Бейтарап майлар

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік
университеті

Липидтер
Орындаған: ТФП-44 Роман Гүлнұр
Қабылдаған:Толепбек Индира Серикбековна

Қарағанды,2020
Жоспар:
Кіріспе
Липидтер туралы жалпы түсінік
Негізгі бөлім
Липидтердің жіктелуі

Липидтердің қызметі

Қарапайым липидтер.

Күрделі липидтер.

Стеридтер

Фосфолипидтер

Сфинголипидтер

Фосфолипидтердің биологиялық рөлі

Липидтердің қорытылуы

Липидтердің организмде ыдырау механизмі

Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер:
Қолданылған әдебиеттер:
1.“Биоорганикалық химия”
Ә.Қ.Патсаев,Т.С.Сейтімбетов,С.А.Шитыбаев,Қ.Н
Дәуренбеков.2010
2. Салханова С.Н. және т.б. Биоорганикалық химия
пәнінен оқу әдістемелік кешен, 2011.
3.Сейітқалиев Қ.С. Органикалық химия. – Алматы, 1993.
4.Тюкавкина Н.А., Бауков Ю.А. Биоорганическая химия.-
М.: Медицина, 2005.
5.А.Ж.Сейтембетова, С.С.Лиходий “Биологиялық
химия”Алматы.Білім.1994.
6.К.С.Сағатов “Биологиялық химия” Алматы 1998.
7.Интернет желісі. “kazreferat”, “Zhastar.kz” сайттары
Липидтер туралы
жалпы түсінік
Химиялық табиғаты əртүрлі майлар
жəне майларға ұқсас заттар липидтер
деп аталады. Протоплазманың,
вакуоляның, плас тидтердің, ядро мен
Липид
қабаты
басқа да органеллалардың сыртқы
бетін жауып тұратын мембраналар,
сондай-ақ хлоропластар мен
митохондриялардағы барлық
пластина тəрізді құрылымдар екі
Липид молекуласы компоненттен тұрады, оның біреуі
Ақуыз молекуласы
липид болып табылады. Белоктар мен
қосыла келе, липидтер күрделі
белоктар – липопротеидтер түзеді.
Липопротеидтердің осы комплексі
жасуша мембранасын түзеді. Липид –
гректің Lipos – май деген сөзінен
шыққан.
Липидтердің физикалық қасиеттері
Майлардың физикалық және химиялық қасиеттері құрамындағы қышқылдарына
байланысты. Мал майы (сиыр майы, сүт майы және басқалар) 40-60% қаныққан май
қышқылдарынан (негізінен миристин, пальмитин және стеарин қышқылы), 30-35%
моноқанықпаған май қышқылдарынан тұрады. Мал майында полиқанықпаған май
қышқылдары аз. Сондықтан мал майы үй температурасында қатып қалады.
Өсімдік майында әдетте қаныққан май қышқылдары аз (10-20%). Қанықпаған
қышқылдар көп (80-90%). Қанықпаған қышқылдардың құрамы өсімдік түріне
байланысты. Зәйтүн майының 79% олеин қышқылынан; күнбағыс майының 75%
линол қышқылынан тұрады. Өсімдік майлары сұйық күйде болады.
Әр түрлі майлардың балқу температурасы мынадай мөлшерде ауытқиды (°С
есебімен):
Сиыр сүтінің майы 28-42 Сиыр майы 42-50
Қой сүтінің майы29-36 Шошқа майы 34-48
Ешкі сүтінің майы 27-39 Кокос майы 20-28
Адам сүтінің майы 32 Пальма майы 27-42
Липидтердің химиялық қасиеттері
Триацилглицеролдар химиялық тұрғыдан бейтарап, инертті келеді. Оларға
мынадай реакциялар тән:
1. Гидролиз реакциясы. Бұл реакция әсіресе майларға тән нәрсе. Тірі
организмде гидролиз реакциясы катализатор (фермент) әсерімен жүреді, ал
организмнен тыс жерде сілті катализатор қызметін атқарады және қыздыру қажет.

2. Гидрогендену реакциясы. Қанықпаған май қышқылының қалдығына сутек
атомдарын қосады. Әдетте мұндай реакция сұйық майдан қатты май алу
мақсатымен іске асырылады. Маргарин өндірісінде саломас алу үшін
қолданылады. Мұндағы катализатор - никель немесе платина.
Липидтер мынадай биологиялық маңызы
1) липидтер энергия қорының (депосының) негізгі түрі немесе
энергия көзі;

2) тірі организм үшін көміртегі атомдарын беруші;

3) липидтер клетка мембранасының құрылымдық және
рецепторлық бөлігі;

4) липидтер басқа да биологиялық тұрғыдан маңызды
органикалық қосылыс-тардың алғы заты бола алады;
5) қорғаныс қызметін атқарады, организмдерді ыстық-суықтан,
электр және механикалық әсерлерден (соққыдан, қағылып
соғылудан, қатты суықтан) қорғайды;
6) липидтерде көптеген витаминдер ериді және құрамында
алмастыруға келмейтін май қышқылдары бар, ондай
қышқылдар организмнің қалыпты тіршілігі үшін қажет.
Са
бы
нд
ала
ты
н

Липидтер

Са
бы
нд
ал
ма
йт
Сабындалатын
липидтер
Қарапайым Күрделі
Балауыз
Майлар

Фосфолипидтер Гликолипидтер

Глицерофосфолипидтер
Сфингофосфолипидтер

Сфингомиелин Фосфатидилхолин
Фосфатидилэтаноламин
Фосфатидилсерин
Фосфатидилинозитол
Фосфатидилглицерол
Кардиолипин
Плазмалогендер
Сабындалмайтын липидтер

● Өт қышқылдары
Стероидтар ● Гормондар
● Стериндер

● Ментан
● Ментал
Терпендер ● Каран
● Камфора т.б
қ
Майлардың
а құрамына кіретін май қышқылдарының
а жұп санды көміртек атомдары бар тармақталған
нқ
ы
тізбектер
ы
н
п
қ кездеседі. Тармақталған немесе тақ санды
көміртек
қа
қғ
атомдары бар май қышқылдары өте сирек
М
аа кездеседі. Сондай-ақ үш байланысты жəне
н
радикалдары
й
(п
(оқ
циклді құрылысты болып келетін май
ла
ы
ш
л
е қышқылдары да сирек кездеседі.
ш
и
ь
қ
н,
м
ы
и
л
л
ит
д
и
н
а
н,
о
р
л,
ст
ы
л
е
и
а
н
р
и
о
н
л
е)
н
)
Липидтердің қызметі

Құрылымдық

Регуляторлық

Қорғаныштық

Жануарлар организмі үшін
су көзі

Энергияныдепонирлеу
Энергияны
Құрылымдық Регуляторлық Қорғаныштық
депонирлеу
1 г май
ыдырауының
●
Белокпен бірге ●
Жылуды нәтижесінде
мембрана сақтайды,ішкі 39кДж
●
Кейбір немесе
құрамына мүшелерді
гормондар 9,5ккал
кіріп,оның қорғайды, тері
липидтік энергия
жартылай астындағы май
табиғатты
өткізгіштігін созылғыштықт бөлінеді
болады
қамтамасыз ы қамтамасыз
етеді етеді
Қарапайым липидтер.
• Бұлар негізінен екі
компонентті заттардан, яғни
жоғары май қышқылының
күрделі эфирі – глицериннен
жəне бір компонентті заттар:
бос түріндегі жоғары
қышқылдардан не
полициклді спирттерден
тұрады. Мұндай липидтерге
майлар (триглицеридтер) –
жоғарғы май қышқылдары
мен үш атомды спирт
глицериннің күрделі
эфирлері жатады.
Күрделі липидтер
• Күрделі липидтер
фосфолипидтер,
гликолипидтер болып
бөлінеді, олар көп
компонентті молекулалардан
тұрады. Бұл компоненттер
бір-бірімен түрлі химиялық
типтегі байланыстармен
қосылысады.
Стеридтер табиғатта кең тараған органикалық қосылыстар,олардыңқұрылысының негізі циклді көмірсутек-
ициклопентанпергидрофенантрен немесе стерин болып табылады. Стеридтерге биологиялық маңызы зор бірнеше қосылыстар жатады:

өсімді
Д бүйрек
стерои к
тобын үсті өт
дтар сапони кейбір
ың бездер қышқ
немесе ндері улы
витам інің ылдар
стерин мен заттар;
индері гормо ы;
дер; алколо
; ндары;
идтар;
• Стериндер – циклді спирттер
циклопентанпергидро фенантреннің
туындысы. Стериндер жануарлар мен
өсімдіктер əлемінде кеңінен таралған.
Стериндер бос түрде жəне май
қышқылының күрделі эфирі түрінде
кездеседі. Сиыр майы, шошқа
майындағы жəне адам
эритроциттерінің құрамындағы
стериндер бос күйінде кездеседі.
Фосфолипидтер.
• Күрделі липидтер ішінде, əсіресе, көп таралғаны
- фосфолипидтер. Барлық фосфолипидтер
құрамында фосфор қышқылы қалдығы болады.
Олар майға жақын, глицериннің екі гидроксилдік
тобы - май қышқылдары мен этерленген. Үшінші
гидроксилдік топ фосфор қышқылының күрделі
эфирін түзеді, оған азоттық негіз қосылады.
Фосфолипидтердің азоттық негіздеріне холин,
этаноламин (коламин), серин жатады.
Фосфолипидтер құрамына кіретін азоттық негіздерге
байланысты мынадай топтарға жіктеледі:

фосфатидилхолин немесе
лецитин (құрамында холин
бар)

фосфатидилэтанола
фосфатидилсерин
мин немесе кефалин
(құрамында серин
(құрамында
бар)
этаноламин бар)
Сфинголипидтер
• Фосфолипидтермен бірге
сфинголипидтер де жасуша
мембранасының барлық түрінен
табылған. Сфинголипидтердің
фосфолипидтерден айырмасы – олардың
құрамында глицерин болмайды.
Фосфолипидтердің биологиялық рөлі

• Фосфолипидтер майларды, май қышқылдары мен
холестеринді тасымалдауға қатысады. Плазма
мен эритроциттер арасында фосфолипидтердің
алмасуы жүреді, олар еритін күйде полярлы емес
липидтерді сақтай отырып, маңызды рөл
атқарады. Холестериннен гөрі гидрофильді
болғандықтан, молекулада фосфор қышқылының
қалдықтары болғандықтан, фосфолипидтер
холестерин мен басқа да жоғары гидрофобты
қосылыстар үшін ерекше "еріткіштер" болып
табылады.
Сф
инг
оли
пид
тер
• Терпендер — қоймалжың мөлдір сұйықтық,
өзіне тән иісі бар,липофильді және суда аз
ериді. Терпендер — лабильді заттар,
изомерия мен қышқылға айналуы тән.

Стероидтар табиғатта кең тараған органикалық
қосылыстар, олардың құрылысының негізі циклді
көмірсутек-циклопентанпергидрофенантрен болып
табылады.
Стероидтардың құрамында Х=-OH, -OR және басқа
да органикалық заттар кездеседі.
Стероидтар

Гормонда Холестери
р н

Жүрек
гликозидтері
• Холестерин- бір атомды, қанықпаған циклді
спирт, құрамында 27 көміртегі атомы бар.
Адам организмінде холестериннің 1/3 бөлімі
бос күйәнде болса, 2/3 эфир күйінде кездеседі.
Барлығы 150 г жуық холестерин болса,
организмде, оның 10% қанда, 90 %
мембранада болады. Холестерин басқа да
майлар тобына жататын заттар сияқты
тканьдерге, қан ағысымен липопротеидтердің
құрамына жеткізіледі. Адам организмінде
холестерин мөлшері 130-250 мг % дейін
болады, ол адамынң жасына байланысты.
Липидтердің негізгі компоненті – май
қышқылдары. Бейтарап майлар. Бейтарап
майлар деп үш атомды глицерин мен жоғары
май қышқылдарының күрделі эфирін айтамыз.
Қаныққан май қышқылдарында әдетте
көміртек атомдарының жұп сандары болады,
мысалы:
Май қышқылы-С3 Н7 СООН
Капрон қышқылы-С5 Н2 СООН
Стеарин қышқылы-С17 Н35 СООН
Маңызды қаныққан май қышқылдары
Тривиалдық атауы Жүйелік атауы Формуласы
(С атомдарының және қос
байланыстың саны)
Май қышқылы (С4:0) Бутан қышқылы СН3−(СН2)2-СООН
Капрон қышқылы (С6:0) Гексан қышқылы СН3−(СН2)4-СООН
Каприл қышқылы (С8:0) Октан қышқылы СН3−(СН2)6-СООН
Каприн қышқылы (С10:0) Декан қышқылы СН3−(СН2)8-СООН
Лаурин қышқылы (С12:0) Додекан қышқылы СН3−(СН2)10-СООН
Миристин қышқылы (С14:0) Тетрадекан қышқылы СН3−(СН2)12-СООН
Пальмитин қышқылы (С16:0) Гексадекан қышқылы СН3−(СН2)14-СООН
Стеарин қышқылы (С18:0) Октадекан қышқылы СН3−(СН2)16-СООН
Арахин қышқылы (С20:0) Эйкозан қышқылы СН3−(СН2)18-СООН
Беген қышқылы (С22:0) Докозан қышқылы СН3−(СН2)20-СООН
Лигноцерин қышқылы (С24:0) Тетракозан қышқылы СН3−(СН2)22-СООН
Маңызды қанықпаған май
қышқылдары
Тривиалдық атауы Жүйелік атауы Формуласы
(С атомдарының
және қос
байланыстың саны)
Пальмитоолеин цис- 9-гексадекен қышқылы СН3−(СН2)5-СН=СН−(СН2)7-СООН
қышқылы (С16:1)
Олеин қышқылы (С18:1) цис- 9-октадекен қышқылы СН3−(СН2)7-СН=СН−(СН2)7-СООН
Вакцен қышқылы (С18:1) транс- 11-октадекен қышқылы СН3−(СН)5-СН=СН−(СН2)9-СООН
Линол қышқылы (С18:2) цис-цис- 9,12-октадекадиен СН3−(СН2)4− (СН=СН−(СН2)2−
қышқылы
(СН2)6−СООН
Линолен қышқылы (С18:3) тұтас цис- 9,12,15-октадекатриен СН3−СН2−(СН=СНСН2)3−
қышқылы
(СН2)6−СООН
Арахидон қышқылы тұтас цис- 5,8,11,14-эйкозатетраен СН3−(СН2)4−(СН=СНСН2)4−
(С20:4) қышқылы
(СН2)6−СООН
Клупанодан қышқылы тұтас цис- 7,10,13,16,19- докозапентаен СН3−СН2−(СН=СНСН2)5−
(С22:5) қышқылы
(СН2)4−СООН
• Егер майлардың құрамында қанықпаған
қышқылдар басым болса, ондай майлар
сұйық болады / мақта, күнбағыс, зығыр
майлары/. Егер қаныққан қышқылдар
басым болса, ондай майлар қатты болады /
жануарлар майы – тоң май/.
• Қан плазмасында липидтер шамамен 0, 7% құрайды. Майдың
құрамында: фосфолипидтер - 150 -200 мг %; lбос холестерин
және оның эфирлері - 150 -250 мг %; бос май қышқылдары –
40 мг % болуы тиіс.Аш қарында қандағы майдын мөлшері 600
-800 мг % - 1 г % -дан артпауы тиіс: егерде 1 г % артық болса,
онда гиперлипемия, қандағы майдың қалыпты жағдайдан
артық болғаны. Гиперлипемия кезінде қандағы май
тамшыларының диаметрі 0, 3 -0, 15 микрон. Мұндай
тамшылар триглицеридтердің ақуызбен, фосфатидтермен,
холестериннің эфирімен тұрақтанған эмульсиясы.
Липидтерді тасымалдаушылар:

хиломикрондар (көбіне триглицеридтерді)

α-липопротеидтер (көбіне фосфолипидтерді),

β-липопротеидтер (көбіне холестерин мен май қышқылдарын).
• Липидті тасымалдауға қанның барлық элементтері қатысады:
эритроциттер - фосфатидтер мен холестеринді, лейкоциттер-
майлар мен фосфоглицеридтерді тасымалдайды. Бауырда
липидтердің жартысы өзгеріске ұшырайды, ал қалған бөлігі май
«депосына» жинақталады. Бауырда ағзаға қажетті майлардың
синтезі жүреді, қан плазмасының барлық фосфатидтері түзіледі.
Сонымен қатар бауырда қанықпаған қышқылдардан қаныққан
қышқылдардың синтезі және жоғары карбон қышқылдарындағы
көміртек тізбегінің өсуі (тәулігіне ағзаның барлық май
қышқылдарының 5% синтезделеді) жүзеге асырылады. Май
ұлпасының 95% липидтерден тұрады. Майдың құрамы
қолданылатын жем-шөптың сапасына, құрам бөлігіне тәуелді.
Липидтердің қорытылуына өт / бауыр
клеткаларының шырыны, секреті /, ұйқы
безінің және ішектің сөлдері қатысады.
Ұйқы безінде ас қорыту ферменттері көп
болады. Олардың әсерімен липидтер
денесіне сіңетіндей дәрежеге жетеді.
Майлардың негізгі массасы /95-97 %/ ащы
ішек бөлігінде, ең алдымен, он екі елі ішекте
қорытылады. Өт қышқылдары май
тамшыларының бетіне сорылады да, жұқа
қабық құрады. Бұл процесті эмульгация деп
атайды.
Жоғары май қышқылдарының
организмде ыдырау
механизмін неміс биохимигі
Ф. Кнооптың 1904ж ұсынған
“май қышқылдарының В –
тотығу теориясы” түсіндіре
алады. Бұл теория бойынша
организмде май
қышқылдарының ұзын
көміртек тізбегі тотығудың
әрбір айналымында екі атом
көміртегіне карбоксил тобы
ұшынан қысқарып отырады.
Табиғи май қышқылдарында
әрқашан көміртек
атомдарының жұп сандары
болады, демек екі еселенген
үзіндіге толық ыдырай алады.
Қызықты деректер:
1. Сіздің миыңыз 70% майлардан тұрады, олардың
көпшілігі омега-3 май қышқылдары мен қанықпаған
май қышқылдарынан тұрады.
2. Липидтер алмасуының бұзылуы әлем халқының
арасында өлім-жітім мен мүгедектіктің жоғарылауына
әкеледі
3. Липидтер тек ыдырап қана қоймай, организмде түзіле
де алады.
4. Сары майдың құрамында адам ағзасындағы
жасушалардың түзілуіне қатысатын фосфолипидтер
болады.
Қорытынды:
Липидтердің негізгі компоненті – май қышқылдары.
Бейтарап майлар деп үш атомды глицерин мен жоғары
май қышқылдарының күрделі эфирін айтамыз.
Жоғары май қышқылдары организмдегі химиялық
энергияның ең маңызды көзі болып келеді. Стеарин
қышқылының бір молекуласының толық ыдырауынан
ацетил молекуласы пайда болады :
Липидтер тек ыдырап қана қоймай, организмде түзіле де
алады. Майлардың биологиялық түзілуі үш негізгі
сатыдан тұрады : глицериннің, жоғары май
қышқылдарының пайда болуы және олардың триглецерид
молекуласын құрайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Липидтердің қызметтері қандай?
2. Липидтердің негізгі компоненті ?
3. Стероидтар бар препаратттар ?
4. Стеридтерге биологиялық маңызы зор
қосылыстарды ата?
5. Липидтердің биологиялық және
практикалық маңызы қандай?
ТЕСТ
1. Липидтер қандай атомдардан құралған.

А) Май суда ерімейді- гидрофобты
В) Майлар ж/е майға ұқсас заттар липидтер деп деп аталады.
С) Көміртек, сутек, оттек
D) Бензин, керосин, эфир.
2.Үлкен кісі организміне қажет липидтердің тәулік мөлшері:
A)90 г
B) 50г
C) 160г
D) 200г
3.Холестерин қандай топқа жатады:
А) Витаминдер. 4.Қандай майлар сабындалмайды:
В) Аминоқышқылдар.
С) Стероидтер.
A) Стероидтар.
D) Гормондар. B) Липидтер.
Е) Флаваноидтер. C) Глицеридтер.
F) Липидтер. D) Балауыздар.
G) Гликозидтер.
H) Көмірсулар
E) Миелиндер

Ұқсас жұмыстар

Қарапайым липидтер және өкілдері

Май қышқылы

Сабынданатын және сабынданбайтын липидтер

Тұтқыр заттар сипаттамасы

Майлар энергетикалық функциясынан басқа

Липидтердің құрылысы

БАУЫРДЫҢ ЗАТ АЛМАСУ ПРОЦЕСТЕРГЕ ҚАТЫСУ ФУНКЦИЯСЫ

МАЙЛАРДЫҢ ҚОРЫТЫЛУЫ

Май қышқылдары

Биополимерлер молекулалары дифилді

Пәндер