Шылаулар Шылау сөздер

Презентация қосу

ҮСТЕУ, ШЫЛАУ,
ОДАҒАЙ ЖӘНЕ ЕЛІКТЕУ
СӨЗДЕРДІ ОҚЫТУ
ӘДІСТЕМЕСІ.
ОРЫНДАҒАН : АРИБЖАНОВА ДАНА
ТОБЫ : ПМНО 18-7
ЖОСПАРЫ :

1. ҮСТЕУДІ ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ.
2. ШЫЛАУДЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ.
3. ОДАҒАЙ СӨЗДЕРДІ ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ.
4. ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕРДІ ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ.
5. САБАҚ ҮЛГІЛЕРІН КӨРСЕТУ. ҚМЖ ҚҰРАСТЫРУ.
Үстеу
Үстеу – 4-сыныпта алғаш рет
өтiлетiн тақырып. Үстеу
туралы түсiнiк тiлдiк
мысалдарды талдату,
Үстеу заттың әр қилы қимылы бақылату, салыстыру арқылы
мен ісінің (етістіктің) әр түрлі берiледi. Мысалы:
сындық, бейнелік, мекендік, қашан? қалай?
мезгілдік, шарттық, қайда?
мөлшерлік күй-жайлары мен Бүгiн мұражайға
сынның белгісін білдіретін бардық.Жанар тез оқыды.
сөз табы. Айша төменде күтiп тұр.Осы
тәрiздi мысалдарды талдау
барысында қимыл, iс-
әрекеттiң мезгiлiн, қалай
орындалатынын, қайда
болатынын бiлдiретiн сөз
табы үстеу деген
қорытындыға келулерi
Мезгіл
үстеул
ер Мекен
Топтау үстеуле
(я бөлу) р
үстеуле Мөлшер
рі үстеуле
рі
Үстеу сөздер
мағынасына
қарай
таптастырға
Себеп- нда мынадай Сын (я
салдар сегіз топқа бейне)
үстеуле бөлінеді. үстеуле
рі рі

Күшейт
у (я
Мақсат
ұлғайту
үстеуле
)
рі
үстеуле
рі
Мезгіл Мезгіл үстеуі қашан? қашаннан? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың, іс-
үстеулер әрекеттің мезгілін, мерзімін, уақытын білдіреді. Мезгіл үстеуі етістікпен тіркесіп
қолданылады. Мысалы: таңертеңнен (қашаннан?) кетті, жазғытұрым (қашан?)
келеді, ала жаздай (қашан?) еңбектенді, күні-түні (қашан?) оқыды, т. б.

Мекен Мекен үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің орындалатын орнын, мекенін көрсетіп,
үстеулер қайда? қайдан? қалай қарай? сұрақтарына жауап береді. Мысалы: Тауға қарай
(қалай қарай?) өрмелеу, алға (қайда?) жылжыды, ілгері-кейін (қайда?) қозғалды,
жоғарыдан (қайдан?) түсті, т. б.

Сын (я Сын-қимыл (бейне) үстеуі іс-әрекеттің, қимылдың амалын, тәсілін, сын-бейнесін
бейне) білдіреді. Сұрақтары: қайтіп? қалайша? қалай? кімше? Мысалы: Ақырын (қалай?)
үстеулері жүгірді, қазша (қалайша?) қаңқылдады, бекерден-бекер (қалай?) отырма,
балаша (кімше?) мәз-мейрам болды, бүркіттейін (қалайша?) шүйілді, қолма-қол
(қалай?) хабарласты, т. б.

Күшейту (я Күшейткіш үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің, сынның сапасын, белгісін не
ұлғайту) солғындатып, не күшейтіп көрсетеді. Сұрағы: қалай? Мысалы: әбден жүдепті,
үстеулері керемет биледі, мүлдем қозғалта алмады. Сонымен бірге күшейткіш үстеуге сын
есімнің күшейтпелі шырайын жасайтын ең (биік), өте (салмақты), аса (терең),
тым (терең), кілең (жүйрік) сөздері де жатады.
Себеп- Себеп-салдар үстеуі не себепті? қалай? неге? деген сұрақтарға жауап береді.
салдар Себеп-салдар үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу себебін білдіреді. Себеп-салдар
үстеулері үстеуіне: құр босқа, лажсыздан, босқа, амалсыздан, бекерге, шарасыздан
сөздері жатады. Бұл сөздер етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы, босқа
ренжіді, лажсыздан келісті, т. б.

Мақсат Мақсат үстеуі не мақсатпен? қалай? деген сұраққа жауап беріп, іс-әрекеттің,
үстеулері қимылдың орындалу мақсатын білдіреді. Мысалы: әдейі айтты, қасақана кетіп
қалды, жорта білмегенсіді, әдейілеп шақырды.

Мөлшер Мөлшер үстеуі қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап? деген сұрақтарға жауап
үстеулері береді. Мөлшер үстеуі сынның немесе қимылдың көлемдік дәрежесін, мөлшерін,
шама-шарқын білдіреді. Мөлшер үстеуі етістікпен тіркесіп келгенде қимылдың
шама-шарқын, мөлшерін білдіреді. Мысалы: сонша (қанша?) шаршапты, біршама
(қаншама?) кешігіп қалды, недәуір (қалай?) өскен екен. Ал сонша (қанша?) биік,
біршама (қанша?) алыс, недәуір (қалай?) ұзақ дегенде мөлшер үстеулер сын
есімдермен тіркесіп, сынның мөлшерін, көлемін білдіреді.
Шылаулар Шылау сөздер

Шылаулар - сөз бен сөздің немесе
сөйлем мен сөйлемнің араларын
Шылау сөздер дегендеріміз - ішкі
байланыстыру, құрастыру үшін
мазмұндары жағынан да, сыртқы
қолданылатын, өздері тіркескен
формалары жағынан да, сондай-ақ,
сөздерінің ұғымдарына әр қилы реңктер
қызметтері жағынан да өздерінің
үстеп, оларға ортақтасып, тұлға жағынан
бастапқы шыққан төркіндерінен біржола
тиянақталған, лексика-грамматикалық
қол үзіп, әрі осы аталған негізгі үш белгі
мағынасы бар сөздер немесе тілімізде
жөнінен де дербестіктерінен айырылып,
толық лексикалық мағынасы жоқ, бірақ
өз алдына категория болып қалыптасқан
сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді
және жалпы көмекші сөздер тобына
байланыстырып немесе сөзге қосымша
негізгі ұйытқы есебінде қызмет ететін
мән үстеп тұратын көмекші сөздер.
сөздер.
Мысалы: Мен жазбаймын өлеңді ермек
үшін, Жоқ барды, ертегіні термек үшін.
Жомарт қазіргісі мен келешегін
салыстырып тұр. Абай қажымай,
жалықпай, ылғи ғана ынтығып
тыңдайтын. Бұл мысалдардағы үшін, мен,
ғана деген сөздердің толық мағынасы
жоқ, бірақ сөйлемде олар өзі қатысты
сөздерге қосымша мән үстеп, белгілі бір
ШЫЛАУДЫҢ БАСҚА СӨЗ ТАПТАРЫНАН
АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ :

Сөйлем Шылаулар сөз бен
Шылаудың сөзді не сөйлем
ішінде
толық мен сөйлемді
шылау байланыстырады.Т Шылаулар
лексикалық
сөйлем олық мағыналы түрленбейді.
мағынасы сөздің жетегінде
мүшесі бола оған қосымша мән
болмайды.
алмайды. үстейді.
ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТТАРЫНА ҚАРАЙ, ШЫЛАУЛАР ІШІНАРА ҮШ ЖІККЕ
БӨЛІНЕДІ: ОЛАР - СЕПТЕУЛІКТЕР,
ЖАЛҒАУЛЫҚТАР ЖӘНЕ ДЕМЕУЛІКТЕР

Жалғаулық шылаулар
Демеулік шылаулар сөзге немес
сөз бен сөзді, Септеуліктер деп объекті мен е сөйлемге күшейту, тежеу,
сөйлем мен сөйлемді объектінің не предикаттың арасындағы шектеу, сұрау, болжалдық,
байланыстырады. Жалғаулықта түрлі грамматикалық қатынастарды күмән, нақтылау мәнін
р бірыңғай білдіру үшін қолданылып, белгілі бір
септік жалғауын меңгеріп тұратын үстейді. Демеуліктер сөзге не
мүшелердің немесе салалас
көмекші сөздерді айтамыз.Септеуліктер сөйлемге үстейтін мағынасына
құрмаластың
өздері тіркесетін есімдерге, қарай алты түрге бөлінеді:
сыңарларын төмендегі субстантивтенген өзге де атаушы
мағыналық қатынаста сөздерге себептік, бағыттық,
1. Сұраулық демеуліктер: ма,
байланыстырады: мақсаттық, көмектік, мезгілдік, ме, ба, бе, па, пе (мы, мі, бы,
қайталау, талғау, үдету, ұқсату сияқты бі, пы, пі). Мысалы, барасың ба?
1. Ыңғайластық
әр қилы грамматикалық мағыналарды – барамысың? келесің бе? –
қатынасты білдіретін жалғаулы жамап тыңғылықтандырып отырады. келемісің? көріп пе ең? –
қтар: мен, бен, пен, менен,
Біздің шахталардың жайын көріппісің? айтып па ең? –
бенен, пенен, да, де, та, те, Алматыға дейін жазып жүрген кім? Ә. айтыппысың?
және, әрі. Әбішев Жалт қарасам, Шұға
үйіне қарай кетіп бара жатыр екен 2. Күшейткіш демеуліктер: -ақ,
2. Қарсылықтық
Бейімбет Жармағамбетұлы Майлин -ау, -ай, әсіресе, -да, -де, -та, -
қатынасты білдіретін жалғаулы
дейін, қарай Алматыға, үйіне те. Мысалы: Осы-ақ, досым-ай,
қтар: бірақ, алайда, дегенмен,
қарағым-ау, Тілек те келді.
әйткенмен, сонда да, әйтпесе.
Одағай

Одағай - сөз табы. Одағай сөздер көбінесе адам сезімінің алуан түрлі
күйін білдіретін дыбыстар сияқты болып келеді. Бірақ олар жай ғана
дыбыстар емес, жұртшылыққа әбден түсінікті болып, белгілі дағды
бойынша сөз ретінде пайдаланатын дыбыстар. Олар жұртшылыққа
әбден түсінікті болып қалыптасқандықтан, жай ғана дыбыстардың
қатарынан шығып, белгілі сөзге айналған. Мысалы: Уау, жігіттер-ау,
бұл қалай? (Ғ. Сланов); Па, сабаз, мал болғаныңа! (бұ да); Түу, қандай
тымырсық түн (бұ да); Е, жолдас, жақсы жатып, жай тұрдыңыз ба? (С.
Мұқанов) дегендердегі уау, па, түу, е деген одағайлар үйреншікті
сөздерге айналып, жұрттың бәріне түсінікті болып кеткен. [1]
Одағай сөздер мағына жағынан заттың өзі туралы да, сыны, саны,
қимылы туралы да, қимылдың жайы-күйі туралы ұғым бермейді.
ОДАҒАЙЛАР — ӨЗ АЛДЫНА ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
БАР СӨЗДЕР. АЛ ОЛ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЫНАЛАР:

Одағай сөздердің мағыналары адамның әр түрлі сезімімен байланысты шығатын
дыбыстық ишараттарды білдіреді. Мысалы: Мұны бастап жүрген кім екен, ә? (Ә.
Әбішев); Япырмау,жастық деген қандай қызық? (Ғ. Сланов) дегендердердегі ә,
япырмау сөздер — одағайлар.

Адамның көңіл күйі құбылмалы болатындықтан, одағай сөздердің көпшілігінің
мағыналары да құбылмалы, ауыспалы демек, көп мағыналы болып келеді.

Одағай сөздер сөйлемнің басқа мүшелерімен грамматикалық жағынан
байланыспайды, олай болса, өзі жарыса айтылған сөйлемнің мүшесі болмайды.
Негізігі одағайларға: ау, па, ей, әй, е, Туынды одағайларға: мәссаған,
уа, уау, уай, я, пай, ә, о, оһо, ой, ие, бәрекелді, әттегенай, жаракімалла,
аһа, ау, беу дегендер жатады. Бұл масқарай, о тоба, астапыралла,
одағайлар қайталанып япырмай, ойпырмай, о дариға ...
қолданылмайды сияқтағандар жатады.

Одағай түрлері
Шақыру одағайлары
Таңдайды тақылдатып, еріндерді
шүйіріп, ысқырып айтатын,
Бұйрық, сұрау мәнді сөздер (кәне, транскрипциялауға қиын болатын
кәнеки, ал, әйда). Мысалы: Кәне, одағайлар да бар. Бұларды, әдетте,
коллектив боламыз дегендерің қол шақыру одағайлары дейміз, бірақ
көтеріңдер (Б.Майлин). олар тек шақыру ғана емес, жекіру,
ұрысу тағы сол сияқты мағыналарды
білдіреді.
еліктеу есту қабілеті
арқылы пайда болған
еліктеуіш сөздер: тарс-
тарс, салдыр-гүлдір, дыр-
дыр, гүрс, шолп
Қазақ тілінде еліктеу
сөздердің екі түрі бар:
еліктеу көру қабілеті
арқылы пайда болған
бейнелеуіш сөздер: жалт,
жарқ, лып, маймақ,
Еліктеу сөздер көлбең. ербең-ербең.

Олар көмекші етістікпен
табиғат құбылыстары мен (ет-)тіркесіп күрделі мүшенің
жан-жануарларда болатын құрамына кіреді. Жеке
әр алуан дыбыстарға және тұрып сөйлемде көбінесе
олардың сын-сипат, қимыл- пысықтауыш, анықтауыш
әрекеттеріне еліктеуден кызметін атқарады. Мысалы:
туған сөздер. Мырс етіп күлді. Бүлк-бүлк
желіс. Ол күрт бұрылды.
Еліктеу
сөздер семантикалық
жағынан алғанда

біріншіден, табиғатта екіншіден, сол табиғатта
ұшырайтын сан алуан ұшырайтын сан алуан
құбылыстар мен заттардың құбылыстар мен заттардың
бір-бірімен қақтығысу я және неше түрлі жан-
соқтығысуларынан туатын, жануарлардың сыртқы сын-
сондай-ақ, неше түрлі жан- сипаты мен қимыл-
жануарлардың дыбыстау әрекеттерінің де қилы-қилы
мүшелерінен шығатын әр қилы көрінінстерінен пайда
дыбыстарға еліктеуден пайда болатын түсініктерді
болған түсініктерді білдірсе, Мысалы: арс, гүрс, дүрс, қорс, білдіреді.
тарс, тырс, ырс, барқ, борт,
күрт, кірт, морт, сарт, шырт,
дүңк, күңк, қыңқ, мыңқ, маңқ,
саңқ, шаңқ, шіңк, сыңқ, таңқ,
тыңқ, ыңқ, болп, былп, жалп,
желп, қолп, ірк, ырқ, сарт-
сұрт, тарс-тұрс, арс-ұрс, жалт-
жалт, жалт-жұлт, қалт-қалт,
қалт-құлт, қаңқ-қаңқ, қаңқ-
құңқ, шаңқ-шаңқ
АНЫҚТАМАСЫНА ҚАРАЙ БҰЛ СӨЗДЕР
ІШТЕЙ ЕКІ САЛАҒА БӨЛІНЕДІ:

Еліктеуіш сөздер деп табиғатта ұшырасатын сан алуан құбылыстар мен заттардың бір-біріне
қақтығысу-соқтығысуларынан туатын дыбыстарды, сондай-ақ, жан-жануарлардың
дыбысталу мүшелерінен шығатын әр түрлі дыбыстарды есіту қабілеті арқылы белгілі-белгілі
түсініктер ретінде қабылдаудан болған және сол түсініктердің атаулары есебінде
қалыптасқан сөздерді айтамыз. Мысалы: Мылтық тарс етті; қарға қарқ етті деген
сөйлемдерді алсақ, ондағы тарс деген сөз мылтықтың атылуынан туған дыбыстың атын
білдірсе, қарқ деген сөз қарғаның дыбыстау мүшесінен (қарқылдауынан) шыққан дыбыстың
атын білдіреді.

Бейнелеуіш сөздер табиғатта кездесетін белгілі-белгілі елес, құбылыстарды көзбен көру
қабілеті арқылы туатын түсініктердің аттарын білдіреді. Мысалы: Ырғалып қарға қарқ етті;
ірімшік ауызынан салп етті деген сөйлемдердің екіншісінде салп деген сөз дыбысты емес,
қарғаның ауызынан ірімшіктің жерге қарай түсіп бара жатқан я түскен кезіндегі көрініс
елесін, сол көріністің бейнесін білдіреді.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ !!!

Ұқсас жұмыстар

ШЫЛАУДЫҢ БАСҚА СӨЗ ТАПТАРЫНАН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ

Сөздердің байланысу тәсілдері

ДЕМЕУЛІК ЩЫЛАУЛАР

Шылау Жалғаулықтар Септеуліктер Демеуліктер

Сабақтың мақсаты

Сөз мерген туралы ақпарат

Сөйлем мүшелерін қайталау

Сөз таптары

Жақты сөйлем

Аралас құрмалас Көп бағыныңқы сөйлем сабақтас

Пәндер