Тілдік жағдаят

Әлеуметтік лингвистиканың өзекті мәселелері

Бұл ғылымды зерттеумен кім айналысады деген сұрақ туады. Мұндай сұраққа қазіргі әлеуметтік лингвистика - бұл тіл білімінің бір саласы деп нақты жауап береді.

Өйткені, оның қай ғылымға жататындығы, өзіндік мәртебесі туралы даудың күні өтті. Ол - әлеуметтік лингвистиканың пайда болу, қалыптасу кезеңіндегі мәселе.

Бүгін, XXI ғасыр басында әлеуметтік лингвистика өзінің нысанасын, мақсаты мен міндеттерін ғана анықтап қойған жоқ, сонымен қатар тіл білімі ғылымына тән нақтылы нәтижелерін де беріп үлгірді.

Кеңестік әлеуметтік бағытты ұстанушылар:

Әлеуметтік лингвистиканың ғылым ретінде негізін…

Париж структурализмі және Женева мектебінің өкілдері:

А. Сеше, Ш. Балли, А. Мартине, С. Д. Кацевский, Р. Р. Едаль т. б.

Кеңестік диалектогра

фистері:

Г. Розенкронц, Т. Фрингс, Р. Горссе т. б.

Е. Д. Поливанов, Р. Д. Шор, В. М. Жирмунский т. б.

Еліміздің өзіндік тілдік құрылысы және онымен байланысты мәселелер ғылыми шешімін таба бастады.

Қазақстандағы әлеуметтік лингвистика бұрынғы КСРО-дағы әлеуметтік лингвистикалық бағыттың негізінде қалыптасты.

Еліміздің тәуелсіздік алғанынан бергі жылдарда республикадағы тілдік жағдаят, тіл саясаты, оның өзіндік бағыттары арнайы зерттелді.

Г. М. Әлімжанова, т. б.

Бұл бағытта зерттеген ғалымдардың еңбектерін атауға болады:

Б. Хасанұлы

М. М. Копыленко

А. Е. Карлинский

М. К. Исаев

Э. Д. Сүлейменова

З. К. Ахметжанова

С. Т. Сайна

Н. Ж. Шаймерденова

К. М Байбосынова

А. М. Құмарова

А. Абасилов

Г. С. Суюнова

С. А. Асанбаева

Д. Ж. Қасымова

Г. Д. Алдабергенова

Қазақстандағы тілдік құрылыс пен тілдік ахуалды зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде әлеуметтік лингвистиканың жоғарыда аталған ең өзекті деген проблемалары жан-жақты талданады.

Негізгі проблемаларына ғылыми сипаттамалар береді [1] .

Б. Хасанұлы 1976 жылы жарық көрген «Языки народов Казахстана и их взаимодействие» атты еңбегінде

Қазақстандағы тілдік жағдаятқа кең түрде мінездеме береді.

Қазақстан халықтары тілдерінің өзара қарым-қатынасын;

Олардың тұтынушыларын;

Тіл меңгеру деңгейлерін;

Ғылым салаларында қолданылуын;

Қоғамдық қызметтерін нақтылы статистикалық мәліметтермен…

Бұл еңбектерде қазақтардың орыс тілін қолданудағы фонетикалық, лексикалық және морфологиялық қателіктері зерттелді.

1982 жылы М. М. Копыленко мен С. Т. Саинаның

1984 жылы М. М. Копыленко мен З. К. Ахметжанованың

1987 жылы осы еңбектің екінші бөлімі

«Функционирование русского языка в различных слоях казахского языка»

«Фонетическая интерференция в русской речи казахов»,

«Лексическая и морфологическая интерференция в русской речи казахов»

6) интерференциялық құбылысқа әлеуметтік лингвистикалық талдаулар жасау [2] .

Интерференциялық құбылыстарды әлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан зерттеу әдістері мынадай бағытта қарастырылды:

1) қазақ және орыс тілдерін зерттеу кезеңіндегі интер/қ құбылыс/ң қысқаша салыстырмалы талдау;

2) потенциалды интерференцияның аумағын айқындау;

3) информанттарды экспедициялық бақылау;

4) нақты интерференцияны лингвисти/қ тұрғыдан сипаттау, талдау;

5) тест және сауалнама сұрақтары арқылы интер/қ құбылыс/ды зерттеу, талдаулар жүргізу;

Осы еңбектерде қазақ-орыс қостілтілдігінің пайда болу жолдары, қазақтардың екі тілді меңгеру ерекшелігі нақты сөз болады.

Б. Хасанұлының мынадай еңбектері жарық көрді:

1987 жылы «Казахско-русское двуязычие (социолингвистический аспект) »;

1989 жылы «Нациолнальные языки: пойски и перспективы» атты еңбектері жарық көрді.

Қазақстандық тәжірибеде қостілді, үштілді және төрттілді этнос өкілдерін нақты мысалдармен дәлелдеп берді.

Қазақстандағы этностардың тіл меңгеру деңгейлері мен тәжірибелері нақты статистикалық зерттеулерге сүйене отырып талданды.

Мұнда біртілділік, қостілділік, үштілділік, төрттілділік ұғымдарына анықтамалар беріліп, олардың әлеуметтік лингвистикалық сипаттамалары көрсетілді.

қостілділік, көптілділік және диглоссия мәселелерін жан-жақты талдаған тағы да басқа зертеу еңбектері жарық көре бастады.

1990 жылдары қазақстандық әлеуметтік лингвистиканың біршама кең түрде қарастырған проблемасы -

Интеркаляция типологиясы т. б. мәселелер қамтылған.

1990 жылы жарық көрген А. Е. Карлинскийдің «Основы теории взаимодействие языков» деген еңбегінде:

Тілдердің бір-біріне әсер ету мәселесі;

Қостілділік, пайда болуы және қоғамдағы орны;

Табиғи және жасанды билингвизм, тілдік ұжым;

Интерференция, оның типтері;

1990 жылы «Языковая политика в Казахстане и пути ее реализации» атты жинақ жарық көрді;

Қостілділік теориясына қосылған қомақты мынадай зерттеу еңбектері болды:

1991 жылы қостілділік мәселесін талдаған М. М. Копыленко мен З. К. Ахметжанованың «Психолингвистический аспект двуязычия. Проблемы национально-русского двуязычие» еңбегі.

1992 жылы Б. Хасанұлы «Ана тілі - ата мұра» атты еңбегінде алғаш рет ана тілі категориясын әлеуметтік лингвистикалық тұрғыдан жан-жақты талдап көрсетті.

«Ана тілі дегеніміз күллі тіл атаулыдан ішкі құрылыс ерекшелігімен дараланатын, белгілі бір халықпен нақты кеңістікте тарихи бірге жасап, оның төл мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз ұластырушы, сол халық адамдарына (жас, жыныс, сенім, кәсіп, әлеуметтік жағдай айырмасына қарамай) түгелдей және жан-жақты қызмет ететін ұлтішілік қатынас құралы [3, 25. ] .

Б. Хасанұлы осы еңбегінде ана тіліне мынадай анықтама береді:

«Қостілділік - белгілі бір территория көлеміндегі ұлтаралық (этносаралық) қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір этникалық қауымдастық өкілдеріне, бүкіл қоғамның (социумның) әр түрлі жағдайда екі тілді (әдетте, ана тілі мен екінші бір тілді) алма кезек немесе қатар қолдануы», - деген анықтама береді [3, 132. ] .

Б. Хасанұлы

Б. Хасанұлы осы еңбегінде мемлекеттік тілді дамытудың мынадай принциптерін атап көрсетеді:

6) Тіл заңының іске асуы жөнінде көпшілік қауым алдында жыл сайын есеп беріп отыруды дағдыға айналдыру [ 3, 219-220. ] .

5) Мемлекеттік тілді бір ғана қазақ тілінде емес, орыс және басқа тілдерде де насихаттаудың іс-шаралар жүйесін қалыптастыру.

4) Мемлекеттік тілді оқыту ісін кадрмен, оқу құралдарымен толық қамтамасыз ету.

3) Мемлекеттік тілді қаржыландыру мәселесін түбегейлі шешу.

2) Мемлекеттік тілді жоспарлы түрде жағдайды туғыза отырып, ұйымдар мен кәсіпорындарда іс қағаздарын жүргізуге пайдалану.

1) Мемлекеттік тілді жоспарлы түрде, барлық жағдайды туғыза отырып, кезең-кезеңімен барлық мекеме, ұйым, кәсіпорындардың қызмет бабындағы қарым-қатынас құралына айналдыру.

Әлеуметтік лингвистиканың теориялық мәселелеріне, зерттеу бағыттарына, әдіс-тәсілдеріне т. б. қатысты 400-дей терминге түсінік берілген [4 ] .

Э. Д. Сүлейменова мен Н. Ж. Шаймерденованың 2002 ж. шыққан «Словарь социолингвистических терминов» атты сөздігінде:

«Двуязычие и межэтническая коммуникация. Актуальные проблемы межкультурной коммуникации и перевода» атты еңбегі

1996 жылы Э. Д. Сүлейменованың

1999 жылы А. Е. Карлинскийдің

2001 жылы

«Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики» атты еңбегі

«Международные отношения: теория - практика - поиск» деген зерттеуі

Қазақстандағы қазақ, орыс және ағылшын тілдері серіктестігінен тұратын үштілділік мәселесін кең көлемдегі мәселелерді қамтыған оқу құралы ретінде танылды.

Б. Хасанұлының 2006 жылы жарық көрген «Тілдік қатынас негіздері» еңбегі

Э. Д. Сүлейменованың

«Языковая ситуация в Казахстане: к оценке, эффективности языкового планирование»;

Ө. Жолдасбеков пен Н. Қалидың

«Тіл заңы - түсінік тірегі»;

Б. Хасанұлының

«Тіл саясатының тарихы тереңде», Лингвистическое формулировки проекта новой Конституции: Противоречие и пути преоделения»;

Е. Шаймерденовтің

«Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтудің өзекті мәселелері»;

Б. Әбдіғалиевтің

«Этнолингвстицеская ситуация в Казахстане»;

А. Абасиловтың

«Мемлекеттік тіл - көптілділік жағдайында әлеуметтік қажеттілік»;

Қазақстан Республикасындағы тілдік жағдаяттың қазіргі сипатын әлеуметтік лингвистиканың әдіс-тәсілдерімен ғылыми тұрғыдан біршама толықтай сипаттап береді.

М. Аренов пен С. Калмыковтың «Современная языковая ситуация в Республике Казахстан» атты мақаласында:

Қоғамдық салаларының ішінде жарнаманың тіл дамытудағы орнына арнайы тоқталады.

А. С. Асанбаева «Қазақша жарнаманың тілі, стилі, қазіргі жағдайы», «Қазақ тіліндегі жарнаманы жақсарту мәселелері» атты мақалаларында:

Жарнама мәтініндегі тілдік ерекшеліктер;

Мемл. тілдің жарнама саласындағы қоғамдық қызметіне;

Оны жақсартудың алғы шарттарына талдау жасайды;

Тілдік жағдаят;

Б. Хасанұлының «Социально-лингвистические проблемы функционирование казахского языка в Республике Казахстан» (1992) тақырыбындағы докторлық диссертациясында:

Қазақстандағы қостілділік, көптілділік мәселелері қаралды.

Көпұлтты мемлекеттердегі тілдердің қарым-қатынасы мен дамуының жалпы теориясы;

Тіл мен қоғамның байланысы;

Қазақ тілінің Қазақстандағы қызметінің әлеуметтік лингвистикалық мәселелері;