін дауыссыздары

Тіс дауыссыздары

Үнсіздер

Үнділер

Т, ш, с

Д, ж, з

Дауыссыздар таблицасы

Жасалу түріне қарай

Жабысыңқы

Жуысыңқы

Созымдылығына қарай

Үздікті

Үздіксіз

Дауысталуына қарай

Сыбыр

Сыбыс

Үн түріне қарай

Үнсіз

Үнді

Қ К П

Ғ Г Б

Т, С

Д, З

Шығатын орнына қарай

Ерін, көмей

Тіс

Сонорлар

ерін

тіс

таңдай

көмей

Күрек тіс

Азу

Шығатын жолы

Ауыз

мұрын

тура

Айналма

айналма

тура

айналма

тура

айналма

И, у фонемалары

Қ. Жұбанов қазақ әліпбиіне и, у әріптерін ұсына отырып: «ұу, үу, ый, ій-лердің әрқайсысында екі-екіден дыбыс бар деушілердің екінші әрі бар күшті дәлелі-бұл қосар әріпті ерте кезде бір дауысты, бір дауыссыздан құралған екі дыбыс болған деседі. Мұнысы дұрыс: «су» сөзі бұрын бірде» «сұу», бірде «сұғ» түрінде болуы рас. Бірақ бұрын сондай болушылығының өзі осы күні сондай екендігінде, немесе, осы күні қосар таңбамен жазудың дұрыстығына дәлел бола ала ма?» деп, олардың бұрын қос дыбыс болғандығына келісе тұрып, қазіргі кезде қос әріппен таңбалауға қарсылық білдіреді. Бұған дәлел ретінде кейінгі зерттеушілер пікірін алға тартады: “Қазақ тілінің грамматикасын ең жақсы тексерген профессор П. Мелиоранский де осы Радлов пікірінде болып, ұу, ій-лерді жалаң әріппен таңбалаған. Бұл дыбыстардың татар тіліндегісі мен қазақ тіліндегісінің ешбір айырмасы жоқ. Ал татар тіліндегісін эксперименталь түрде тексеріп келіп, Ғалымжан Шарап бұлардың жалаң дыбыс екенін ашты.

Ұқсас жұмыстар

Экологиялық пирамидалар

Ахмет Байтұрсынов - ағартушы

Қазақ және орыс тілдерінің салыстырмалы грамматикасы

Психолингвистика тарихы

Ғалым жазған Қазақ тілі грамматикасының арнаулы фонетика бөлімі - осыған айқын дәлел

Тіл мәдениетін жетілдіру

Когнитивті лингвистиканың қазақ тіл біліміндегі көрінісі

Тарихи морфология

Фонетика

Сарыарқа - газет

Пәндер