Баланың өсу заңдылықтары

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті

Оқушылардың физиологиялық дамуы

Бала организмінің вегетативтік қызметтерінің
жас ерекшеліктері
ЖОСПАР

Кіріспе
І. Негізгі бөлім
Вегетативті жүйке жүйесінің физиологиясы
ВЖЖ морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктері
Вегетативті жүйке жүйесі бөлімдерінің қызметтері
ВЖЖ функцияларының бала организмінің өсіп жетілуімен
байланысы
Баланың өсу заңдылықтары
Бала организмінің вегативтік жас ерекшеліктері
ІІ. Қорытынды
ІІІ. Бақылау сұрақтары
Пайдаланған әдебиеттер
Вегетативтік
жүйке жүйесі
(ВЖЖ) –ішкі
ағзалардың, қан
тамырлар мен тер
бездерінің барлық
қызметтерін,
онымен қатар қаңқа
еттерінің
қоректендіру
процестерін
реттейді.
Алғашқы рет ВЖЖ-
сі туралы түсінікті
1801 жылы француз
ВЖЖ-сі организмнің сыртқы (экстра-)
және ішкі (интра-) мүшелік реттеу
қызметтерін қамтамасыз етеді және ол
үш бөлімнен тұрады:

1) симпатикалық;

2) парасимпатикалық;

3) метасимпатикалық (А.Д. Ноздрачев)
Организмде шеткі жүйке жүйесі екіге
бөлінеді: Функцияларды анималдық
(жануарлық) немесе соматикалық
және вегетативтік (өсімдіктік) деп
бөлінеді.

Соматикалық Вегатативтік
функцияларға функцияларға бүкіл
сыртқы әсерлерді организімдегі зат
қабылдау және алмасуды іске асыратын
қаңқа бұлшықеттері жүйелер қызметін (ас
іске асыратын қорыту, қан-айналу,
қозғалу тыныс алу сыртқа шығару
реакциялары т.с.с.), сондай – ақ өсумен
жатады. көбеюді жатқызады.
Вегетативтік жүйке жүйесін- сомалық
жүйке жүйке жүйесімен салыстыра
отырып,олардың морфологиялық және
физиологиялық ерекшеліктерін байқауға
болады. ВЖЖ – морфологиялық
ерекшеліктері:

1.Парасимпатикалық және
симпатикалық болып бөлінеді.
Парасимпатикалық – жүйке жүйесінің
орталық нейрондары ортаңғы және сопақша
мида, жұлынның сегізкөз бөлімінде
2. Симпатикалық – жүйке жүйесі
жұлынның көкірек бөліміндегі сегменттердің
бүйір мүйізінде орналасқан..
3. Вегетативтік жүке сомалық жүйкеден
әлдеқайда жіңішке.
4. Әрбір ағзада симпатикалық және
парасимпатикалық жүйкелер тарамдалған.
ВЖЖ-нің рефлекстік доғасының соматикалық
рефлекстік доғасынан айырмашылығы бар. Оның
эфференттік бөлімі қос нейронды.
Бірінші нейронның денесі орталық (сопақша) ми мен
жұлын орталығында, екіншісі шеткі ганглийлерде
(түйіндерде) орналасқан.
Парасимпатикалық жүйке жүйесінің ганглийлері –
ағзалар маңындағы немесе ішіндегі интрамуральдық
түйіндер, ал симпатикалық түйіндері омыртқалар
бойымен тізбектелген (превертебральдық) және одан
алысырақ орналасқан (паравертебральдық) түйіндер
болып ажыратылады.
Орталықта орналасқан нейрондардың талшықтары
(аксондары) преганглийлік (ганглийге дейінгі)
талшықтар деп аталады. Олар жүйкелік серпіністерді
орталықтан ганглийге дейін жеткізеді. Екінші
нейрондардың жүйке талшықтары серпіністі
ганглийден шыққан соң белгілі бір ағзаға апарады,
олар постганглийлік (ганглийден кейінгі) талшықтар
Вегетативтік жүйке жүйесінің физиологиялық
ерекшеліктері:
1.Вегетативтік жүйкелер негізінен- эфференттік жүйкелер. Олар қозуды орталықтан
шеткі орналасқан ағзаларға жеткізеді.

2.Вегетвтивтік жүйке жүйесінің қозу қабілеті сомалық жүйке жүйесіне қарағанда
әлдеқайда төмен,ал хронаксиясы, қозу табалдырығы, керісінше жоғары.

3. ВЖЖ- талшықтары арқылы қозу өте баяу өтеді.

4. ВЖЖ-де постсимпатикалық қоздыру потенциалы ұзаққа созылады.(50-80мс)

5.ВЖЖ- нің реакциясы өте төмен

6. ВЖЖ- нің талшықтарынан медиаторлар – ацетилхолин не адреналин бөлінеді.
ВЖЖ- сі ішкі ағзалар қызметін ішкі және
сыртқы орта әсеріне бейімдеп, реттеп
отырады. Парасимпатикалық және
сипатикалық жүйкелер ағзалар қызметіне,
әдетте қарама- қарсы әсер етеді. Мысалы:
симпатикалық жүйке жүректің соғуын
жиілетіп күшейтсе, ал парасимпатикалық
жүйке керісінше сиретіп, әлсіретеді. ВЖЖ –
сі зат алмасуын реттейді. Симпатикалық
жүйке диссимиляция (ыдырау) және зат
алмасу қарқынын күшейтсе, ал
парасимпатикалық жүйке ассимиляция
(түзілу) процестерін күшейтеді, зат алмасу
қарқынын төмендетеді. Симпатикалық
жүйке жүйесі қозса, қанда эмоция гормоны –
адреналин көбейеді.
егетативтік жүйке жүйесі бөлімдерінің қызметте
Симпатикалық жүйке жүйесі
барлық мүшелер мен тіндерге
әртүрлі әсер етеді:
жүрек қызметін жеделдетеді, тыныс
жолдарының саңылауын кеңейтеді,
асқорыту жүйесінің сөлініс, қимыл
және сіңіру белсенділіктерін тежелуге
келтіреді және т.б.
Қорытып айтқанда,
гомеостатикалық және бейімдеу-
нәрлендіру
Оның (адаптациялық-
гомеостатикалық ролі
трофикалық)
организмнің ішкі қызметтерін
ортасының
атқарады.
тұрақтылығын белсенді жағдайда
ұстап тұруға бағытталған, яғни
симпатикалық жүйке жүйесі тек қана
қарқынды физикалық жүктеме
кезінде, эмоциялық
әсерленістерде, күйзелісте,
күшті ауырсынуға келтіретін
әсерлерде, қан аққанда және т.б.
Симпатикалық және парасимпатикалық жүйкелердің
Мүшелер әсері әсері
Парасимпатикалық Симпатикалық әсері
Жүрек Тежелу Қозғыштық
Қан тамырлары Тарылуы
тері - Кеңеюі
бұлшықет - Кеңеюі
жүрек Тарылуы Тарылуы
сілекей безі Кеңеюі Тарылуы
өкпе Кеңеюі және тарылуы және кеңеюі
ми Кеңеюі Тарылуы
брюшных и тазовых органов Тарылуы
наружных половых органов Кеңеюі Тарылуы

Бронхтар Тарылуы Кеңеюі

Бездер Секреция
тері - Секреция (тығыз заттарға бай)
сілекей Секреция (сулы) Секреция, ерекше жағдайда өте
төмен
асқазан Секреция
ВЖЖ функцияларының бала организмінің өсіп
жетілуімен байланысы

Дене мөлшері көбінесе
метаболикалық процестердің
қарқындылығын, көптеген
физиологиялық функциялардың
белсенділігін, сондай-ақ сыртқы
температура мен басқа да
экологиялық факторларға төзімділікті
анықтайды.
Ауыспалы процестер мен
олармен байланысты
вегетативтік функциялардың
қарқындылығының өлшенетін
Бұл балалар мен
көрсеткіштері дене салмағының
жасөспірімдердің
2/3 дәрежесіне пропорционал
физикалық даму
есе артуымен төмендейді.
деңгейін бақылау
Жалпы заңдылықтарды
олардың жалпы
онтогендік өсу кезінде де
морфофункционалды
анықтауға болады, бірақ тиісті
жағдайын бағалауда
қисықтардың тегіс бағытын
маңызды мәнге ие
айтарлықтай бұрмалайтын
Физикалық даму көрсеткіштері.
Антропологтар және басқа мамандар өсу мен
даму процестерінің динамикасын бақылау
мақсатында қарастыратын физикалық даму
көрсеткіштеріне мыналар жатады:
• дене салмағы;
• дене ұзындығы;
• кеуде шеңбері;
• бел шеңбері.
• Сонымен қатар, дененің басқа көрсетілімдері де
қарастырылуы мүмкін. Алайда, нормамен
салыстыру және аталған көрсеткіштердің
қаржылық дамуының сипаты мен деңгейі
туралы қорытынды жеткілікті.
Физикалық даму қарқыны әр нақты баланың
денсаулығының жағдайын бағалау үшін маңызды
сипаттама болып табылады. Бұл қарқынның
орташа төмендеуі немесе баяулауы көптеген
факторларға байланысты болуы мүмкін, бірақ
екеуі де анамнезді жинау және кез-келген
клиникалық диагнозды қою кезінде әрқашан
ескерілуі керек. Физикалық даму қарқынының
жеке әртүрлілігі сөзсіз үлкен, бірақ егер ол
норманың шекарасына сәйкес келсе, бұл
баланың жеке дамудың осы кезеңіндегі
морфофункционалды мүмкіндіктеріне сәйкес
келетіндігін көрсетеді.
Бала организмінің өсуінің
төрт типі бар:
1) Лимфоидты
2) Жүйке дамуы
3) Жалпы даму (дене
салмағы артуы, жүрек,
асқазан, бүйрек т,б
ұлғаюы)
4) Репродуктивті даму

Бұл түсінік бойынша өсу дегеніміз, тіндер мен органдардың сан
жағынан ұлғаюы, ал, даму дегеніміз олардың сапалы түрде
дифференциациялануы мен қызмет қаблетінің жетілуі болып
табылады. Құрсақтағы даму мен балалық шақтағы дамуды бір
кезеңге біріктіріп, ер жету кезеңі десе де болады, өйткені осы
уақытта адамның жыныстық жетілуі, репродукцияға қаблеттілігі
және әлеуметтік қызметтерді орындай алу мүмкіндігі
қалыптасады.
Адам баласының жыныстық жетілуі, әлеуметтік қызметке
жарауынан ертерек қалыптасады яғни біріншісі-13-15, ал
екіншісі-17-18 жас аралықтарында жетіледі. Қазіргі кезде қыз
балалардың етеккірінің пайда болуының орташа мерзімі 12 жас 7
Баланың өсу заңдылықтары
Сәбидің туған күнінен бастап ер жеткенге дейінгі өсу және
даму процессінде байқалатын заңдылықтар:
Өсу мен даму қарқынының біркелкі еместігі; Өсу мен даму
процессінің біркелкі жүрмейтіндігіне байланысты "баланың жасы"
деген сөздің өзін дәлелдеу қажеттігі туады. Осыған байланысты
төмендегідей жастарды айыруға болады:

Биологиялық жас. Әрбір сәбидің
Хронологиялық жас (немесе жеке өсу және даму дәрежесіне
күнтізбе жасы) - дүниеге байланысты болатын,
келген уақытынан бастап, организмнің
бақылау жүргізіп отырған морфофункционалдық
күнге дейінгі аралық. Жастың ерекшеліктерінің жиынтығы.
мұндай түрін айыру күнтізбе Биологиялық жасты анықтау -
арқылы анықталатындықтан бой ұзындығы көрсеткішіне, бой
ешқандай қиындық ұзындығының жылдық
туғызбайды қоспасына, тұрақты тістердің
санына, екінші жыныстық
белгілеріне және menarche
Өсу мен дамудың 6 заңдылықтары бар:

1. Өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды( гетерос-
әртүрлі,хронос – уақыт). Өсу қарқыны адам өмірінде 3 рет күшейеді: тұғаннан 3
жасқа дейін, 3-7 жас арасында, жыныстық жетілу кезінде. Сонымен қатар, жеке
мүшелер мен жүйелерінің өсіп дамуы гетерохронды болады.

2. Мүшелер мен мүшелер жуйелерінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі. Баланың
алғашқы жылғы өмірінде миы тез өседі. Мұның себебі – баланың сыртқы ортамен
байланысы ми арқылы іске асады, барлық мүшелердің қызметі жүйке жүйесінің,
қызметіне тікелей байланысты. Ал лимфа ұлпаларының өсіп жетілуі 10-12 жаста
күшейеді.

3. Өсу мен даму баланың жынысына байланысты. Бала ағзасының жыныстық
айырмашылықтары қыздар мен ер балалардың денесінің өсіп дамуында, олардың
қарқынында, жеке мүшелер жүйесінің жетілуінде көзге түседі. Айталық, жыныстық
жетілгенге дейін ер баланың антропометрлік көрсеткіштері, әсіресе денесінің
ұзындығы қыздардан жоғары болса, жыныстық жетілу кезінде, керісінше,
қыздардың бойы, салмағы, кеуде шеңбері анағұрлым жоғары болады. Жыныстық
айырмашылықты оқу-тәрбие, спорт, қара жұмысты ұйымдастырғанда еске алып,
жынысына қарай мөлшерлейді.
Кіші буын (6-10 жас).

Бұл жаста қимылдатқыш және вегетативті қызметтің жас
мөлшері дамуы бірдей бағытталмайды. Вегетативті мүшелер мен
жүйелерді реттеп отыратын механизмдер өзінің жеке дамуында
қозғалтқыш аппараттарды басқаруға қабілеттері дамуының
қарқынынан едәуір артта қалады. Маңызды вегетативті тыныс
алу, жүрек тамырлары жүйелерін көп мөлшерде балалардың
жұмысқа қабілеттілігінің деңгейі мен олардың ағзасының түрлі
фихикалық күшке бейімделуін анықтайды. Бүйрек, жүрек, жүрек
қан тамырлары бір-біріне қатынасы бойынша әртүрлі дамиды. 10
жастағы балаларда жүректің қатыстық көлемі (дене салмағының
1 кг-на) әлдеқайда аз. 7-8 жаста жүректің иннервационды
аппараты толығымен қалыптасады, бірақ баланың жүрек бұлшық
етінің күші толық қалыптасып бітуге әлі ерте. Бұл минуттық
көлемге да қатысты. Алайда, бұл теңдік ересек адамдарға
қарағанда жүрек соғуының қысқару санының жиілігі есебінен
теңеседі (минутына 80-90 соққы). Өз кезегінде минуттық жүрек
соғуының азаюы мен қан айналымының жоғары жылдамдығы
ересек адамдардың қан айналым тканьдеріне қарағанда көп
байқалады.
Орта буын (11-14 жас)

Вегетативті мүшелер мен жүйелер, сондай-ақ олардың
қызметінің регуляциясы бұл кезеңде даму және қалыптасу
үстінде болады. Бұлшық ет, жүрек қан тамырлары, тыныс алу
және ағзаның басқа жүйелерінің жас ерекшелігіне сәйкес
морфофункционалдық ерекшеліктері ересек адамдарға
қарағанда тез өндірушілік сипатымен сипатталады. Бір сипатты
жұмыс жас өспірімді жалықтырып жібереді, сондықтан да сабақ
барысында жаттығудың сипатын үнемі өзгертіп тұру қажет. Жас
өспірімдер ересек адамдарға қарағанда күш жұмсағаннан кейін
күшін тез қалпына келтіреді.
Мұны демалу, тынығу уақытын белгілеуде ескерген жөн.
Жасөспірім шақта қызуқындылық әсерді шектеу, тежеу қызметі
жақсы дамымаған, сондықтан да жасөспірімдер өзінің
физикалық мүмкіндіктерін асыра бағалауға құмар келеді. Түрлі
сипаттағы күштерге жас өспірімдердің ағзасы әр түрлі әсер
етеді. Мысалы, жылдамдық және жылдамдық-күшті қажет ететін
күштер шыдамдылық пен күшті қажет ететін жаттығулармен
байланысты күштерге қарағанда оңай көтереді. Зерттеушілер
жасөспірім шақ жылдамдық-күштік қасиеттерді тәрбиелеу үшін
әсіресе тиімді екенін көрсетті.
Ересек буын (15-17 жас).

Тыныс алу мүшелерінің кейінгі дамуы мен жетілуі ересек буындағы
оқушылардың ағзасының қызметтік мүмкіндіктерінің жалпы жоғарылауын
қамтамасыз етеді. Нақты айтқанда бұл кеуде тұсы көлемінің өсуінен, тыныс алу
жүйесінің және оттегіні пайдалану пайызының ұлғаюынан көрінеді. Бірақ
мұндай жағымды өзгерістерге қарамастан ересек мектеп оқушылары үлкендерге
қарағанда бұлшық еттерді қатайтуға және тыныс алуды ұстап тұратын
жаттығуларды қиын орындайды.
Қыздардың ер балаларға қарағанда қан айналым аппараты мен тыныс
алуының функционалдық мүмкіндіктері айтарлықтай төмен болғандықтан,
шыдамдылықты танытатын жүктемелердің мөлшерін өте қатаң белгілеу керек.
ЦНС дамуы ересек буында аяқталады. Қозу және тежелу процестері байсалдырақ
бола бастайды, мидың аналитикалық және синтездеу әрекетінің мүмкіндіктерін
жақсартады. Бұл сабақтарды өткізуде қолданылатын құралдар мен әдістердің
аясын кеңейтуге мүмкіндік
Қорытынды
Қорытып айтқанда, вегетативті нерв жүйесінің
симпатикалық және парасимпатикалық нерв талшықтарымен
барлық ішкі органдар жүйкелендіреді. Осының нәтижесінде,
бездердің сөл бөліп шығаруы, біріңғай салалы ет ткандерінің
жиырылуы, қан тамырларының кенейіп-тарылуы, жүрек
қызметі мен зат алмасу тағы басқа физиологиялық процестер
реттеліп отырылады. Мысалы, симпатикалық нерв импульсі
кез қарашығын кеңейтсе, сілекей сөлі мен көз жасын азайтса,
қан қысымын арттырып, жүрек соғуын жылдамдатса,
парасимпатикалық талшықтар арқылы берілген нерв
импульстері аталған органдардың жұмысына керісінше әсер
етеді.
Симпатикалық және парасимпатикалық нерв
импульстерінің органдар мұқтаждығына қарай алма-кезек
өзгеруі орталық нерв жүйесінің оның ми қыртысының
басқаруына байланысты өтеді.
Бала организмінің нақты іс-әрекетке бейімделуі, қоршаған
ортаның факторларына тұрақты болуы белгілері бір
жүйелердің өсіп жетілуі деңгейімен анықталады.
Сондықтанда бала организмінің қажетті толықтай жетілу
Бақылау сұрақтары
Сомалық және вегетативтік жйке
жүйесі дегеніміз не?
Симпатиткалық жүйке жүйесі қандай
қызмет атқарады және олардың ролі?
Парасимпатикалық жүйке жүйесі
дегеніміз не?
Вегетативті жүйке жүйесі бөлімдерін
ата?
ВЖЖ функцияларының бала
организмінің өсіп жетілуімен
байланысы қандай?
Бала организмінің өсуінің төрт типін
ата?
Қолданылған әдебиеттер тізімі

1.Физиология человека. Учебник для
институтов физической культуры.
/Под ред. Проф.Н.В.Зимкина/ М.,
ФиС,1975 г.
2.Адам физиологиясы Сәтпаева
Х.Қ.,Нілдібаева Ж.Б.,Өтепбергенова
Ә.А.-Алматы: «Білім»2002 ж.
3.Адам физиологиясы Исмагулова
Ф.А.,Төленбеков И.М.,Алматы
«Мектеп»1985 ж.

Ұқсас жұмыстар

Балалардың өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары

Организмнің өсуі мен дамуының жалпы заңдылықтары

Жас кезеңдері

Жынысты жасқа дейін

Малдың өсіп жетілуі

Өсу даму антропометриясы

Әлеуметтік бейімдеу және тұлғалық қолдау технологиясы

Даму мен өсудің негізгі заңдылықтары

ЖАС ЕРЕКШЕЛІК ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ

Отбасы баланы алғашқы әлеуметтендіру институты

Пәндер