Тілдік жағдаят

Презентация қосу

Әлеуметтік
лингвистиканың өзекті
мәселелері
Тіл
білімі
Психо Саяса
логия ттану
Әлеуметтік
лингвистика
мына ғылым
салаларының
тоғысуынан Эконо
Тарих пайда болған: мика

Этног Демог
рафия рафия
Бұл ғылымды зерттеумен кім айналысады
деген сұрақ туады. Мұндай сұраққа қазіргі
әлеуметтік лингвистика – бұл тіл білімінің
бір саласы деп нақты жауап береді.

Өйткені, оның қай ғылымға жататындығы,
өзіндік мәртебесі туралы даудың күні өтті.
Ол – әлеуметтік лингвистиканың пайда
болу, қалыптасу кезеңіндегі мәселе.

Бүгін, XXI ғасыр басында әлеуметтік
лингвистика өзінің нысанасын, мақсаты
мен міндеттерін ғана анықтап қойған жоқ,
сонымен қатар тіл білімі ғылымына тән
нақтылы нәтижелерін де беріп үлгірді.
Әлеуметтік
лингвистиканың
ғылым ретінде негізін…

Париж Кеңестік
структурализмі Кеңестік әлеуметтік
және Женева диалектогра бағытты
мектебінің фистері: ұстанушылар:
өкілдері:

Г.Розенкронц, Е.Д.Поливанов
А.Сеше, Ш.Балли,
Т.Фрингс, , Р.Д.Шор,
А.Мартине,
Р.Горссе т.б. В.М.Жирмунс
С.Д.Кацевский,
кий т.б.
Р.Р.Едаль т.б.
Қазақстандағы әлеуметтік
лингвистика бұрынғы КСРО-дағы
әлеуметтік лингвистикалық бағыттың
негізінде қалыптасты.

Еліміздің тәуелсіздік алғанынан бергі
жылдарда республикадағы тілдік
жағдаят, тіл саясаты, оның өзіндік
бағыттары арнайы зерттелді.

Еліміздің өзіндік тілдік құрылысы
және онымен байланысты мәселелер
ғылыми шешімін таба бастады.
Бұл бағытта зерттеген
ғалымдардың
еңбектерін атауға
болады:
Б.Хасанұлы Э.Д.Сүлейменова М.К.Исаев
А.Е. Карлинский С.Т.Сайна З.К.Ахметжанова

М.М. Копыленко Н.Ж.Шаймерденова
К.М Байбосынова А.М.Құмарова А.Абасилов
Г.С.Суюнова С.А.Асанбаева Д.Ж. Қасымова
Г.Д.Алдабергенова Г.М.Әлімжанова, т.б.
Қазақстандағы тілдік құрылыс
пен тілдік ахуалды зерттеуші
ғалымдардың еңбектерінде
әлеуметтік лингвистиканың
жоғарыда аталған ең өзекті
деген проблемалары жан-
жақты талданады.
Б.Хасанұлы 1976 жылы жарық көрген «Языки народов
Казахстана и их взаимодействие» атты еңбегінде

Қазақстандағы тілдік жағдаятқа кең түрде
мінездеме береді.

Қазақстан халықтары Олардың тұтынушыларын;
тілдерінің өзара қарым-
қатынасын; Тіл меңгеру деңгейлерін;
Қоғамдық қызметтерін
Ғылым салаларында нақтылы статистикалық
қолданылуын; мәліметтермен…

Негізгі проблемаларына ғылыми сипаттамалар
береді [1].
1982 жылы «Функционирование русского
М.М.Копыленко языка в различных слоях
мен С.Т.Саинаның казахского языка»

1984 жылы
«Фонетическая интерференция
М.М.Копыленко мен
З.К.Ахметжанованың в русской речи казахов»,

«Лексическая и
1987 жылы осы
морфологическая
еңбектің екінші
интерференция в русской речи
бөлімі
казахов»

Бұл еңбектерде қазақтардың орыс тілін қолданудағы
фонетикалық, лексикалық және морфологиялық
қателіктері зерттелді.
Интерференциялық құбылыстарды әлеуметтік
лингвистикалық тұрғыдан зерттеу әдістері мынадай
бағытта қарастырылды:

1) қазақ және орыс тілдерін зерттеу кезеңіндегі интер/қ
құбылыс/ң қысқаша салыстырмалы талдау;
2) потенциалды интерференцияның аумағын айқындау;
3) информанттарды экспедициялық бақылау;

4)нақты интерференцияны лингвисти/қ тұрғыдан
сипаттау, талдау;
5)тест және сауалнама сұрақтары арқылы интер/қ
құбылыс/ды зерттеу, талдаулар жүргізу;

6) интерференциялық құбылысқа әлеуметтік
лингвистикалық талдаулар жасау [2].
Б.Хасанұлының мынадай
еңбектері жарық көрді:

1989 жылы
1987 жылы «Казахско-
«Нациолнальные
русское двуязычие
языки: пойски и
(социолингвистический
перспективы» атты
аспект)»;
еңбектері жарық көрді.

Осы еңбектерде қазақ-орыс қостілтілдігінің пайда болу
жолдары, қазақтардың екі тілді меңгеру ерекшелігі
нақты сөз болады.
Қазақстандағы этностардың тіл меңгеру
деңгейлері мен тәжірибелері нақты
статистикалық зерттеулерге сүйене
отырып талданды.

Мұнда біртілділік, қостілділік, үштілділік,
төрттілділік ұғымдарына анықтамалар
беріліп, олардың әлеуметтік
лингвистикалық сипаттамалары
көрсетілді.

Қазақстандық тәжірибеде қостілді, үштілді
және төрттілді этнос өкілдерін нақты
мысалдармен дәлелдеп берді.
1990 жылдары қазақстандық
әлеуметтік лингвистиканың
біршама кең түрде қарастырған
проблемасы –

қостілділік, көптілділік және
диглоссия мәселелерін жан-жақты
талдаған тағы да басқа зертеу
еңбектері жарық көре бастады.
1990 жылы жарық көрген А.Е.Карлинскийдің
«Основы теории взаимодействие языков» деген
еңбегінде:

Тілдердің бір-біріне әсер ету мәселесі;
Қостілділік, пайда болуы және қоғамдағы орны;

Табиғи және жасанды билингвизм, тілдік ұжым;

Интерференция, оның типтері;
Интеркаляция типологиясы т.б. мәселелер
қамтылған.
Қостілділік теориясына
қосылған қомақты
мынадай зерттеу еңбектері
болды:

1990 жылы 1991 жылы қостілділік
«Языковая мәселесін талдаған
политика в М.М.Копыленко мен
Казахстане и пути З.К.Ахметжанованың
ее реализации» «Психолингвистический
атты жинақ жарық аспект двуязычия.
көрді; Проблемы национально-
русского двуязычие» еңбегі.
1992 жылы Б.Хасанұлы «Ана
тілі – ата мұра» атты
еңбегінде алғаш рет ана тілі
категориясын әлеуметтік
лингвистикалық тұрғыдан
жан-жақты талдап көрсетті.
Б.Хасанұлы осы еңбегінде
ана тіліне мынадай
анықтама береді:

«Ана тілі дегеніміз күллі тіл атаулыдан ішкі
құрылыс ерекшелігімен дараланатын, белгілі бір
халықпен нақты кеңістікте тарихи бірге жасап,
оның төл мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз
ұластырушы, сол халық адамдарына (жас,
жыныс, сенім, кәсіп, әлеуметтік жағдай
айырмасына қарамай) түгелдей және жан-жақты
қызмет ететін ұлтішілік қатынас құралы [3, 25.].
«Қостілділік – белгілі бір территория
көлеміндегі ұлтаралық (этносаралық)
қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір
этникалық қауымдастық өкілдеріне,
бүкіл қоғамның (социумның) әр түрлі
жағдайда екі тілді (әдетте, ана тілі мен
екінші бір тілді) алма кезек немесе қатар
қолдануы», – деген анықтама береді
[3,132.].

Б. Хасанұлы
Б.Хасанұлы осы еңбегінде мемлекеттік тілді дамытудың
мынадай принциптерін атап көрсетеді:

1) Мемлекеттік тілді жоспарлы түрде, барлық жағдайды туғыза
отырып, кезең-кезеңімен барлық мекеме, ұйым, кәсіпорындардың
қызмет бабындағы қарым-қатынас құралына айналдыру.
2) Мемлекеттік тілді жоспарлы түрде жағдайды туғыза отырып,
ұйымдар мен кәсіпорындарда іс қағаздарын жүргізуге пайдалану.
3) Мемлекеттік тілді қаржыландыру мәселесін түбегейлі шешу.
4) Мемлекеттік тілді оқыту ісін кадрмен, оқу құралдарымен толық
қамтамасыз ету.

5) Мемлекеттік тілді бір ғана қазақ тілінде емес, орыс және басқа
тілдерде де насихаттаудың іс-шаралар жүйесін қалыптастыру.

6)Тіл заңының іске асуы жөнінде көпшілік қауым алдында жыл
сайын есеп беріп отыруды дағдыға айналдыру [ 3, 219-220.].
Э.Д.Сүлейменова мен
Н.Ж.Шаймерденованың 2002 ж. шыққан
«Словарь социолингвистических
терминов» атты сөздігінде:

Әлеуметтік лингвистиканың
теориялық мәселелеріне, зерттеу
бағыттарына, әдіс-тәсілдеріне т.б.
қатысты 400-дей терминге түсінік
берілген [4 ].
«Казахский и русский
1996 жылы языки: основы
Э.Д.Сүлейменованың контрастивной
лингвистики» атты еңбегі

«Международные
1999 жылы отношения: теория –
А.Е.Карлинскийдің практика – поиск» деген
зерттеуі
«Двуязычие и
межэтническая
коммуникация. Актуальные
2001 жылы
проблемы межкультурной
коммуникации и перевода»
атты еңбегі
Б.Хасанұлының 2006 жылы жарық
көрген «Тілдік қатынас негіздері» еңбегі

Қазақстандағы қазақ, орыс және
ағылшын тілдері серіктестігінен
тұратын үштілділік мәселесін кең
көлемдегі мәселелерді қамтыған
оқу құралы ретінде танылды.
«Языковая ситуация в Казахстане: к
Э.Д.Сүлейменованың оценке, эффективности языкового
планирование»;

Ө.Жолдасбеков пен «Тіл заңы – түсінік тірегі»;
Н.Қалидың
«Тіл саясатының тарихы тереңде»,
Лингвистическое формулировки
Б.Хасанұлының проекта новой Конституции:
Противоречие и пути преоделения»;

«Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын
Е.Шаймерденовтің кеңейтудің өзекті мәселелері»;

«Этнолингвстицеская ситуация в
Б.Әбдіғалиевтің Казахстане»;

«Мемлекеттік тіл – көптілділік
А.Абасиловтың жағдайында әлеуметтік қажеттілік»;
М.Аренов пен С.Калмыковтың
«Современная языковая ситуация
в Республике Казахстан» атты
мақаласында:

Қазақстан Республикасындағы
тілдік жағдаяттың қазіргі сипатын
әлеуметтік лингвистиканың әдіс-
тәсілдерімен ғылыми тұрғыдан
біршама толықтай сипаттап береді.
А.С.Асанбаева «Қазақша жарнаманың тілі,
стилі, қазіргі жағдайы», «Қазақ тіліндегі
жарнаманы жақсарту мәселелері» атты
мақалаларында:

Жарнама мәтініндегі тілдік ерекшеліктер;
Мемл. тілдің жарнама саласындағы қоғамдық
қызметіне;
Оны жақсартудың алғы шарттарына талдау
жасайды;
Қоғамдық салаларының ішінде жарнаманың
тіл дамытудағы орнына арнайы тоқталады.
Б.Хасанұлының «Социально-лингвистические
проблемы функционирование казахского языка в
Республике Казахстан» (1992) тақырыбындағы
докторлық диссертациясында:

Тілдік жағдаят; Қазақ тілінің
Қазақстандағы
Көпұлтты мемлекеттердегі қызметінің әлеуметтік
тілдердің қарым-қатынасы лингвистикалық
мен дамуының жалпы мәселелері;
теориясы;

Қазақстандағы қостілділік, Тіл мен қоғамның
көптілділік мәселелері қаралды. байланысы;
Мынадай тақырыптарда
ғылыми-зерттеу
жұмыстары жазылып,
қорғалды.

Д.Ж.Қасымова «Функционирование Г.С.Суюнова «Речевое
уйгурского языка и формы его поведение казахов-
существования (социолингвистическое блингвов» (1995);
исследование районов компактного
прожижания уйгуров в Казахстане)» (1995);
А.Абасилов «Мемлекеттік
А.М.Құмарова «Социально- тілдің Қазақстан
лингвистические проблемы формирования Республикасының
казахской языковой среды в Республике солтүстік аймағындағы
Казахстан» (1996); қызметі:
социолингвистикалық
проблемалары, оларды
Г.Д.Алдабергенова «Исследование влияния
шешу жолдары» (1998);
билингвизма на развитие детей» (1999);
Мынадай тақырыптарда
ғылыми-зерттеу
жұмыстары жазылып,
қорғалды.
С.А.Асанбаева «Жарнама саласында Г.М.Алимжанова
мемлекеттік тілді қолданудың «Структура речевого
социолингвистикалық өзекті мәселелері» этикета казахского и
(1999); русского языков» (1999);

С.Ю.Сон «Социолингвистический анализ Б.Ж.Құрманова
функционирования коре мар и русского «Социоально-
языка в корейской диаспоре Казахстана» лингвистические
(1999); проблемы
функционирования
Г.А.Досмұхамбетова «Функционирования государственного языка а
казахского и русского языков в западном регионе РК»,
микросоциальной общности» т.б.
Жұмыстардың барлығында да қазақстандық
әлеуметтік лингвистиканың ең өзекті деген мәселелері
сөз болады. Мысалы төмендегідей проблемалар жан-
жақты қаралып, ғылыми айналымға түсті:

Мемлекеттік тілдің қолданылуы;

Қоғамдық мәні мен қызметі;
Орыс тілінің және өзге тілдердің әлеуметтік
коммуникативтік жүйедегі орны;

Қостілділік, көптілділік, тіл дамытуды саналы
басқару мен реттеу, тіл саясаты т.б.
Сонымен әлеуметтік
лингвистиканың нысанасы –
қолданыстағы тіл. Тіл қоғамда
белгілі бір әлеуметтік
құрылымдарға ие бола отырып,
қаншалықты қызмет етсе, тілді
әлеуметтік контексте зерттейтін
әлеуметтік лингвистика ғылымы
туралы да соншалықты айтуға
болады.
Қолданылған әдебиеттер:
1.Хасанов Б. Языки народов Казахстана и их
взаимодействие. –Алма-Ата:
Наука, 1976. – 216 с.
2.Лексическая и морфологическая интерференция в
русской речи
казахов. – Алма-Ата: Наука, 1987. -120 с.
3.Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра (Қазақ тілінің жер
жүзі тілдері
жүйесіндегі алатын орны). – Алматы: Жазушы, 1992. -
272 б.
4.Сулейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж. Словарь
социолингвистических
терминов. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 170 с.
Назарларыңызға
рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Коммуникативтік кеңістіктегі лингвоэкология пәнінің қарастыратын мәселелері

ТІЛДІК ТҰЛҒА

ТІЛ ТАЗАЛЫҒЫ

Дәстүрлі грамматика және фукционалды грамматиака

Әлеуметтік лингвистика

Тыңдалым тапсырмасы

Ойлау түсінігі

Таным мен қарым-қатынастың сөйлеу әрекетінің қызметі ретінде

Сауат ашу сабақтарына қойылатын негізгі педагогикалық талаптар

Тілдік бірліктер және контекст

Пәндер