Орталық жүйке Шеткі жүйке жүйесі

Презентация қосу

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

Оқушылардың физиологиялық дамуы

Тақырыбы:
Нерв жүйесі және оның жас ерекшеліктері. Нерв жүйесінің
эволюциялық даму сатылары. Нерв жүйесінің онто- және филогенезі.

Алматы қаласы, 2020ж
Жоспары:
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
Нерв жүйесі және оның жас ерекшеліктері
Нерв жүйесінің эволюциялық даму сатылары
Нерв жүйесінің онто- және филогенезі

III. Қорытынды
IV.Бақылау сұрақтары
V. Пайдаланылған әдебиеттер
Нерв жүйесі және оның жас ерекшеліктері

Жүйке жүйесі - адам мен
жануарлар организмдерінің
қоршаған ортаға бейімделуін
реттейтін жүйе. Жүйке
жүйесін зерттейтін
морфологияның бөлімін
гр neurologia (грек, neuron —
жүйке, жүйке
жасушасы; logos — ілім) деп
атайды. Жүйке жүйесінің
қызметтері рефлекстер
арқылы іс жүзіне асады.
Жүйке жүйесінің маңызы

Жүйке денедегі мүшелердің жұмысын реттейді. Мысалы, жүрек пен
бұлшықеттердің жиырылуы; сүйектердің қозғалысқа келуі; тер, сілекей,
сүт, қарын сөлінің бөлінуі және т. б. Осы әрекеттердің барлығы да тікелей
жүйке жүйесінің қатысуымен жүреді.

Барлық мүшелер мен мүшелер жүйесінің бірімен-бірінің байланысы
үйлесімді жұмыс істеуін басқарады. Мысалы, адам жүгіргенде аяқ
бұлшықеттерінің жұмысы күшейетіндіктен, зат алмасу үдерісі қарқынды
жүреді; тынысалу мен жүрек соғысы жиілейді; қан аз баратындықтан,
асқорыту мүшелерінің жұмысы баяулайды.

Жүйке жүйесі ағза мен сыртқы ортаның байланысын қамтамасыз етеді.
Сыртқы ортаның әр түрлі құбылыстарынан қорғану әрекеті
адамның жүйке жүйесінің әсерінен болады. Мысалы, жақын келген көлікті
(машина, трамвай, троллейбус және т. б.) өтіп кеткенше тоқтап күтіп тұру;
аса ыстық немесе суықтан қорғану; денені зақымдайтын заттарға жоламау
және т. б. Адамның ойлауы, саналы мінез-құлқы жүйке жүйесінің күрделі
дамуына тәуелді (бағынышты).
Адам денесінде болатын жүйке жүйесі жүйке ұлпасынан
түзіледі. Жүйке ұлпасының негізін жүйке жасушалары
құрайды. Жүйке жасушалары - нейронның денеден, ұзын және
қысқа өсінділерден тұратыны сендерге жүйке ұлпасынан таныс.
Нейронның денесінде цитоплазма мен ядро болады. Ұзын өсіндісі -
аксон ми мен жұлынның дененің кез келген бөлімімен
байланысуын қамтамасыз етеді. Аксонның сырты май текті ақ
қабықшамен қапталған. Бұлар шоғырланып ми мен жұлынның ақ
затын түзеді. Нейронның тарамдалған көптеген қысқа өсінділері
- дендриттердің сыртында ақ қабықша болмайды. Бұлардың
жиынтығы мен нейронның денесі сұр зат түзеді. Нейронда ұзын әрі
тарамдалмаған (тек ең ұшы сөл ғана тарамдалады) бір аксон
болады. Нейронның денесіне қозу (хабар,
сигнал) дендриттер арқылы келеді.
Құрылымы мен қызметіне қарай нейрондар 3 топқа бөлінеді:
1.сезгіш (қозу шеткі мүшелерден орталық жүйке жүйесіне өтеді);
2.байланыстырғыш - козуды сезгіш нейрондардан қозғалтқыш
нейрондарға өткізеді;
3. қозғалтқыш - қозуды орталық жүйке жүйесінен бұлшықеттер
мен ішкі мүшелерге өткізеді.
Жүйке жүйесі

Орталық жүйке Шеткі жүйке жүйесі.
жүйесі. Орталық Шеткі жүйке жүйесі ми мен
жүйке жүйесіне ми жұлыннан таралатын
мен жұлын жатады. жүйкелер мен жүйке
түйіндерінен тұрады.
Орталық жүйке жүйесі
ми мен жұлыннан
тұрады. Жұлын омыртқа
өзегінде орналасқан,
ұзындығы ересек
адамдарда жарты метрге
жуық, салмағы 37-38 г.
Жұлынның жоғарғы ұшы
сопақша мимен жалғасады
да, төменгі ұшы
шашақтанып І және ІІ бел
омыртқа тұсында бітеді.
Жұлын екі түрлі қызмет атқарады

өткізгіштік рефлекторлық

Жұлын 10 жасқа келгенде екі есе ұзарады.
Оның өсуі алғашқы жылы қарқынды жүреді де,
4-6 жасқа келгенде жұлынның дамуы аяқталуға
жақын қалады. Дегенмен оның толық жетілуі 20
жасқа жуықтағанда аяқталады.
Ми - ми сауытында орналасқан. Мидан 12 жұп нерв
тарайды:

1- иіс,
2- көру,
3- көз қимылдатқыш,
4 - шығыршық,
5- үшкіл (үш тарамды),
6 - бет бұру,
7 - бет,
8 - дыбыс,
9 - тілжұтқыншақ,
10 - кезеген,
11 - қосымша,
12 - тіласты жүйкелері.
Жаңа туған сәбидің
миының салмағы орта
есеппен 360-390 г, ересек
адамдарда 1400-1450 г.
Мидың толық жетілуі 17-
20 жаста байқалады.
Адамның ақыл-ойы
миының салмағымен
тікелей байланысты емес.
Дегенмен мидың
физиологиялық қалыпты
қызмет атқару қабілеті
оның салмағы 900
грамнан төмендегенде және
2100 грамнан асқанда
бұзылады.
Мидың бөлімдері:
• сопақша ми;
• Вароли көпірі;
• Мишық;
• ортаңғы ми;
• аралық ми;
• үлкен ми сыңарлары.
Сопақша ми - жұлынның үстіңгі жағында орналасқан. Ол екі түрлі
қызмет атқарады: өткізгіштік және рефлекторлық. Сопақша мида тыныс,
қан айналыс, сору, шайнау, жұтыну, жөтел, түшкіру, сілекей шығару,
қарын және қарын асты безінің сөлдерін бөлу орталығы орналасқан
және ІХ-ХІІ жұп нервтерінің ядролары орналасқан.

Вароли көпірі – сопақша мидың үстінде орналасқан. Сопақша ми мен
көпірді артқы ми деп те атайды. Артқы мидың дамуы 7 жасқа келгенде
аяқталуға жақындайды.

Мишық сопақша мидың артқы жағында орналасқан. Мишықта дененің
қимыл-өрекеттерін, тепе-теңдікті сақтау мен бұлшық еттердің тонусын
реттейтін орталықтар орналасқан. Мишықтың толық дамып жетілуі 7-8
жаста аяқталады.

Ортаңғы ми вароли көпірінің үстінде орналасқан. Мұнда сұр заттар
4 төбешік түрінде шоғырланған: көзді қозғаушы және шығыршық
жүйкелерінің, қызыл және қара субстанцияларының ядролары бар. 4
төбешіктің алдыңғыларында алғашқы көру орталықтары, артқы
төбешіктерінде алғашқы есту орталықтары орналасқан. Қызыл ядро
бұлшық ет тонусын реттейді.
Аралық ми ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасында
орналасқан. Ол 2 төмпешіктен және төмпешік асты аймағынан
тұрады. Төмпешіктерді таламус, төмпешік асты аймағын
гипоталамус деп атайды. Таламус арқылы мидың барлық сезгіш
жолдары өтеді. Гипоталамуста зат алмасуын, дененің
температурасын, аштық және шөл сезімдерін, барлық ішкі
мүшелердің қызметін реттеу орталықтары бар. Аралық мидың
дамуы 13-15 жаста аяқталады.

Үлкен ми сыңарлары (ми жарты шаралары). Мидың барлық
салмағының 80 %-ын үлкен ми сыңарлары алып жатыр. Онда 17
млрд жүйке жасушалары бар. Құрылысы жағынан ми сыңарлары
бір-бірімен сүйелді дене арқылы жалғасқан екі жарты шардан
тұрады. Әрбір жарты шар 5 бөлімнен тұрады: маңдай, орталық,
төбе, шүйде және самай.
Ми жарты шарлары екі үлкен
қызмет атқарады

Организмнің сыртқы ортамен Организмнің қызметін бір-
байланысын қамтамасыз етеді, яғни бірімен байланыстыру, ішкі
адамның мінез-құлқы, ойлау мүшелердің қызметтерін қажетті
қабілеті, санасы, ақыл-ойы – жағдайға қалыптастыру. Бұлар
бұлардың бәрі жоғары жүйке төменгі дәрежелі жүйке
әрекеттері; әрекеттері

Ми сыңарларының қызметі
Сол жақ жарты шар Оң жақ жарты шар
Сөйлеу, түсіну, ойлау, тану, уақытты Есту, сөзсіз іс-қимыл, кеңістікті
аңғару, ұқсастықты байқау, болжау, қабылдау, заттарды тұтас түрінде
бағдарлау, тұжырымдау, жоспарлау қабылдау, олардың функциялық
ұқсастықтарын байқау, заттардың
алыс-жақындығын байқау.
Шеткі жүйке жүйесі. Шеткі жүйке жүйесі ми мен жұлыннан шығып
бүкіл мүшелерге, олардың ұлпаларына, жасушаларына тараған
нейрондар мен жүйке талшықтарынан тұрады. Шеткі жүйке жүйесі
соматикалық және вегетативтік жүйке жүйелеріне бөлінеді.

Вегетативтік жүйке жүйесі
барлық ішкі мүшелерді,
қантамырларды, жүректі
жүйкелендіреді.
Вегетативтік жүйке жүйесінің
орталықтары ми бағанасында,
Соматикалық жүйке
жұлынның көкірек,
жүйесі организмнің
бел және сегізкөз
сыртқы мүшелерін және
бөлімдерінде
қаңқа бұлшық еттерін
орналасқан.
жүйкелендіреді. Соматикалық
жүйке жүйесінің орталықтары
жұлынның барлық
сегменттерінде, мидың
барлық бөлімдерінде (аралық
мидан басқасында) орналасқан
Вегетативтік жүйке жүйесі

Симпатикалық жүйке Парасимпатикалық бөлімнің
жүйесінің орталықтары орталығы сопақша мида, ми
жұлынның І-көкірек көпірінде және жұлынның
омыртқасымен ІІІ-бел сегізкөз бөлімінде
омыртқасының арасында орналасқан. Ми бөлімдерінен
орналасқан. Перифериялық басталатын бұл бөлімнің
бөлімі симпатикалық шекара жүйке талшықтары көзді
бағанасы мен түйіндерінен, қозғаушы, бет, тіл-
жүйкелер мен жүйке жұтқыншақ және кезеген
өрімдерінен тұрады. жүйкелердің құрамынан
Симпатикалық шекара бағанасы шығып өздері таралатын
мойын, көкірек, бел және мүшелердің маңында немесе
сегізкөз бөліктеріне бөлінеді. тікелей мүшелердің ішінде
ганглиялар түзеді.
Нерв жүйесінің эволюциялық даму сатылары
Адам ағзасы үшін жүйке жүйесі өте маңызды. Қозғалыстар, рефлекстер,
жүректің жұмысы, эмоциялар, сөйлеу ұйқыда да жұмысын тоқтатпайтын
күрделі жүйемен қозғалады және басқарылады.
Жүйке жүйесінің эволюциясы процесінде дамудың бірнеше негізгі
кезеңдерін ажыратуға болады:

Диффузды немесе Ганглиозды (түйіндік Түтікшелі жүйке жүйесі
асинаптикалық жүйке (артроподтар)) жүйке (омыртқалыларда) құрт
жүйесі. Ол жасуша жүйесі (құрт тәрізді) тәрізді нерв жүйесінен
пішініне ие, ол синаптикалық, қозуды ерекшеленеді, өйткені
процесс бір бағытта жүргізеді омыртқалыларда жолақты
жасушаларының және сараланған бұлшықеттері бар қаңқа
қосылысы арқылы бейімделу мотор аппараттары пайда
қалыптасады және реакцияларын болды. Бұл орталық жүйке
бүкіл денеге біркелкі қамтамасыз етеді. жүйесінің дамуына әкелді,
бөлініп, ауыз оның жеке бөліктері мен
қуысының құрылымдары эволюция
айналасында процесінде біртіндеп және
қалыңдайды. белгілі бір ретпен
қалыптасады.
Дамудың негізгі сатылары
Жүйке жүйесінің эволюциясы, оның құрылымы мен қызметі, Е. К.
Сепптің пікірінше, моториканың эволюциясымен ажырамас байланыста
қарастырылуы керек. Дәл осы позициядан жүйке жүйесінің құрылымдық
және функционалды өзгерістерін ішек қуысынан жоғары омыртқалы
жануарларға дейін түсіндіруге болады. Гидраның қозғалысы амебаға
ұқсайды-бүкіл дене моторикаға қатысады, перистальтикалық сипатқа ие.
Дененің қай бөлігінде қозу пайда болса да, бүкіл жүйке жүйесі бұл
процеске қатысады, ал гидра барлық бұлшықеттердің толық жиырылуын
қамтамасыз етеді. Моториканың екінші дәрежесі-қозғалысты қамтамасыз
ететін дененің арнайы бөліктерін бөлу (флагелла, цилия). Қозғалыс
сипаты өзгеріссіз қалады-перистальтикалық, қаңқасыз. Бұл нақты түрде
ұлуларда көрсетілген.Моториканың түбегейлі өзгеруі қаңқаның дамуымен
байланысты (үшінші кезең). Бұл жағдайда қозғалыс тетік көмегімен
болатындығы айтылып тұр. Моториканың тетікті түрі басқару
аппаратының — жүйке жүйесінің тым күрделенуін талап етті.
Жүйке жүйесінің құрылымы мен функциясының эволюциясын оның жеке
элементтерін — жүйке жасушаларын жақсарту тұрғысынан да, бейімделу
әрекетін қамтамасыз ететін жалпы қасиеттерді жақсарту тұрғысынан да
қарастырған жөн.
Нерв жүйесінің онто- және филогенезі
Онтогенез немесе организмнің жеке дамуы екі кезеңге бөлінеді:
пренатальды (ішілік) және постнатальды (туылғаннан кейін).
Пренатальды кезең тұжырымдама мен зиготаның қалыптасу сәтінен бастап
туылғанға дейін жалғасады; постнатальды кезең – туылған сәттен бастап өлімге
дейін. Пренатальды кезең өз кезегінде үш кезеңге бөлінеді: бастапқы,
эмбрионалды және ұрық.
Адамның бастапқы (имплантация алдындағы) кезеңі дамудың алғашқы
аптасын қамтиды (ұрықтанғаннан бастап жатырдың шырышты қабығына
имплантацияға дейін). Эмбриональды (ұрыққа дейінгі, эмбриондық) кезең -
екінші аптаның басынан сегізінші аптаның аяғына дейін (имплантация сәтінен
бастап органдарды төсеу аяқталғанға дейін). Ұрық (ұрық) кезеңі тоғызыншы
аптадан басталып, туғанға дейін созылады. Осы уақытта дененің өсуі байқалады.
Онтогенездің постнатальды кезеңі он бір кезеңге бөлінеді: 1-10 күн - жаңа туған
нәрестелер; 10-шы күн - 1 жас - сәби; 1-3 жас - ерте балалық шақ; 4-7 жас -
бірінші балалық шақ; 8-12 жас - екінші балалық шақ; 13-16 жас - жасөспірім; 17-
21 жас - жасөспірім; 22-35 жас - алғашқы жетілген жас; 36-60 жас - екінші
жетілген жас; 61-74 жас; 75 жастан - қарттық, 90 жастан кейін - ұзақ өмір
сүретіндер. Онтогенез табиғи өліммен аяқталады.
Филогенез-бұл түрдің тарихи даму процесі. Жүйке жүйесінің филогенезі-оның
құрылымын қалыптастыру және жетілдіру тарихы. Филогенетикалық қатарда
әртүрлі күрделілік деңгейіндегі организмдер бар. Оларды ұйымдастырудың
принциптерін ескере отырып, оларды екі үлкен топқа бөлуге болады. Омыртқасыз
жануарлар әртүрлі түрлерге жатады және ұйымдастырудың әртүрлі принциптеріне
ие. Хордалы жануарлары бір түрге жатады және қарапайым ұйымдастырылған
ланцетниктен адамға дейінгі жалпы құрылым жоспарына ие. Әр түрлі
жануарлардың күрделілігінің әртүрлі деңгейіне қарамастан, олардың жүйке
жүйесінің алдында бір ғана міндет бар. Бұл, біріншіден, барлық органдар мен
тіндерді біртұтас тұтастыққа біріктіру (висцеральды функцияларды реттеу),
екіншіден, сыртқы ортамен байланысты қамтамасыз ету, атап айтқанда оның
ынталандыруы мен оларға жауап беру (мінез-құлық пен қозғалысты ұйымдастыру).
Жүйке жүйесінің жасушалары, омыртқасыздар да, хордалы жануарлар да бірдей
орналасқан. Жануарлардың құрылымының жақсаруымен жүйке жүйесінің
құрылымы айтарлықтай өзгереді. Филогенетикалық қатардағы жүйке жүйесінің
жетілуі түйіндердегі жүйке элементтерінің шоғырлануы және олардың арасындағы
ұзақ байланыстардың пайда болуы арқылы жүреді. Келесі қадам – цефализация-
мінез-құлықты қалыптастыру функциясын алатын мидың пайда болуы. Жоғары
омыртқасыздар (жәндіктер) деңгейінде кортикальды құрылымдардың
(саңырауқұлақ тәрізді денелер) прототиптері пайда болады, оларда жасуша
денелері үстінде орналасады. Жоғары хордалы жануарларда мидағы нақты
кортикальды құрылымдар пайда болады, ал жүйке жүйесінің дамуы
кортиколизация жолымен жүреді, яғни.барлық жоғары функцияларды ми
қыртысына беру. айта кететін жайт, жүйке жүйесінің құрылымының күрделенуімен
алдыңғы түзілімдердің жоғалуы байқалмайды. Жоғары ағзалардың жүйке
жүйесінде дамудың алдыңғы кезеңдеріне тән желілік, тізбекті және ядролық
құрылымдар қалады.
Сұрақтар:
Шеткі жүйке жүйесіне жалпы сипаттама
Вегетативті жүйке жүйесі
"Филогенез" және "онтогенез"ұғымдарына анықтама
беріңіз
Жүйке жүйесі қаншаға бөлінеді?
Жұлынның қызметі
Мидың бөлімдері
Пайдаланылған әдебиеттер:

Федюкевич Н. И. Анатомия и физиология человека: Учебное пособие. -
М.: «Современное слово», 2011. - 640 с.
Проничев И. В. Лекции по физиологии центральной нервной системы.
М.: Медицина, 2016 г. Пайдаланылған әдебиеттер:
Физиология Центральной нервной системы / Под ред. С. И. Смирнова.
М.: Медицина,
Федюкевич Н. И. 2013 г.
Анатомия и физиология человека: Учебное пособие. - М.:
А. В. Кондрашев,
«Современное О. 2011.
слово», А. Каплунова.
- 640 с. Анатомия нервной системы. Изд.:
Эксмо, 2014
Проничев И. В.г.Лекции по физиологии центральной нервной системы. М.:
Медицина, 2016 г.
Физиология Центральной нервной системы / Под ред. С. И. Смирнова. М.:
Медицина, 2013 г.
А. В. Кондрашев, О. А. Каплунова. Анатомия нервной системы. Изд.: Эксмо,
2014 г.

Ұқсас жұмыстар

БЕЛ ЖҮЙКЕЛЕРІ

Жоғарғы жүйке жүйесінің онтогенензі

Жүйке жүйесінің физиологиясы

ШЕТКІ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ СОМАТИКАЛЫҚ БӨЛІГІ

Жүйке жүйесі жұлын

Вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдері, олардың құрылысы мен қызметі

Жүйке жүйесінің маңызы

ОРТАҒА БЕЙІМДЕЛУІН РЕТТЕЙТІН ЖҮЙЕ

Жүйке жүйесінің құрылысы, қызметі мен дамуы Жүйке жүйесінің маңызы

Шеткі жүйке жүйесі

Пәндер