Бейтарап майлар

Липидтер

Орындаған: ТФП-44 Роман Гүлнұр

Қабылдаған:Толепбек Индира Серикбековна

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Қарағанды, 2020

Жоспар:

Кіріспе

Липидтер туралы жалпы түсінік

Негізгі бөлім

Липидтердің жіктелуі

Липидтердің қызметі

Қарапайым липидтер.

Күрделі липидтер.

Стеридтер

Фосфолипидтер

Сфинголипидтер

Фосфолипидтердің биологиялық рөлі

Липидтердің қорытылуы

Липидтердің организмде ыдырау механизмі

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер:

1. “Биоорганикалық химия”

Ә. Қ. Патсаев, Т. С. Сейтімбетов, С. А. Шитыбаев, Қ. Н

Дәуренбеков. 2010

2. Салханова С. Н. және т. б. Биоорганикалық химия пәнінен оқу әдістемелік кешен, 2011.

3. Сейітқалиев Қ. С. Органикалық химия. - Алматы, 1993.

4. Тюкавкина Н. А., Бауков Ю. А. Биоорганическая химия. - М. : Медицина, 2005.

5. А. Ж. Сейтембетова, С. С. Лиходий “Биологиялық химия”Алматы. Білім. 1994.

6. К. С. Сағатов “Биологиялық химия” Алматы 1998.

7. Интернет желісі. “kazreferat”, “Zhastar. kz” сайттары

Липидтер туралы жалпы түсінік

Химиялық табиғаты əртүрлі майлар жəне майларға ұқсас заттар липидтер деп аталады. Протоплазманың, вакуоляның, плас тидтердің, ядро мен басқа да органеллалардың сыртқы бетін жауып тұратын мембраналар, сондай-ақ хлоропластар мен митохондриялардағы барлық пластина тəрізді құрылымдар екі компоненттен тұрады, оның біреуі липид болып табылады. Белоктар мен қосыла келе, липидтер күрделі белоктар - липопротеидтер түзеді. Липопротеидтердің осы комплексі жасуша мембранасын түзеді. Липид - гректің Lipos - май деген сөзінен шыққан.

Ақуыз молекуласы

Липид молекуласы

Липид

қабаты

Липидтердің физикалық қасиеттері

Майлардың физикалық және химиялық қасиеттері құрамындағы қышқылдарына байланысты. Мал майы (сиыр майы, сүт майы және басқалар) 40-60% қаныққан май қышқылдарынан (негізінен миристин, пальмитин және стеарин қышқылы), 30-35% моноқанықпаған май қышқылдарынан тұрады. Мал майында полиқанықпаған май қышқылдары аз. Сондықтан мал майы үй температурасында қатып қалады.

Өсімдік майында әдетте қаныққан май қышқылдары аз (10-20%) . Қанықпаған қышқылдар көп (80-90%) . Қанықпаған қышқылдардың құрамы өсімдік түріне байланысты. Зәйтүн майының 79% олеин қышқылынан; күнбағыс майының 75% линол қышқылынан тұрады. Өсімдік майлары сұйық күйде болады.

Әр түрлі майлардың балқу температурасы мынадай мөлшерде ауытқиды (°С есебімен) :

Сиыр сүтінің майы 28-42 Сиыр майы 42-50

Қой сүтінің майы 29-36 Шошқа майы 34-48

Ешкі сүтінің майы 27-39 Кокос майы 20-28

Адам сүтінің майы 32 Пальма майы 27-42

Липидтердің химиялық қасиеттері

Триацилглицеролдар химиялық тұрғыдан бейтарап, инертті келеді. Оларға мынадай реакциялар тән:

1. Гидролиз реакциясы. Бұл реакция әсіресе майларға тән нәрсе. Тірі организмде гидролиз реакциясы катализатор (фермент) әсерімен жүреді, ал организмнен тыс жерде сілті катализатор қызметін атқарады және қыздыру қажет.

2. Гидрогендену реакциясы. Қанықпаған май қышқылының қалдығына сутек атомдарын қосады. Әдетте мұндай реакция сұйық майдан қатты май алу мақсатымен іске асырылады. Маргарин өндірісінде саломас алу үшін қолданылады. Мұндағы катализатор - никель немесе платина.

Липидтер мынадай биологиялық маңызы

Сабындалатын липидтер

Қарапайым

Күрделі

Балауыз

Майлар

Фосфолипидтер

Гликолипидтер

Глицерофосфолипидтер

Сфингофосфолипидтер

Сфингомиелин

Фосфатидилэтаноламин

Фосфатидилсерин

Фосфатидилинозитол

Фосфатидилглицерол

Кардиолипин

Плазмалогендер

Фосфатидилхолин

Сабындалмайтын липидтер

Майлардың құрамына кіретін май қышқылдарының жұп санды көміртек атомдары бар тармақталған тізбектер кездеседі. Тармақталған немесе тақ санды көміртек атомдары бар май қышқылдары өте сирек кездеседі. Сондай-ақ үш байланысты жəне радикалдары циклді құрылысты болып келетін май қышқылдары да сирек кездеседі.

Липидтердің қызметі

1 г май ыдырауының нәтижесінде 39кДж немесе 9, 5ккал энергия бөлінеді

Қарапайым липидтер.

Бұлар негізінен екі компонентті заттардан, яғни жоғары май қышқылының күрделі эфирі - глицериннен жəне бір компонентті заттар: бос түріндегі жоғары қышқылдардан не полициклді спирттерден тұрады. Мұндай липидтерге майлар (триглицеридтер) - жоғарғы май қышқылдары мен үш атомды спирт глицериннің күрделі эфирлері жатады.

Күрделі липидтер

Күрделі липидтер фосфолипидтер, гликолипидтер болып бөлінеді, олар көп компонентті молекулалардан тұрады. Бұл компоненттер бір-бірімен түрлі химиялық типтегі байланыстармен қосылысады.

Стеридтер табиғатта кең тараған органикалық қосылыстар, олардыңқұрылысының негізі циклді көмірсутек- немесе стерин болып табылады. Стеридтерге биологиялық маңызы зор бірнеше қосылыстар жатады:

Стериндер - циклді спирттер циклопентанпергидро фенантреннің туындысы. Стериндер жануарлар мен өсімдіктер əлемінде кеңінен таралған. Стериндер бос түрде жəне май қышқылының күрделі эфирі түрінде кездеседі. Сиыр майы, шошқа майындағы жəне адам эритроциттерінің құрамындағы стериндер бос күйінде кездеседі.

Фосфолипидтер.

Күрделі липидтер ішінде, əсіресе, көп таралғаны - фосфолипидтер. Барлық фосфолипидтер құрамында фосфор қышқылы қалдығы болады. Олар майға жақын, глицериннің екі гидроксилдік тобы - май қышқылдары мен этерленген. Үшінші гидроксилдік топ фосфор қышқылының күрделі эфирін түзеді, оған азоттық негіз қосылады. Фосфолипидтердің азоттық негіздеріне холин, этаноламин (коламин), серин жатады.

Фосфолипидтер құрамына кіретін азоттық негіздерге байланысты мынадай топтарға жіктеледі:

Сфинголипидтер

Фосфолипидтермен бірге сфинголипидтер де жасуша мембранасының барлық түрінен табылған. Сфинголипидтердің фосфолипидтерден айырмасы - олардың құрамында глицерин болмайды.

Фосфолипидтердің биологиялық рөлі

Фосфолипидтер майларды, май қышқылдары мен холестеринді тасымалдауға қатысады. Плазма мен эритроциттер арасында фосфолипидтердің алмасуы жүреді, олар еритін күйде полярлы емес липидтерді сақтай отырып, маңызды рөл атқарады. Холестериннен гөрі гидрофильді болғандықтан, молекулада фосфор қышқылының қалдықтары болғандықтан, фосфолипидтер холестерин мен басқа да жоғары гидрофобты қосылыстар үшін ерекше "еріткіштер" болып табылады.

Терпендер - қоймалжың мөлдір сұйықтық, өзіне тән иісі бар, липофильді және суда аз ериді. Терпендер - лабильді заттар, изомерия мен қышқылға айналуы тән.

Стероидтар табиғатта кең тараған органикалық қосылыстар, олардың құрылысының негізі циклді көмірсутек- болып табылады. Стероидтардың құрамында Х=-OH, -OR және басқа да органикалық заттар кездеседі.

Стероидтар

Холестерин- бір атомды, қанықпаған циклді спирт, құрамында 27 көміртегі атомы бар. Адам организмінде холестериннің 1/3 бөлімі бос күйәнде болса, 2/3 эфир күйінде кездеседі. Барлығы 150 г жуық холестерин болса, организмде, оның 10% қанда, 90 % мембранада болады. Холестерин басқа да майлар тобына жататын заттар сияқты тканьдерге, қан ағысымен липопротеидтердің құрамына жеткізіледі. Адам организмінде холестерин мөлшері 130-250 мг % дейін болады, ол адамынң жасына байланысты.

Липидтердің негізгі компоненті - май қышқылдары. Бейтарап майлар. Бейтарап майлар деп үш атомды глицерин мен жоғары май қышқылдарының күрделі эфирін айтамыз.

Қаныққан май қышқылдарында әдетте көміртек атомдарының жұп сандары болады, мысалы:

Май қышқылы-С3 Н7 СООН

Капрон қышқылы-С5 Н2 СООН

Стеарин қышқылы-С17 Н35 СООН

Маңызды қаныққан май қышқылдары

Тривиалдық атауы

(С атомдарының және қос

байланыстың саны)

Жүйелік атауы

Формуласы

Май қышқылы (С4:0)

Бутан қышқылы

СН3−(СН2) 2-СООН

Капрон қышқылы (С6:0)

Гексан қышқылы

СН3−(СН2) 4-СООН

Каприл қышқылы (С8:0)

Октан қышқылы

СН3−(СН2) 6-СООН

Каприн қышқылы (С10:0)

Декан қышқылы

СН3−(СН2) 8-СООН

Лаурин қышқылы (С12:0)

Додекан қышқылы

СН3−(СН2) 10-СООН

Миристин қышқылы (С14:0)

Тетрадекан қышқылы

СН3−(СН2) 12-СООН

Пальмитин қышқылы (С16:0)

Гексадекан қышқылы

СН3−(СН2) 14-СООН

Стеарин қышқылы (С18:0)

Октадекан қышқылы

СН3−(СН2) 16-СООН

Арахин қышқылы (С20:0)

Эйкозан қышқылы

СН3−(СН2) 18-СООН

Беген қышқылы (С22:0)

Докозан қышқылы

СН3−(СН2) 20-СООН

Лигноцерин қышқылы (С24:0)

Тетракозан қышқылы

СН3−(СН2) 22-СООН

Маңызды қанықпаған май қышқылдары

Тривиалдық атауы

(С атомдарының және қос

байланыстың саны)

Жүйелік атауы

Формуласы

Пальмитоолеин қышқылы (С16:1)

цис- 9-гексадекен қышқылы

СН3−(СН2) 5-СН=СН−(СН2) 7-СООН

Олеин қышқылы (С18:1)

цис- 9-октадекен қышқылы

СН3−(СН2) 7-СН=СН−(СН2) 7-СООН

Вакцен қышқылы (С18:1)

транс- 11-октадекен қышқылы

СН3−(СН) 5-СН=СН−(СН2) 9-СООН

Линол қышқылы (С18:2)

цис-цис- 9, 12-октадекадиен қышқылы

СН3−(СН2) 4− (СН=СН−(СН2) 2−(СН2) 6−СООН

Линолен қышқылы (С18:3)

тұтас цис-9, 12, 15-октадекатриен қышқылы

СН3−СН2−(СН=СНСН2) 3−(СН2) 6−СООН

Арахидон қышқылы (С20:4)

тұтас цис-5, 8, 11, 14-эйкозатетраен қышқылы

СН3−(СН2) 4−(СН=СНСН2) 4−(СН2) 6−СООН

Клупанодан қышқылы (С22:5)

тұтас цис-7, 10, 13, 16, 19- докозапентаен қышқылы

СН3−СН2−(СН=СНСН2) 5−(СН2) 4−СООН

Егер майлардың құрамында қанықпаған қышқылдар басым болса, ондай майлар сұйық болады / мақта, күнбағыс, зығыр майлары/. Егер қаныққан қышқылдар басым болса, ондай майлар қатты болады / жануарлар майы - тоң май/.

Қан плазмасында липидтер шамамен 0, 7% құрайды. Майдың құрамында: фосфолипидтер - 150 -200 мг %; lбос холестерин және оның эфирлері - 150 -250 мг %; бос май қышқылдары - 40 мг % болуы тиіс. Аш қарында қандағы майдын мөлшері 600 -800 мг % - 1 г % -дан артпауы тиіс: егерде 1 г % артық болса, онда гиперлипемия, қандағы майдың қалыпты жағдайдан артық болғаны. Гиперлипемия кезінде қандағы май тамшыларының диаметрі 0, 3 -0, 15 микрон. Мұндай тамшылар триглицеридтердің ақуызбен, фосфатидтермен, холестериннің эфирімен тұрақтанған эмульсиясы.

Липидтерді тасымалдаушылар:

Липидті тасымалдауға қанның барлық элементтері қатысады: эритроциттер - фосфатидтер мен холестеринді, лейкоциттер-майлар мен фосфоглицеридтерді тасымалдайды. Бауырда липидтердің жартысы өзгеріске ұшырайды, ал қалған бөлігі май «депосына» жинақталады. Бауырда ағзаға қажетті майлардың синтезі жүреді, қан плазмасының барлық фосфатидтері түзіледі. Сонымен қатар бауырда қанықпаған қышқылдардан қаныққан қышқылдардың синтезі және жоғары карбон қышқылдарындағы көміртек тізбегінің өсуі (тәулігіне ағзаның барлық май қышқылдарының 5% синтезделеді) жүзеге асырылады. Май ұлпасының 95% липидтерден тұрады. Майдың құрамы қолданылатын жем-шөптың сапасына, құрам бөлігіне тәуелді.