Баланың өсу заңдылықтары

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті

Оқушылардың физиологиялық дамуы

Бала организмінің вегетативтік қызметтерінің

жас ерекшеліктері

ЖОСПАР

Кіріспе

І. Негізгі бөлім

Вегетативті жүйке жүйесінің физиологиясы

ВЖЖ морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктері

Вегетативті жүйке жүйесі бөлімдерінің қызметтері

ВЖЖ функцияларының бала организмінің өсіп жетілуімен байланысы

Баланың өсу заңдылықтары

Бала организмінің вегативтік жас ерекшеліктері

ІІ. Қорытынды

ІІІ. Бақылау сұрақтары

Пайдаланған әдебиеттер

Вегетативтік жүйке жүйесі (ВЖЖ) -ішкі ағзалардың, қан тамырлар мен тер бездерінің барлық қызметтерін, онымен қатар қаңқа еттерінің қоректендіру процестерін реттейді.

Алғашқы рет ВЖЖ-сі туралы түсінікті 1801 жылы француз дәрігері М. Биша енгізген.

ВЖЖ-сі организмнің сыртқы (экстра-) және ішкі (интра-) мүшелік реттеу қызметтерін қамтамасыз етеді және ол үш бөлімнен тұрады:

симпатикалық;

парасимпатикалық;

метасимпатикалық (А. Д. Ноздрачев)

Организмде шеткі жүйке жүйесі екіге бөлінеді: Функцияларды анималдық (жануарлық) немесе соматикалық және вегетативтік (өсімдіктік) деп бөлінеді.

Соматикалық функцияларға сыртқы әсерлерді қабылдау және қаңқа бұлшықеттері іске асыратын қозғалу реакциялары жатады.

Вегатативтік функцияларға бүкіл организімдегі зат алмасуды іске асыратын жүйелер қызметін (ас қорыту, қан-айналу, тыныс алу сыртқа шығару т. с. с. ), сондай - ақ өсумен көбеюді жатқызады.

Вегетативтік жүйке жүйесін- сомалық жүйке жүйке жүйесімен салыстыра отырып, олардың морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін байқауға болады. ВЖЖ - морфологиялық ерекшеліктері:

Парасимпатикалық және симпатикалық болып бөлінеді.

Парасимпатикалық - жүйке жүйесінің орталық нейрондары ортаңғы және сопақша мида, жұлынның сегізкөз бөлімінде

2. Симпатикалық - жүйке жүйесі жұлынның көкірек бөліміндегі сегменттердің бүйір мүйізінде орналасқан. .

3. Вегетативтік жүке сомалық жүйкеден әлдеқайда жіңішке.

4. Әрбір ағзада симпатикалық және парасимпатикалық жүйкелер тарамдалған.

ВЖЖ-нің рефлекстік доғасының соматикалық рефлекстік доғасынан айырмашылығы бар. Оның эфференттік бөлімі қос нейронды.

Бірінші нейронның денесі орталық (сопақша) ми мен жұлын орталығында, екіншісі шеткі ганглийлерде (түйіндерде) орналасқан.

Парасимпатикалық жүйке жүйесінің ганглийлері - ағзалар маңындағы немесе ішіндегі интрамуральдық түйіндер, ал симпатикалық түйіндері омыртқалар бойымен тізбектелген (превертебральдық) және одан алысырақ орналасқан (паравертебральдық) түйіндер болып ажыратылады.

Орталықта орналасқан нейрондардың талшықтары (аксондары) преганглийлік (ганглийге дейінгі) талшықтар деп аталады. Олар жүйкелік серпіністерді орталықтан ганглийге дейін жеткізеді. Екінші нейрондардың жүйке талшықтары серпіністі ганглийден шыққан соң белгілі бір ағзаға апарады, олар постганглийлік (ганглийден кейінгі) талшықтар деп аталады.

Вегетативтік жүйке жүйесінің физиологиялық ерекшеліктері:

1. Вегетативтік жүйкелер негізінен- эфференттік жүйкелер. Олар қозуды орталықтан шеткі орналасқан ағзаларға жеткізеді.

4. ВЖЖ-де постсимпатикалық қоздыру потенциалы ұзаққа созылады. (50-80мс)

5. ВЖЖ- нің реакциясы өте төмен

3. ВЖЖ- талшықтары арқылы қозу өте баяу өтеді.

2. Вегетвтивтік жүйке жүйесінің қозу қабілеті сомалық жүйке жүйесіне қарағанда әлдеқайда төмен, ал хронаксиясы, қозу табалдырығы, керісінше жоғары.

6. ВЖЖ- нің талшықтарынан медиаторлар - ацетилхолин не адреналин бөлінеді.

ВЖЖ- сі ішкі ағзалар қызметін ішкі және сыртқы орта әсеріне бейімдеп, реттеп отырады. Парасимпатикалық және сипатикалық жүйкелер ағзалар қызметіне, әдетте қарама- қарсы әсер етеді. Мысалы: симпатикалық жүйке жүректің соғуын жиілетіп күшейтсе, ал парасимпатикалық жүйке керісінше сиретіп, әлсіретеді. ВЖЖ - сі зат алмасуын реттейді. Симпатикалық жүйке диссимиляция (ыдырау) және зат алмасу қарқынын күшейтсе, ал парасимпатикалық жүйке ассимиляция (түзілу) процестерін күшейтеді, зат алмасу қарқынын төмендетеді. Симпатикалық жүйке жүйесі қозса, қанда эмоция гормоны - адреналин көбейеді.

Симпатикалық жүйке жүйесі барлық мүшелер мен тіндерге әртүрлі әсер етеді:

жүрек қызметін жеделдетеді, тыныс жолдарының саңылауын кеңейтеді, асқорыту жүйесінің сөлініс, қимыл және сіңіру белсенділіктерін тежелуге келтіреді және т. б.

Қорытып айтқанда, гомеостатикалық және бейімдеу-нәрлендіру (адаптациялық-трофикалық) қызметтерін атқарады.

Оның гомеостатикалық ролі организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын белсенді жағдайда ұстап тұруға бағытталған, яғни симпатикалық жүйке жүйесі тек қана қарқынды физикалық жүктеме кезінде, эмоциялық әсерленістерде, күйзелісте, күшті ауырсынуға келтіретін әсерлерде, қан аққанда және т. б. жағдайларда іске қосылады.

Вегетативтік жүйке жүйесі бөлімдерінің қызметтері

Симпатикалық және парасимпатикалық жүйкелердің әсері

Мүшелер

Парасимпатикалық әсері

Симпатикалық әсері

Жүрек

Тежелу

Қозғыштық

Қан тамырлары

тері

бұлшықет

жүрек

сілекей безі

өкпе

ми

брюшных и тазовых органов

наружных половых органов

Тарылуы

Кеңеюі

Кеңеюі және тарылуы

Кеңеюі

Тарылуы

Кеңеюі

Тарылуы

және кеңеюі

Тарылуы

Бронхтар

Тарылуы

Кеңеюі

Бездер

тері

сілекей

асқазан

Секреция (сулы)

Секреция

Секреция (тығыз заттарға бай)

Секреция, ерекше жағдайда өте төмен

ВЖЖ функцияларының бала организмінің өсіп жетілуімен байланысы

Дене мөлшері көбінесе метаболикалық процестердің қарқындылығын, көптеген физиологиялық функциялардың белсенділігін, сондай-ақ сыртқы температура мен басқа да экологиялық факторларға төзімділікті анықтайды.

Ауыспалы процестер мен олармен байланысты вегетативтік функциялардың қарқындылығының өлшенетін көрсеткіштері дене салмағының 2/3 дәрежесіне пропорционал есе артуымен төмендейді. Жалпы заңдылықтарды онтогендік өсу кезінде де анықтауға болады, бірақ тиісті қисықтардың тегіс бағытын айтарлықтай бұрмалайтын факторлар бар.

Бұл балалар мен жасөспірімдердің физикалық даму деңгейін бақылау олардың жалпы морфофункционалды жағдайын бағалауда маңызды мәнге ие болуының тағы бір себебі.

Физикалық даму көрсеткіштері.

Антропологтар және басқа мамандар өсу мен даму процестерінің динамикасын бақылау мақсатында қарастыратын физикалық даму көрсеткіштеріне мыналар жатады:

дене салмағы;

дене ұзындығы;

кеуде шеңбері;

бел шеңбері.

Сонымен қатар, дененің басқа көрсетілімдері де қарастырылуы мүмкін. Алайда, нормамен салыстыру және аталған көрсеткіштердің қаржылық дамуының сипаты мен деңгейі туралы қорытынды жеткілікті.

Физикалық даму қарқыны әр нақты баланың денсаулығының жағдайын бағалау үшін маңызды сипаттама болып табылады. Бұл қарқынның орташа төмендеуі немесе баяулауы көптеген факторларға байланысты болуы мүмкін, бірақ екеуі де анамнезді жинау және кез-келген клиникалық диагнозды қою кезінде әрқашан ескерілуі керек. Физикалық даму қарқынының жеке әртүрлілігі сөзсіз үлкен, бірақ егер ол норманың шекарасына сәйкес келсе, бұл баланың жеке дамудың осы кезеңіндегі морфофункционалды мүмкіндіктеріне сәйкес келетіндігін көрсетеді.

Бұл түсінік бойынша өсу дегеніміз, тіндер мен органдардың сан жағынан ұлғаюы, ал, даму дегеніміз олардың сапалы түрде дифференциациялануы мен қызмет қаблетінің жетілуі болып табылады. Құрсақтағы даму мен балалық шақтағы дамуды бір кезеңге біріктіріп, ер жету кезеңі десе де болады, өйткені осы уақытта адамның жыныстық жетілуі, репродукцияға қаблеттілігі және әлеуметтік қызметтерді орындай алу мүмкіндігі қалыптасады.

Адам баласының жыныстық жетілуі, әлеуметтік қызметке жарауынан ертерек қалыптасады яғни біріншісі-13-15, ал екіншісі-17-18 жас аралықтарында жетіледі. Қазіргі кезде қыз балалардың етеккірінің пайда болуының орташа мерзімі 12 жас 7 ай деп алуға болады. Толық ер жету 20-21 жаста деп есептелінеді.

Бала организмінің өсуінің төрт типі бар:

Лимфоидты

Жүйке дамуы

Жалпы даму (дене салмағы артуы, жүрек, асқазан, бүйрек т, б ұлғаюы)

Репродуктивті даму

Сәбидің туған күнінен бастап ер жеткенге дейінгі өсу және даму процессінде байқалатын заңдылықтар:

Өсу мен даму қарқынының біркелкі еместігі; Өсу мен даму процессінің біркелкі жүрмейтіндігіне байланысты "баланың жасы" деген сөздің өзін дәлелдеу қажеттігі туады. Осыған байланысты төмендегідей жастарды айыруға болады:

Баланың өсу заңдылықтары

Хронологиялық жас (немесе күнтізбе жасы) - дүниеге келген уақытынан бастап, бақылау жүргізіп отырған күнге дейінгі аралық. Жастың мұндай түрін айыру күнтізбе арқылы анықталатындықтан ешқандай қиындық туғызбайды

Биологиялық жас. Әрбір сәбидің жеке өсу және даму дәрежесіне байланысты болатын, организмнің морфофункционалдық ерекшеліктерінің жиынтығы. Биологиялық жасты анықтау - бой ұзындығы көрсеткішіне, бой ұзындығының жылдық қоспасына, тұрақты тістердің санына, екінші жыныстық белгілеріне және menarche жасына байланысты жүргізіледі

1. Өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды( гетерос- әртүрлі, хронос - уақыт) . Өсу қарқыны адам өмірінде 3 рет күшейеді: тұғаннан 3 жасқа дейін, 3-7 жас арасында, жыныстық жетілу кезінде. Сонымен қатар, жеке мүшелер мен жүйелерінің өсіп дамуы гетерохронды болады.

2. Мүшелер мен мүшелер жуйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі. Баланың алғашқы жылғы өмірінде миы тез өседі. Мұның себебі - баланың сыртқы ортамен байланысы ми арқылы іске асады, барлық мүшелердің қызметі жүйке жүйесінің, қызметіне тікелей байланысты. Ал лимфа ұлпаларының өсіп жетілуі 10-12 жаста күшейеді.

3. Өсу мен даму баланың жынысына байланысты. Бала ағзасының жыныстық айырмашылықтары қыздар мен ер балалардың денесінің өсіп дамуында, олардың қарқынында, жеке мүшелер жүйесінің жетілуінде көзге түседі. Айталық, жыныстық жетілгенге дейін ер баланың антропометрлік көрсеткіштері, әсіресе денесінің ұзындығы қыздардан жоғары болса, жыныстық жетілу кезінде, керісінше, қыздардың бойы, салмағы, кеуде шеңбері анағұрлым жоғары болады. Жыныстық айырмашылықты оқу-тәрбие, спорт, қара жұмысты ұйымдастырғанда еске алып, жынысына қарай мөлшерлейді.

Өсу мен дамудың 6 заңдылықтары бар:

Кіші буын (6-10 жас) .

Бұл жаста қимылдатқыш және вегетативті қызметтің жас мөлшері дамуы бірдей бағытталмайды. Вегетативті мүшелер мен жүйелерді реттеп отыратын механизмдер өзінің жеке дамуында қозғалтқыш аппараттарды басқаруға қабілеттері дамуының қарқынынан едәуір артта қалады. Маңызды вегетативті тыныс алу, жүрек тамырлары жүйелерін көп мөлшерде балалардың жұмысқа қабілеттілігінің деңгейі мен олардың ағзасының түрлі фихикалық күшке бейімделуін анықтайды. Бүйрек, жүрек, жүрек қан тамырлары бір-біріне қатынасы бойынша әртүрлі дамиды. 10 жастағы балаларда жүректің қатыстық көлемі (дене салмағының 1 кг-на) әлдеқайда аз. 7-8 жаста жүректің иннервационды аппараты толығымен қалыптасады, бірақ баланың жүрек бұлшық етінің күші толық қалыптасып бітуге әлі ерте. Бұл минуттық көлемге да қатысты. Алайда, бұл теңдік ересек адамдарға қарағанда жүрек соғуының қысқару санының жиілігі есебінен теңеседі (минутына 80-90 соққы) . Өз кезегінде минуттық жүрек соғуының азаюы мен қан айналымының жоғары жылдамдығы ересек адамдардың қан айналым тканьдеріне қарағанда көп байқалады.

Орта буын (11-14 жас)

Вегетативті мүшелер мен жүйелер, сондай-ақ олардың қызметінің регуляциясы бұл кезеңде даму және қалыптасу үстінде болады. Бұлшық ет, жүрек қан тамырлары, тыныс алу және ағзаның басқа жүйелерінің жас ерекшелігіне сәйкес морфофункционалдық ерекшеліктері ересек адамдарға қарағанда тез өндірушілік сипатымен сипатталады. Бір сипатты жұмыс жас өспірімді жалықтырып жібереді, сондықтан да сабақ барысында жаттығудың сипатын үнемі өзгертіп тұру қажет. Жас өспірімдер ересек адамдарға қарағанда күш жұмсағаннан кейін күшін тез қалпына келтіреді.

Ұқсас жұмыстар

Балалардың өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары

Организмнің өсуі мен дамуының жалпы заңдылықтары

Жас кезеңдері

Жынысты жасқа дейін

Малдың өсіп жетілуі

Өсу даму антропометриясы

Әлеуметтік бейімдеу және тұлғалық қолдау технологиясы

Даму мен өсудің негізгі заңдылықтары

ЖАС ЕРЕКШЕЛІК ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ

Отбасы баланы алғашқы әлеуметтендіру институты

Пәндер