Экономика салалары мен жекелеген кәсіпорындардың жұмыстарының ерекшеліктерін ескере отырып, метеожағдайлардың осы салаларға әсерін тексеру

Дәріс 1 "Экономикалық метеорология" курсының пәні, мазмұны және міндеттері

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті География және табиғатты пайдалану факультеті Метеорология және гидрология кафедрасы

Оқытушы: Сулейменова Актоты

Рысбековна

Пайдаланылатын әдебиеттер:

Негізгі:

1. Боголюбова Е. В., Нысанбаева А. С. Курс лекции и практических занятий по дисциплине «Экономическая метеорология». Учебное пособие. «Қазақ университеті», Алматы, - 2019. - 137 с.

2. Хандожко Л. А. Экономическая метеорология. Учебник. // СПб. : Гидрометиздат, - 2005. - 491 с.

3. Хандожко Л. Л. Метеорологическое обеспечение народного хозяйства. Учебное пособие. Л. Гидрометеоиздат. 1981. 231с.

4. Макаров В. А. Экономика обеспечения народного хозяйства. (Океанологические аспекты) . Учебное пособие. //СПб., изд. РГГМУ, - 1992 . - 102 с.

5. Боголюбова Е. В. Практикум по курсу “Экономика метеорологического обеспечения хозяйства” Алматы: Қазақ университеті, 2001, 64 б.

6. Жуковский Е. Е. Метеорологическая информация и экономические решения. Л. : Гидрометеоиздат. 1981. (главы 2, 5-7) .

7. Монокрович Э. И. информация в народном хозяйстве. Л. : Гидрометеоиздат. 1980. (главы 1, 3) .

8. Anderson L. G. The economies of extended - term weather forecast ing. Monthly Weather Review, 1973, 101, 115-125.

Қосымша:

1. Гидрометеорология и народное хозяйство, материалы совещания 1974 г. Алматы. М. : Гидрометоиздат, 1976.

2. Городецкий О. А., Сивопляс Г. Г. Организация планирования г\м работ и основы экономики. Л. : Гидрометеоиздат, 1986. 247с.

3. Популярный экономико-математический словарь. М. : Знание, 1973. 166с.

Ауа райы мен климат адам өмірінің барлық элементтеріне үлкен әсерлерін тигізеді. Экономикалық метеорология:

- ауа райы мен климаттың республиканың немесе мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік өміріне әсер ету заңдылықтарын зерттейді;

ауа райы мен климатқа оңтайлы бейімделуді;

метеорологиялық ақпаратты қолданудың экономикалық пайдалылығын зерттейді.

Дәлірек айтқанда, экономикалық метеорология экономиканың нақты бір саласындағы шығындардың төмендеуін, сондай-ақ табыстың өсуін қамтамасыз ететін метеорологиялық ақпаратты экономикалық тиімді пайдалану әдістерін зерттейді.

Өндірістің техникасы мен технологияларын жетілдіру, өндірістің өсіп келе жатқан ауқымдары шаруашылық қызметін ауа райы мен климатқа өте тәуелді етіп қойды.

Экономикадағы елеулі рөл кәсіпорындардың немесе тұтастай саланың нақты техникалық, өндірістік немесе өзге де шаруашылық міндеттеріне байланысты экономика салаларына ұсынылуға тиіс болатын ауа райы болжамдарына беріледі.

Сондықтан болжамдар өндіріс немесе экономика салаларының жұмысының ерекшелігін ескере отырып жасалады. Мамандардың пікірінше, экономикалық метеорология - бұл мамандандырылған метеорологиялық қамтамасыз етудің теориялық базасы.

Еске сала кетсек, Э. И. Монокровичтың «экономика» ұғымының үш анықтамасын ұсынған.

- Бірінші - ауқымды анықтама: экономика - бұл республиканың немесе мемлекеттің шаруашылығы, оның барлық құрамдас салаларының жиынтығы;

- Екінші - теориялық және өте қарапайым: экономика - физика, математика немесе философия сияқты ғылым саласы;

- үшінші - жекеленген анықтама: яғни, экономика - бұл өндірістік және шаруашылық-қаржылық қатынастар жүйесі, оның ішінде шаруашылықтың қандай да бір саласындағы көрсеткіштер.

Біз тікелей табиғатқа сыйымды салаларды, яғни қызметі ауа райы мен климатқа байланысты салаларды қарастыратын боламыз.

бүгінгі экономикалық мінез-құлық қағидалары қалыптасатын фактілерді немесе деректерді талдау. Бұл "бүгін бар"деген талдау.

бұл "болашақта экономика қандай болуы керек" деген пікірді білдіреді. Ол экономикалық дамудың нақты мақсаттарын және экономикалық саясатты қалыптастырады.

экономикалық саясаттың мақсаттарын қалыптастыратын және оны іске асырудың тәсілдері мен құралдарын айқындайтын біртұтас жүйе ретінде қарастыратын теориялық экономиканың бір бөлігі

бұл жеке экономикалық бірліктерді, яғни жекелеген нарықтардағы, нақты бағаларды зерттейтін және сатушылар мен сатып алушылардың тиімді мінез-құлқының принциптерін қалыптастыратын теориялық экономиканың бір бөлігі

Біз кез келген елдің өндірістік ресурстары шектеулі екенін білеміз, ал адамдардың тілегі мен қажеттіліктері әрқашан шексіз. Сондықтан жерді, оның жер қойнауын, суды, адамның өндіретін шикізатын және оның жұмсалған еңбек құнын ескере отырып тиімді пайдалану қажет. Сондықтан теориялық экономиканың пәні жалпы қоғамның және оның мүшелерінің жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында шектеулі ресурстарды ұтымды пайдалану проблемасын зерттеу болып табылады.

Экономикалық метеорология - бұл келесілерді оқытатын зерттеу пәні:

- экономика саласына және орындалатын міндеттерге байланысты осы салалардағы нақты кәсіпорындарға метеожағдайлардың әсерін;

- шаруашылық қызметінде метеорологиялық ақпаратты оңтайлы қолданудың теориялық әзірлемелері мен әдістерінің мүмкіндіктерін;

- экономикалық пайдалылықты сандық бағалау және қоғамның дамуына ауа райы мен климаттың әсер етуінің негізгі көрсеткіштерін жалпылама есепке алу әдістерін;

- осы әсердің негізгі көрсеткіштерін есепке алудың теориялық модельдері үшін негіз қалыптастырады.

Қоғам өміріндегі осы маңызды ғылымның міндеттері:

1 - ұсынылатын метеорологиялық ақпараттың мазмұны мен нысанына тұтынушылардың талаптарын зерттеу;

2 - экономикалық эффектті анықтау және оның экономикалық эффективтілігін пайдалану;

3 - нақты метеорологиялық және климаттық ақпаратты ескере отырып, тиімді, шаруашылық стратегияны таңдау.

Тікелей немесе жанама, тұрақты немесе уақытша болсын, ауа райына байланысты емес экономика саласы іс жүзінде жоқ. Ауыл шаруашылығы, авиация, көлік - өзен, теңіз, автожол және темір жол, құрылыс, энергетика, тау-кен өндіру, мұнай-газ және экономикалық өмірде айтарлықтай маңызды салаларына ауа райы тікелей әсер етеді.

Жанама әсер өндірістік процесс тікелей ауа райына байланысты емес, бірақ ауа райы жағдайлары немесе ауа райы құбылыстары тікелей әсер ететін қосымша процестерге байланысты болған жағдайларда анықталады. Мысалы, зауыттар мен фабрикалар сияқты өндірістік кәсіпорындардың жұмысы ауа райының қауіпті құбылыстарына байланысты емес, ал шикізатты жеткізу, электр беру желілері арқылы электр энергиясын жеткізу нөсерлі қарға, қатты жаңбырға, температураның күрт төмендеуіне, қатты желге, тұман мен көріну қашықтықтың нашарлауына байланысты болады.

Құрылыс, ауыл шаруашылығы және көлік салалары ауа райының әсеріне әрқашан тәуелді. Іздестіру және экспедициялық іс-шаралар және кейбір маусымдық қызметтер - қар көшкіні, сел және т. б. салалары ауа райына тәуелді емес.

Тұтынушыларға қолайсыз ауа райынан келетін шығынды азайтуға және болжамдардың және басқа метеорологиялық ақпараттың мазмұнын ескере отырып дұрыс шаруашылық стратегияны таңдауға көмектесу метеоролог мамандардың маңызды міндеттерінің бірін құрайды. Жедел және режимдік ақпарат өндіріс басшыларына немесе экономика салаларына ауа райының қауіпті және апатты құбылыстардан келетін залалды азайтуға мүмкіндік береді.

Гидрометеоқызмет материалдық өндіріс саласында нақты тауарды өндірмейді. Оның тауары - метеорологиялық ақпарат. Шаруашылық салаларды гидрометеорологиялық қамтамасыз етудің практикалық тәжірибесі кәсіпорын басшыларының кем дегенде шығын немесе ең көп кіріс қамтамасыз ететін жаман немесе жақсы ауа-райын ескере отырып, оңтайлы стратегияны таңдау туралы ақпаратқа ие еместігін куәландырады. Олар әдетте болжамға сенеді және оған бағдарланады немесе оған сенімсіздік болған кезде климаттық нормаға сенеді.

Көбінесе тұтынушы ауа райы туралы ақпаратты есепке алудың қандай пайдасы бар екенін білмейді. Тұтынушыға дұрыс шешім таңдауда гидрометеоролог мамандар көмектесе алады. Нарықтық экономика жағдайында мұндай қызметтерді кейбір жағдайларда коммерциялық негізде жасауға болады. Кез келген елдің метеоқызметінің ерекше рөлі мемлекеттік және жеке материалдық құндылықтарды, соның ішінде адамдардың өмірін сақтау болып табылады және бұл әлдеқайда маңызды.

Метеорологиялық ақпаратты эффективті пайдалану үшін келесілер қажет:

1. Экономика салалары мен жекелеген кәсіпорындардың жұмыстарының ерекшеліктерін ескере отырып, метеожағдайлардың осы салаларға әсерін тексеру;

2. Теориялық әзірлемелердің мүмкіндіктерін қалыптастыру және шаруашылық қызметінде метеорологиялық ақпаратты оңтайлы қолданудың нақты әдістерін тұжырымдау;

3. Ауа райы туралы мәліметтерді қолданудың сандық бағалаулар мен экономикалық пайдалылық көрсеткіштерінің әдістерін жасау;

4. Қоғамның тұрақты дамуына қол жеткізу мақсатында ауа райы мен климаттық жағдайлар әсерінің негізгі көрсеткіштерін есепке алудың теориялық және практикалық үлгілерін әзірлеу. Тапсырмаларды шешудің практикалық әдістері ауа райында белсенді әсерлерге негізделеді.

Экономика салаларын метеорологиялық қамтамасыз етуді дамытудағы ғылыми-техникалық прогрестің рөлі

Уақыт өте келе атмосфера мен мұхиттың жағдайына қызығушылық артып, сапалы қатынаста өзгеріп отырады. Мұны бірнеше себептермен түсіндіруге болады. Олардың ішіндегі ең маңыздысын атап өтейік:

1. Күрделі метеорологиялық жағдайлары бар аудандарда капиталды қажетсінетін объектілерді құру тұрғызу. Мысалы, Қазақстанда - бұл мұнай мен газ өндірумен байланысты Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауының аудандарын игеру, Ресейде - мұнай өндіру үшін құрылыстар құру және Солтүстік арктикалық теңіздерде газ құбырын салу. Мұндай жұмыстар үшін зерттелетін аудандардың температуралық және жел режимі, жауын-шашынның түсу ерекшеліктері, жер асты суларының деңгейі туралы мәліметтер қажет. Топырақтың жай-күйін және мұхиттың немесе Каспий теңізінің деңгейін көтеру мүмкіндігін, айдауыл құбылыстарын және ақырында, мұхиттың арктикалық дәрежесін бағалауды білу қажет. Мұндай деректердің болмауы ақталмаған қымбат және жеткіліксіз берік және жылу төзімді құрылыстардың құрылысына әкелуі мүмкін.