Қазақстанда ұлт - азаттық сананың өсуі

Презентация қосу

Қазақстанда ұлт-азаттық
сананың өсуі. Алаш оОиаыва
қозғалысы қайраткерлерінің
ресми ақталуы.
Алаш партиясы 1917 жылы 21-26 шілдеде
Орынбор қаласында өткен Бірінші
бүкілодақтық съездің шешіміне байланысты
құрылған еді. Бұл съезге Ақмола, Семей, Торғай,
Орал, Жетісу, Ферғана, облыстарынан және
Бөкей ордасынан делегаттар қатысқан. Съезде
қаралған 14 мәселенің ішіндегі ерекше
маңыздысы қазақ қоғамының сол кездегі
алдында тұрған мақсаттарына сәйкес қазақтың
дербес саяси партиясын құру болатын. Бұл
мәселені талқылау барысында съезд іс жүзінде
партияны Ұйымдастыруға арналған Құрылтай
Жиналысына айналады.
Жаңадан құрылған партия қазақ
атауының синонимі "Алаш" деген атқа ие
болды. Оның құрамына қазақтың ғылыми
және шығармашылық зиялыларының оОиаыва
белгілі өкілдері - М.Тынышбаев,
М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев,
Ғ.Қарашев, С.Торайғыров, Х.Ғаббасов,
Ә.Ермеков, Ж.Досмұхамедов, М.Дулатов
тағы басқалар кіреді
ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
(1866—1937)
• 1905 жылдан бастап Ресей конституциялық-демократиялық партиясының (кадеттер) мүшесі
• 1905 жылы Әлихан Бөкейханов Семей облысы қазақтарының атынан 1-ші Мемлекеттік
думаға депутат болып сайланды

• 1906 жылы Омбыдан шығатын кадеттік «Голос степи», «Омич» және «Иртыш»
газеттерінде, 1908 жылы Санкт-Петерборда жарық көрген меньшевиктік «Товарищ», кадеттік
«Речь», «Слово» гәзеттерінде редакторлық қызмет атқарды.

• 1909-17 жж. «Дон егіншілік банкі» бөлімшесінде жұмыс істеді.
• 1911-14 «Қазақ» гәзетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық деңгейге көтерілуіне зор еңбек
сіңірді.

• Әлихан қазақ тарихындағы тұңғыш саяси ұйым Алаш партиясын ұйымдастыруға кіріседі.
Артынша,1917 ж. желтоқсанында бүкіл қазақтардың құрылтайында Алаш
аутономиясы жарияланып, Ә. Бөкейханов сол алғашқы Қазақ республикасының тұңғыш
төрағасы (президенті) болып сайланады.

• 1919 жылы большевиктер өкіметінің бұрынғы алашордашыларға жасаған кешірімнен кейін Ә.
Бөкейханов қалған өмірін ғылыми зерттеушілікке арнады.
Ұлттық намыстан жұрдай, жалған интернационалист,
жадағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 жылы екі рет
тұтқындалып, түрме азабын тартты. Әлихан
Бөкейханов Мәскеуге жер аударылады, зор беделінен
қорыққан большевиктер өкіметі оны Қазақстанға жолатпады.
Онда он жыл үй қамауында отырған Әлиханды 1937 жылы
тамызында қайыра тұтқындап, бір айдан кейін жалған
жаламен 67 жасында Мәскеуде ату жазасына кеседі.
1989 жылы мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотының қаулысы
бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан,
ақталды.
Ә. Бөкейхановтың Жаза кесімі
Ә. Бөкейхановтың қуғын-сүргін кезеңінен 2 жыл алдындағы
мен ату жазасының күніндегісі
XIX ғасырдың соңында Омбы орман шаруашылығы
училищесінде оқытушылық қызмет атқарып, ғылыми
жұмыстармен айналысады. Ол 1896 жылы көрнекті
ғалымдардың кепілдемесімен Орыс жағрапиялық
қоғамы Батыс-Сібір бөлімшесінің толық мүшесі болып
сайланды. Ол ғылыми жұмыспен қатар қоғамдық-
әлеуметтік саяси қызметтерге де белсене араласа бастайды.

Әлихан «Россия. Жалпы географиялық сипаттама» атты көп
томдық еңбектің қазақ даласына арналған 18 томына автор
ретінде қатынасқан.

1904 жылы қазақ даласына қоныс аудару қозғалысын
даярлап берген Ф.А. Шербина экспедициясының құрамында
болды.

1911-14 жж. Әлихан Бөкейханов «Жаңа энциклопедиялық
сөздіктің» 4-21 томдарына автор ретінде қатысты.
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВ
(1872-1937)
• 1895—1909 ж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі мектептер мен орыс-қазақ
училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарады
• 1909 ж. патша үкіметінің саясатына наразылық білдіргені үшін Семей түрмесіне
жабылып, 1910 ж. жер аударылды

• 1912 ж. Оқу құралы. Қазақша алифбасы Орынборда жарық көреді
• 1913 ж. Орынборда «Қазақ» газетін ұйымдастырып, 1917 жылдың аяғына дейін оның редакторы
болды. Патша үкіметі құлатылғаннан кейін ұлт-азаттық қозғалыс күшейеді

• 1918-19 жж. Алаш Орда қатарында болады
• 1919 ж. маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаратын Әскери-революциялық комитеттің мүшелігіне
тағайындалады

• 1922-25 жж. Қазақстан Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби комиссияның
төрағасы, Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік ОАК-ның, ҚР ОАК-нің мүшесі, Түркістан
Компартиясы ОК-нің органы «Ақ жол» газетінде қызметкер
• 1925-29 ж. Қазақ халық ағарту институтында (Ташкент) және ҚазПИ-де оқытушы болды

• 1929 ж. маусымында қамауға алынып өзі Архангельск облысына жер аударылған, ал жұбайы
мен қызы Томскіге жіберілген
• 1937 ж. тамыз айында Ахмет Байтұрсынұлы тағы да қамауға алынған, алты айдан
соң, желтоқсанның 8 «халық жауы» есебінде атылған.
ШЫҒАРМАЛАРЫ

Ахмет Байтұрсынұлы еңбекші халықтың ауыр
халін, арман-тілегін, мұң-мұқтажын көрсетіп,
жұртшылықты оқуға, білім-ғылымға, рухани
биіктікке, адамгершілікке, мәдениетті көтеруге,
еңбек етуге шақырады. Патшалық Ресейдің
қанаушылық-отаршылдық саясатын, шенді-
шекпендінің алдында құлдық ұрған
шенеуніктердің опасыздығын сынады

И.А. Крылов мысалдарының бір тобын қазақ “Әдебиет танытқыш”
тіліне аударып, «Қырық мысал» деген атпен «Қазақ салты», «Қазақ, қалпы»,
зерттеуі(1926),«Ер Сайын»
жеке жинақ қылып бастырды. И.И. «Досыма хат», «Жиған-терген»,
Хемницердің «Атпен есек»,А. жыры (1923),Қазақ тарихының
«Тілек батам», «Жауға түскен
Пушкиннің«Балықшы мен балық», «Алтын төрт жүз жылын қамтитын «23
әтеш», «Ат», «Данышпан Аликтің ажалы» жан сөзі», «Бақ» т.б.
шығармаларын, орыстың белгілі лирик ақыны жоқтау» жинағы(1926), «Оқу
өлеңдері,“Маса” кітабы (1911)
С.Я. Надсонның өлеңін қазақ тіліне аударды құралы» (1912)
“Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған
әдебиеттегі елшілдік ұраны – «Қырық мысал», «Маса» ; «Қазақ» газетінің
қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы
қажымаған қайраты, біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер
болатын.
Бірақ зорлықпен, күшпен дегенін болдырып үйренген большевиктер бұл
ақиқатты теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін де тарихтан өшіруге
тырысып бақты. Оны бар ғұмырын адал қызмет етуге арнаған туған
халқына жау етіп көрсетіп, «халық жауы» деген жалалы жамылғыны
жауып, атқызды, атын атағандарды қуғынға салды. Бәрібір олар
мақсатына жете алмады. Жала – бұлт, шындық – күн екен, заманы қайта
туып, шындықтың шұғыласы өз нұрын төкті. Ұлтын сүйген ұлтжанды
Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы өз халқымен қайта табысты»
1926 ж. Бакуде болып өткен "Бірінші Түркологиялық Құрылтайдың"
президиумы мүшесі - Ахмет Байтұрсынұлы
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ
МҰРАЖАЙ-ҮЙІ АЛМАТЫ , 1998
МІРЖАҚЫП ДУЛАТОВ
(1885—1935)
• 1902-1911 жылдары Торғайда, Қызылжарда мұғалім
• 1911-1918 жылдары «Айқап» журналында , « Қазақ » газетінде
қызметкер

• 1917-1918 жылдары «Алаш» партиясын, Алаш автономиясын,
Алашорда үкіметін құрушылардың бірі болып, Қазақ мемлекетін
құру ісіне белсене атсалысты

• 1920-1928 жылдары « Ақжол » газетінде ( Ташкент қаласында )
редактор, Семейде сот қызметкері, Орынбор қазақ ағарту
институтында оқытушы, Қазақ мемлекет баспасында саяси
редактор, «Еңбекші қазақ» газетінде жауапты хатшының
көмекшісі

• 1928 жылы желтоқсанда репрессияға ұшырып, 1935 жылы айдауда
жүріп қайтыс болды
• 1988 жылы 4 қарашада ақталды
ШЫҒАРМАЛАРЫ

«Оян, қазақ! » атты өлеңдер
жинағы(1909 жылы),«Бақытсыз
А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың,
Жамал» атты тұңғыш романы (1910
И.А.Крыловтың шығармаларынан
жылы) , «Азамат» (1913 жылы),
кейбір туындыларын қазақ тіліне
«Терме» (1915 жылы) тағы басқа
аударған. Міржақып Дулатов –
жинақтары, «Бүркіттің иесі» поэмасы
библографиялық көрсеткіштің ( 1-2
(1917 жылы), «Балқия» пьесасы (1922
бөлімі, 1926 жылы) , «Есеп құралы»
жылы), «Шоқан Шыңғысұлы
(1921 жылы, кейін 8 рет басылды) мен
Уәлиханов» (1914 жылы), «Ахмет
«Оқу құралы» атты оқулықтар
Байтұрсынов» (1922 жылы) атты
мақалалар
МІРЖАҚЫП ДУЛАТҰЛЫНЫҢ АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ЗЕРТТЕУІ

“Абай қазақтың жаңа әдебиетінің
басы, негізін салушы деген
тұжырым, алғашқы жарық жұлдыз
деген балама. Орыстың бірінші
жазушысы Ломоносов деп санап,
Абайдың өз халқының тарихындағы
орны онымен қатарлас»,-деген
салыстырма жасайды
Дулатұлының Абайға арналған алғашқы қысқа ғана мақаласы
татардың «Уақыт» газетінде 1908 жылы жарияланған.
Ақынның ой-өрісі, білім деңгейі, туған жері, шыққан ортасы
айтылып, әдеби мурасына жалпылама баға беріліп, оның орыс
әдебиетімен, әсіресе Лермонтовпен үндестігі ескертілді. 1914
жылы «Қазақ» газетінде басылған «Абай» мақаласы ақынның
опат болғанына он жыл толуына орай арналып жазылған.
Мұнда әдебиеттің, оның көрнекті өкілдерінің халық тарихында алатын
орны айрықша бағаланады. Абайдың қадірін білмеу, оны елеп ескермеу
ұлттың үлкен кемшілігі ретінде аталады, әдебиет елдің жаны деп
көрсетіледі.Абай шығармаларындағы сарын-әуезді, ой-пікірді, идея-
нысананы алаш азаматтары терең сезіп, тебірене насихаттай білген.
Әдебиеттің барлық жанрында бірдей қалам тартқан қаламгер, қоғамдық-
әлеуметтік іске жанын салып араласқан қайраткер Міржақып Дулатовтың
өмірлік мақсатының биік нысанасы, тапжылмас темірқазығы - біркүндік
даңқ, өтпелі дәулет, баянсыз шен емес, туған халқының бостандығы, өзін-өзі
билеуі, отарлық езгіден құтылуы, ол қуғын-сүргін керіп, түрмелер азабын
тартып жүрген азапты күндерінің өзінде де, ақтық демі біткенше бүл
Елі
Елі мен
мен жерінің
жерінің тәуелсіздігі
тәуелсіздігі жолында
жолында іздене
іздене отырып,
отырып, сол
сол күрес
күрес жолында
жолында Алаш
Алаш
зиялылары
зиялылары өздерін
өздерін де,
де, өз
өз замандастарын
замандастарын да, да, өзінен
өзінен кейінгілерді
кейінгілерді де
де қайраткерлік
қайраткерлік жағынан
жағынан
да,
да, каламгерлік
каламгерлік жағынан
жағынан да да дайындады,
дайындады, жетілдірді
жетілдірді деуге
деуге болады.
болады. Алаш
Алаш қайраткерлерінің
қайраткерлерінің
тіл
тіл саласындағы
саласындағы тағылымын
тағылымын биікбиік бір
бір асқарға
асқарға теңесе
теңесе болғандай.
болғандай. Сол
Сол асудың
асудың төңірегінде
төңірегінде Алаш
Алаш
зиялыларының қазақ тілін дамытудағы еңбектерін ерекше бөле-жара айтуға
зиялыларының қазақ тілін дамытудағы еңбектерін ерекше бөле-жара айтуға болады. болады.

Алаш
Алаш зиялыларының
зиялыларының дербес
дербес мемлекеттілікке
мемлекеттілікке ұмтылыстарында
ұмтылыстарында қазаққазақ тілінің
тілінің мәртебесі
мәртебесі туралы
туралы
да ойлармен мұндалап тұрды. Оны олардың сол тұста жазған мақалаларынан
да ойлармен мұндалап тұрды. Оны олардың сол тұста жазған мақалаларынан
және
және А.Байтұрсынұлының,
А.Байтұрсынұлының, С.Сәдуақасұлының
С.Сәдуақасұлының Оқу Оқу комиссариатында
комиссариатында басшылық
басшылық еткен
еткен
кезіндегі
кезіндегі іс-қимылдарынан
іс-қимылдарынан аңғаруға
аңғаруға болады.
болады. Тіл
Тіл -- ұлт
ұлт руханиятының
руханиятының негізгі
негізгі өзегі
өзегі екендігі
екендігі де
де
Алаш
Алаш зиялыларының
зиялыларының қоғамдық
қоғамдық ойларынан
ойларынан және
және көркем
көркем шығармашылығынан
шығармашылығынан көрініп
көрініп жатты.
жатты.

Тілдің
Тілдің қоғамдағы
қоғамдағы орны
орны мен
мен рөлі
рөлі жөніндегі
жөніндегі қисынды
қисынды пікірлер
пікірлер Ахаң
Ахаң бастаған
бастаған алашшылдардың
алашшылдардың
мақалаларынан көрініп жатты. Сондай-ақ, туған тіл тақырыбы ұлтты ұйыстырушы,
мақалаларынан көрініп жатты. Сондай-ақ, туған тіл тақырыбы ұлтты ұйыстырушы,
халықтың
халықтың төл
төл болмысын
болмысын айқындаушы
айқындаушы фактор
фактор ретінде
ретінде қазақ
қазақ поэзиясында,
поэзиясында, әсіресе,М.Жұмабаев,
әсіресе,М.Жұмабаев,
С.Торайғыров
С.Торайғыров өлеңдерінде
өлеңдерінде ерекше
ерекше леппен
леппен жырлана
жырлана бастады.
бастады. «Жақсының
«Жақсының хатыхаты өлмейді»
өлмейді»
дегендей Алаш мұралары біздің ұлттық қазынамызға айналды. Тағы
дегендей Алаш мұралары біздің ұлттық қазынамызға айналды. Тағы да Ахаң да Ахаң
айтқандай:
айтқандай: «Адамдықтың
«Адамдықтың егінін
егінін шаштым,
шаштым, ектім,
ектім, Көңілін
Көңілін көтеруге
көтеруге құл
құл халықтың…».
халықтың…». ДәлДәл
осында айтылғандай Алаш зиялыларының идеясы, мұрасы, еңбектері, өсиеттері құл
осында айтылғандай Алаш зиялыларының идеясы, мұрасы, еңбектері, өсиеттері құл халықтың халықтың
көзін
көзін ашпаққа
ашпаққа керек.
керек.
Алаш партиясының белсенді мушелері
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және
қоғамдық саяси өміріне тікелей қатынасы бар аса
маңызды 14 мәселе енгізілді.Олар:
1. Мемлекеттік басқару формасы
2. Автономия құру мәселесі.
3. Жер мәселесі.
4. Халық милициясын құру.
5. Сот ісі.
6. Дін мәселесі.
7. «Алаш»саяси партиясын құрып, оның бағдарламасын
жасау.
8. Құрылтай жиналысын шақыру
9. Қытайдағы 83 мың қазақ босқындары туралы.
10.Жетісудың ашыққан халқына көмек
11.Халық ағару ісі
12. Земство
13. Әйел мәсселесі
14. Киев шаһарында болатын бүкіл Россия
федералистерінің сеьздіне һәм Петроградта болатын
оқу комиссиясына қазақтан өкіл жіберу.
Қорытынды
Ә.Бөкейханов басқарған қазақ зиялылары 1905 жылы
кадеттер үлгісіндегі қазақтың ұлттық саяси партиясын
құруға әрекет жасағанда оның ХХ ғасырдың басындағы
Қазақстанды буржуазиялық қатынастарға бейімдеуге
жетекшілік жасайтын ұлттық-либералдық типтегі ұйым
құруды ойластырды. Ал Ә.Бөкейханов пен оның
серіктестерінің 1905-1917 жылдардағы көзқарас эволюциясы
1917 жылғы шілдеде ұлттық-демократиялық мақсат-
мүдделерді көздейтін Алаш саяси партиясын құруға алып
келеді. «Алаш» шын мәніндегі дәстүрлі саяси партия болып
қалыптасып үлгермегеніне, іс жүзінде саяси ұйым ретінде
қоғамдық қозғалыс дәрежесінен әдеттегі партияға өту
«кезеңін» бастан кешірген өтпелі саяси ұйым болғанына
қарамастан, қоғамдық-саяси өмірге араласа бастаған кезден
түбірлі екі ұлттық мақсатты – қазақ халқын отарлық езгіден
құтқаруды және қазақ қоғамының өркениетті елдер қатарына

Ұқсас жұмыстар

Алматыдағы және республиканың басқа қалаларындағы Желтоқсан көтерілісі және оның шынайы себептері

Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт - азаттық қозғалыс картасы

Алаш қозғалысы және ІІ жалпықазақ съезі

1917 жылға дейін көтеріліс болған өңір

Ұлттық мемлекет құру жолындағы қазақ халқының қозғалыстарының бастаулары

1916 жылғы ұлт - азаттық көтеріліс

Орта Азия хандықтары оңтүстік

Алаш партиясынын бағдарламасы

Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1998 жыл

Алаш қозғалысы

Пәндер