Жемқорлыққа жетелейтін мотивация: мұқтаждық пен мүдделердің психологиясы

Жемқорлық құлықтарының психологиялық ерекшеліктері

Жемқорлық мінез-құлыққа ықпал ете алатын тұлғаның қоғамға жат көзқарастары бағыттары, қоғам қолдамайтын мұқтаждықтары мен мүдделерінің әлеуметтік түбі.

Әлеуметтік субъект ретінде адамда одан да басқа мотив көздері пайда болады. Олар - өмірлік жоспарлар мен проблемалық жағдайлар. Осы үшеуінен барып мүдде туындайды. Мүдде мұқтаждықпен тығыз байланысты. Мүдде категориясының әлеуметтік, философиялық және құқықтық мағыналары бар. Өз кезегінде мұқтаждық мүддеге айнала алады.

Демек, мұқтаждық адам санасымен сезілген уақытта мүддеге айналады. Ол “өз мұқтаждықтарын қанағаттандыру жолындағы субъектінің объектіге қатынасы”. Мүдде сонымен бірге, мұқтаждық, құндылық т. б. сияқты қоғам дамуының қозғаушы күштерінің қатарына жатады.

Қарапайым мысалмен айтқанда

Қарным ашып тұр

Қалай тамақ тауып жеймін

мұқтаждық

мүдде

Адамзат өзінің мыңдаған жылдық тарихында мұқтаждықтарды жоғары деңгейлерге көтере алды. Мотивтің қалыптасуына осы аталған ішкі факторлар ғана емес, сыртқы тұлғаның өз ерекшеліктері, тәрбие де ықпал етеді. Әдетте, адамның мотивациялық аясының ерекшеліктерін тұлғаның өзін талдау шегінде қарастырады.

Жемқор тұлғасын зерттей келе зерттеушілер төмендегідей типтік мотив түрлерін бөледі:

мотивтердің антиәлеуметтік түрлері;

материалдық немесе табиғи түрткілердің рухани түрткілерден артық болуы;

борыштан гөрі түрткінің (ниеттің, әуестіктің) басым болуы;

алыс және өмірлік маңызды болашақтан гөрі жақын мақсатты түркілердің алда болуы;

біздің қоғамның құндылық жүйесінде түрткілердің төмен деңгейде болуы.

Мотивацияның деңгейлері

Мотивацияның элементтері

социологиялық

мұқтаждықтардың немесе өзге де детерминанттардың қалыптасуы мен ұштануы

әлеуметтік-психологиялық

нақты мотивтің пайда болуы мен қалыптасуы

психологиялық

мақсатты таңдау

психофизиологиялық

мақсатқа жетудің жолдарын, амалдарын, құралдарын таңдау

ықтимал әрекеттерді, ойластырылған-ойластырылмаған нәтижелерді, соның ішінде, қылмыстық жазаны да, болжау

әрекет етуге бел байлау

әрекетті жүзеге асыру және бақылау

туындаған салдарды талдау, қол жеткен мен ойластырылғанды салыстыру

өкіну немесе қорғану мотивін қалыптастыру

Әдетте, жанұядағы спирттік ішімдіктермен әуестену, жанжал, жанұя мүшелерінің моральға жат, заңға қайшы әрекеттері сияқты келеңсіз жағдайлар қатты әсер етеді, бірақ бұл да ең негізі емес, ең негізгі нәрсе жанұя мүшелерінің арасындағы эмоционалдық байланыс, бетпе-бет ашық әңгімелесу. Конфликтілік атмосферада өскен балардың үлгілі отбасында тәрбиеленген кәмелетке толмағандарға қарағандағы құқық бұзушылыққа деген тәуекелі 4-5 есе жоғары болған.

В. Н. Кудрявцевтің пікірінше адамның өмір салты дұрыс болмаса, ол адам бұзылады, оны қылмысқа бейімдейтін жағдай туады.

Қоғамдағы қылмыстардың себептері туралы көзқарастарды әр түрлі теориялардың маңына шоғырландыруға болады.

Профессор Е. І. Қайыржановтың ізімен жүрсек, оларды

биологиялық

социологиялық

психологиялық

генетикалық

сондай-ақ бұдан басқа

теологиялық

астрономиялық

астологиялық

психопатиялық

психоаналиткалық

Қылмыстылықтың себептері туралы психологиялық теориялар-дың да екі ағымы бар

Психопатиялық ағымның негізін қалаушы неміс психиатры Курт Шнейдер өз еңбегінде (1923 ж. ) психопаттардың он типін бөліп, оның кем дегенде жетеуі қылмыс жасауға бейім деп есеп-тейді.

Келесі бір неміс психиатры Кречмер Эрнест (1888-1964) антропологиялық көзқараспен де қабыса кететін психикалық жағынан гөрі сыртқы жағы көзге түсетін психопаттардың төрт типін келтіреді. Ю. М. Антонянның ойынша зорлықшыл қылмыскерлердің арасында психопаттардың үлесі 30%-ті құрайды.