Абай тәрбиесіне көшпесе

Презентация қосу

ШӘКӘРІМ
ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ.
ӨМІРДЕРЕК.
Орындаған:Әбен Нурзия
Тобы:К102-16
Жоспар
1 Өмірбаяны
2 Ресми ақталуы
3 Шығармашылығы
3.1Шығармалары
3.2Әндері
Пайдаланылған әдебиеттер
Шәкәрім Құдайбердіұлы - Ақын,
аудармашы, тарихшы, сазгер, философ

Шәкәрім Құдайбердіұлы
1858 жылдың 11 шілдесінде
(ескіше күнтізбе бойынша)
Шыңғыстауда, Байқошқар
өзенінің бойындағы
Кеңбұлақ деген жерде
дүниеге келген. Қазіргі
Шығыс Қазақстан
облысының Абай ауданында
қарасты жер.

Әкесі Құдайберді - Абайдың
ағасы. Шәкәрім бес
жасында ауыл молдасына
оқуға берді.
1866 жылы әкесі Құдайберді 37 жасында дүние
салады. Ендігі жерде Шәкәрім Құнанбайдың
тәрбиесінде, тікелей Абайдың қамқорлығында
болады. Абайдың үлгі-өнегесіне қанық болған жас
ақын ағасындай кемеңгер, білімді әрі дарынды
болуды армандайды. Кейініректе, бүкіл қазақ
жастарын ағасы, ақылшысы Абайдан тәлім алуға
шақырып “Жалыналық Абайға, жүр баралық”
атты өлеңін жазады. Шәкәрім Абайдың қазақ
ұлтының рухани ұстазы болатынына алғашқы
болып көз жеткізген шәкірті және бауыры. Ол
Абайды бала кезінен бастап өмірбақи үлгі, өнеге
етті. Басқаларды да соған үндеді.
Өмірбаяны

Шәкәрім Құдайбердіұлы қазіргі Шығыс «Мұтылғанның өмірі» атты
Қазақстан облысы, Абай ауданындағы, автобиографиялық өлеңінде Шәкәрім
Шыңғыстау бөктерінде 1858 жылы, 11 Құдайбердіұлы бес жасында ауыл
шілде күні дүниеге келеді. Арғын молласынан сабақ ала бастағанын жазады.
Әйтеуір, төрт-бес жыл көлемінде қара
тайпасының Тобықты руынан шыққан.
танып шықса керек. Бұдан кейін еш мектеп
Шәкәрімнің әкесі Құдайберді ерте
оқуынан өтпесе де, былайғы өмірі де өнер-
қайтыс болады. Бұл кезде Шәкәрім білім қуған жастың өсу жолын аңғартады.
Құдайбердіұлы жеті жаста еді. Алпауыт Домбыра тарту, гармоньда ойнау, қаршыға,
атасы Құнанбайдың тәрбиесіне алынған бүркіт баулып, саятшылық, жасау, сурет
Шәкәрім жетімдік тауқыметін тартпаса салу, өлең жазу, ғылымға құмарлану,
да, әке қазасы жаны нәзік, көкірегі қалтасындағы сағатының механизміне
сезімді балаға оңай соқпағанға дейін ақтарьш-төңкеріп отырып, тоқтап
ұқсайды. Сол түста тебіренген балауса қалса, өзі жүргізіп алатын мініскерлікке
жүректен алғаш жоқтау, жыр өлең де төселу, киімді өзінше тігіп киінуі — міне,
көздің жасымен бірге кұйылады. Бірақ бұның, бәрі сегіз қырлы, бір сырлы
казақта екі ауыз өлеңді кім адамның қолынан ғана келетін іс. Бір
сайлау мерзімі болыс та болып көреді.
шығармайды? Жас баланың жаңағы
Артынша ол «еріксіз жемтік шоқыдым», «ар
талабы өмір күйбеңінің күлді-көмешіне кетіп, айла жамылдым» деп опынады, ұлық
алданып қалып қояр ма еді, қайтер еді, болуды дәреже көріп, лоқығанына өкінеді,
егер Шәкәрім Құнанбайдағы ерке тотай сусаған ғылымнан жырақтағанына налиды.
қалпынан тез ауысып, Абай тәрбиесіне
көшпесе.
Кейін Шәкәрім Құдайбердіұлы осы бір аласапыран кезінде аз уақыт болса да
адасуы оның былайғы тағдырына ауыр тиді. Ол революционер бола алған жоқ.
Ағартушы, демократ өресінде қалып қойды. Сөйтсе де қарт ақын революцияны
жарқын жырымен қарсы алды. Алашордадан тез қол үзді. Совет өкіметінің
орнауын әділет жолының жеңісі деп білді. Осының бәрі объективті, әділ бағасын
алуы тиіс еді. Бірақ оны жеке адамға табынушылықтың қырсығы істетпеді.

Шәкәрім Құдайбердіұлы тағы да өзінің «саят кора» аталатын жырақтағы
мекеніне кетсе де, дұшпандары оған тыныштық бермеді. Молдалар Шәкәрімді
«дін бұзар» деп айыптады. Бай-жуандар «алжыды» деп лақап таратты. Ауылдың
белсеңдісі ескішіл деп өсектеді.

1931 жыл. Күздің сұрғылт күні. Осының алдында ғана бандымен байланысы бар
деген кінәмен ұсталған жерінен босанып, ақталып шыққан, бұл кезде жетпістің
үшеуіне келген Шәкәрім Кұдайбердиев аудан орталығына бет алады. Сол кезде
мылтық даусы гүрс ете түседі. Қаперінде ештеңе жоқ қарт иығынан оқ тиіп,
аттан құлайды. Бір замат көзін ашса, ОГПУ қызметкері Қарасартов жанына
ерткен Халитов деген милиционері бар, қасында тұр екен. Шәкәрім
Құдайбердіұлы олардан аудан орталығындағы ауруханаға жеткізуді өтінеді.
Жауап орнына мылтық тағы да шаңқ ете қалады. Мылтық түтіні тарқағанда,
Шәкәрім Құдайбердіұлы бұл дүниеде жоқ еді.
Ресми ақталуы

1988 жылы Шәкәрім ақталып, оның өлмес, өшпес мұрасы халқына қайта
оралды. Осы жылы ақынның “Жазушы” және “Жалын” баспасынан
өлеңдер, ал “Өнер” баспасынан әндер жинақтары жарық көрді. Тап осы
жылы қажының 130 жылдығы Абай ауданы, 1998 жылы 140 жылдығы
Семей қаласы көлемінде тойланды. Осы жылдар аралығында Семейдегі
бір жоғары оқу орнына қажы есімі беріліп, ескерткіші орнатылды, қала
орталығындағы үлкен бір даңғыл ақын есімімен аталды. Мұның
сыртында қаладағы байырғы бір қазақ мектебі ақын есімін иеленді.

Бүгінде осындағы екі бірдей жоғары оқу орнында – Семей педагогика
институты мен Шәкәрім атындағы Семей университетінде шәкәрімтану
ғылыми-зерттеу орталықтары жұмыс істейді. Сол орталықтардың
күшімен “Шәкәрім” және “Шәкәрім әлемі” атты екі бірдей журнал жарық
көруде.

Семей педагогика институтындағы Шәкәрімтану ғылыми-зерттеу
орталығында қазірде Шәкәрімнің тұлғалық экциклопедиясы
дайындалуда. Мұның сыртында аталмыш орталықта Шәкәрім мұрасы
туралы бүгінгі күнге дейін бес томдық еңбек дайын тұр.
Шығармашылығы
Бүркітін қолына қондырған Шәкәрім
«Өмір», «Сәнқойлар», «Ызақорлар», «Құмарлық», «Қалжыңбас», «Тойымсыз нәпсі» сияқты дидакалық
өлең-жырларында боямалы ажарлы, жасанды мінез бен жағымсыз қылықты сынға алады. Ғашықтық
сезім таза, пәк жүректен маздайтынын айта келіп («Анық асық әулие», «Шын сырым»), адамгершілік ақ
жолға, өнер-білімге үндейді («Жастарға»), 1905 жылы Шәкерім қажылық сапар шекті. Меккеге барған
бұл сапарын пайдаланып, ақын өзінің байырғы арманын жүзеге асырды. Стамбұл, Париж
кітапханаларынан туған халқының тарихына байланысты кітаптарды оқыды. Осылай жинаған
материалдар негізінде «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» (1911) кітабын, қисындарын халық
мүддесіне түсіндіру мақсатымен «Мұсылмандық шарты» деген еңбек жазды (1911). Бұл тұста ақынның
діншілдігі танылады. Ол дін бұзушыларды қатты сынға алады. Шәкерім өз шығармасында Аллаһ
Тағаланың кітабы Құран сөздерін және Пайғамбарымыздың (с.а.у.) хадистерін адал сөзіне қатысты
қолданысқа мол алған:
«...және аятта: «Ей, мұсылмандар, пайдаланыңыз берген адал ырзығымнан», - деген», «Хадис: «Адал
уәдесін бұзбаған иманның белгісі», - деген, «...адам өзін-өзі танымақ деген, жаратқан иесінің құны
екенін һәм ғибадат үшін жаралғанын біліп, өзін-өзі тексеріп, зиянды істен қашып адал, пайдалы істі
қылуға тырыспақ».
Сонымен қатар, Шәкерім шығармасында әділ, адал адам бейнесіне ерекше орын берілген:
«Тарихта әрқашан адал жан өлмейтін», «Адамның адал ұлы болам десең, алдымен өзіңнің нәпсіңді
жең», «Көп төбетке жетелі қайдан күшін, Құтқара алмай адалды пысады ішің», «Адаспайсың ақылды
арлыға ерсең, Жолай көрме жылмайы сопы көрсең, Тапқыр, адал, ақ ниет адамдардың, Алданбайсың
артынан ере берсең»; «Бір мезгіл: «Ой, тәңір-ай Адал жардың жолында өлгеннің арманы не?» - дегенде,
тіпті, ер болып кетеді», «Адалға орын емес қазақ іші, Татты ғой соры арылмас таза кісі, Өзін асырар
қазақтың өнері жоқ, Бірін-бірі талайлы бар жұмысы», «Адалдың әділ жолына, Ақырын басып жет,
халық»;
Адал адамның адалдығының басы адал еңбек деу Шәкәрім шығармаларындағы адал іс-хәрекет, таза
еңбек адамы мағынасындағы қолданыстары:
Лирикасы
Құдайбердіұлының лирикалық қаҺарманыда Абай кейіпкерлеріне ұқсас. Оның
басынан қуаныш пен күйініш те, үміт пен күдік те өтеді. Кей сәттерде мұңға
беріледі. Бірақ, бұл қүрғақ пессимизм емес. Абай өлеңдеріндегі сияқты Шәкәрімде
де «жүрек», «тіл», «сөз» ұғымдары мол ұшырасады. Лирикалық қаһарманының
көңіл-күйін, ахуалын бейнелеу мақсатындаақын«жаралы жүрек», «улы жүрек»,
«жылы жүрек», «ет жүрек», «долы тіл», «ащы тіл», «тәтті тіл», «улы сөз» деген
сияқты ұғымдарды образдылықпен пайдаланады. Көп ретте ақынның лирикалық
қаһарманы «таза жүрек» іздеу жолында «ет жүрегін» қолына алып, «сүм
жүректермен»айқасады. Заман деңгейінен аса алмай пұшайман болған
көздерінде «дертті жүрекке» айналады. Шығармашылық жолы- ның өне бойында
адамгершілік мәселесін, ардың тазалығын, имандылықты бірінші орынға қойып
отырады. «Арың сатпа, терің сат, адалды ізде», -дейді ақын. Бұл мәселелерге ол
өз елінің перзенті тұрғысынан қарады. Ойғабатты, толғанды. Абайға жүгініп
отырады. Өзінің алғашқы шығармаларының бірі - «Жастарға» атты өлеңіңде ақын
өзіне де, өзгеге де Абайды бағыт сілтеуші, жолбасшы ретінде ұсынды. Әлеңде жас
ақынның сезімталдығы мен керегендігі танылды. Сол кезде небары отыздан жаңа
асқан Абайдың кемеңгерлігін, даналығын, парасатын бағалай білудің өзі
Шәкәрімнің осы қасиеттерін дәлелдей түседі. 21 жасында жазылған «Жастық
туралы» өлеңінде Абайға тән өлең өрнегі, сезім суреттері мол. Өлеңнің ұйқасы да,
өлшемі де өзгеше. Абайдың «Сегіз аяғымен» тамырлас. Өлеңде қыз сұлулығымен
қоса жастықтың алаулаған жүрек бұлқынысын, ыстық сөзім, ар-инабат
мәселөлерін ақын әсерлі зерлейді.
«Адам мен еті адал хайуандардың бәрінің де
сарқыты адал», «Халалға ойламайды шыдайын деп»,
немесе, «Мойныңа менің қаным халал болсын, Болма
енді Қалқаманның қанына ортақ».

Ол орыс, Батыс әдебиетінің тамаша үлгілерін қазақ
оқырмандарына таныстырды. Лев Толстойдың
шығармаларын аса жоғары бағалап, өз халқын
дүние жүзілік озат мәдениетін игеруге тақырлы.
Өзін ғұмыр бойы Толстойдың шәкіртімін деп санады.
Онымен хат жазысып тұрды. Американ жазушысы
Гарриет Бичер-Стоунның «Том ағайдың балағаны»
романын, Толстойдың «Үш сауал», т.б. әңгімелерін,
А.С. Пушкиннің «Боран», «Дубровский» повестерін
қазақ тіліне аударды. Физулидің «Ләйлі - Мәжнүн»
дастанын назира үлгісімен жырлады. Шәкерім үнемі
демократтық, халықтық, гуманистік-ағартушылық
бағытта болды. Бұл орайла ол XX ғасыр басындағы
озат ойлы қазақ зиялыларымен үндес болды. Ақын
кеңестік тоталитарлық жүйенің құрбаны болды.
Шығармалары
Құдайбердіұлының қаламынан терең ойлы, сыршыл
лирик. өлеңдер, «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек»,
«Нартайлақ-Айсұлу» сияқты оқиғалы дастандар, «Әділ-
Мәрия» романы жөне басқа да прозалық туындылар,
аудармалар, тарихқа, философияға қатысты еңбектер,
сазды әндер туды. 1911 ж. «Түрік, қырғыз, қазақ Һәм
хандар шежіресі», 1912 ж. Семей қаласындағы
«Жәрдем» баспасынан «Қазақ айнасы», «Қалқаман-
Мамыр», «Жолсыз жаза яки кез болған іс», «Еңлік-
Кебек», «Үшанық», «Мұсылмандық шарты», «Ләйлі-
Мәжнүн» т. б. шығармалары жарық көрді. 1978 жылы
Ленинградта шыққан «Поэты Казахстана» деген
жинақта Құдайбердіұлының бірқатар өлеңдері орыс
тілінде басылды. Үлкен жинағы 1988 ж. «Жалын»
баспасынан жарық көрді.
Поэмалары
Құдайбердіұлы,- поэма жанрында да жемісті еңбек еткен қаламгер. Ол 19 ғасырдың 2-
жартысында Абайдан бастау алатын реалистік үлгідегі оқиғалы дастан дәстүрінің
дамуына елеулі үлес қосты. Оның қаламынан қазақтың ертеректегі өмірінен алынып
жазылған «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек», «Нартайлақ-Айсұлу» атты поэмалар
туындады. Жаңа тұрпатты қазақ поэмаларының алғашқылары Абайдың «Eскендірі» мен
«Масғұты» десек, одан кейінгі Ақылбай мен Мағауияның, Әсет пен Көкбайдың,
Шәкәрімнің дастандары Ұлы Абайдың ақындық ықпалымен, шығармашылық тәлім-
тәрбиесімен жазылған туындылар еді. Абай ең алдымен өзінің айналасындағы Шәкәрім
тәрізді жастарды жаңа үлгідегі поэмалық өрісін кеңейту ісіне жұмылдырды. Тіпті
кейбіреуіне өз жанынан тақырып беріп, жазғандарын талқыға салып, сынынан еткізіп
отырды. Соның нәтижесінде Шәкәрімнің лирикалық поэзияда меңгерген көркемдік
шеберлігі мен жетістіктері оның поэмаларының табиғатынан да айқын керініп жатады.
Оның дастандарына шыншылдық, суреткерлік, терең психологизм, әлеуметтік
астарлылық, философиялық ой-тұжырым кендігі тән болып келеді. Ақынның «Еңлік-
Кебек» дастаны тікелей Абайдың тапсыруымен жазылған. Ұлы ұстаз Еңлік пен Кебек
арасындағы оқиғаны өлеңмен жырлап шығуды Шәкәрім мен Мағауия ақынға қатар
тапсырады. Соның нәтижесінде ғашықтық туралы екі дастан өмірге келеді. Кeзінде Абай
екі дастанды салыстырып, әрқайсысына лайықты баға берген. Құдайбердіұлы көркем
проза саласында да елеулі мұра қалдырды. «Әділ-Мәрия» атты роман (1925) жазды. Онда
ғасыр басында қазақ аулында еткен оқиға баяндалады. Әділ мен Мәрия атты ғашық
жастардың өмірі арқау болады. Абай бастаған реалистік әдебиетке тек шыншылдық,
суреткерлік қасиет бұл шығарманың бойына мол сіңірілген. Абай өлеңдерінде
бейнeлеңетін табиғаттың әсем көркі, ауыл мен дала- ның күнделікті қам-қарекеті
романда керкем өрнекпен зерленген.
Өлеңдері
Жастық туралы
Адам немене?
Адамшылық
Ажалсыз әскер
Арман
Пайдаланылған
әдебиеттер
Абай. Энциклопедия. – Алматы:
«Қазақ энциклопедиясының» Бас
редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN
5-7667-2949-9
Ислам. Энциклопедиялық
анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.”
ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1
Биекенов К., Садырова М.
Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. —
Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344
бет. ISBN 9965-822-10-7

Ұқсас жұмыстар

ЕСКЕНДІР ПОЭМАСЫ - А. ҚҰНАНБАЙҰЛЫ

Дәстүрлі тәрбие

Абай мен Ыбырайдың педагогикалық - теориялық негіздері

Отбасындағы қыз тәрбиесі

Мың бір мақал

АБАЙДЫҢ ОТЫЗ БІРІНШІ ҚАРА

Еңбек тәрбиесі

БОЛАШАҚ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ

Біреуі білсем екен демекілік

Жас өспірімдерді тәрбиелеуде этнопедагогиканың ролi

Пәндер