Дискурс Ғылыми дискурс

Прагмалингвистика

Қазіргі таңда қолданыс тіліндегі стиль мәселесін стилистиканың прагмастилистика саласы зерттейді.

Прагматика - бүгінде қазақ тіл білімінде өрісі кеңейіп келе жатқан салалардың бірі.

Коммуникация бағытында тілдің субстанциялық-функционалдық қасиеттерін зерттеумен прагмалингвистика саласы шұғылданады.

Прагмалингвистиканың зерттеу нысанын толық тану әрі сөйлеу тіліндегі дискурс пен мәтіннің мазмұндық-ақпараттық мәнін ашу үшін, таңбаның, яғни прагматиканың “іс-әрекеті мен бітім-болмысын” айтушы мен тыңдаушының қарым-қатынасы арқылы тану стилистиканың жаңа бағытының пайда болуына негіз бола алады.

Коммуникацияның негізгі формасы - дискурс пен мәтін.

Прагматика

Коммуникаттардың бір-біріне және мәтіннің мазмұнына (жазбаша және ауызша түрде) олардың коммуникативтік пиғылымен және сұхбаттасу мән-жайымен санасқан жеке қарым-қатынасы.

Ақпарат (лат. “бір нәрсені хабарлау”)

Қарапайым тіл арқылы коммуникация жағдайына жеткізілетін қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың ерекшелігінің жиынтығында прагматиканың рөлі ерекше танылады.

Коммуникация вербальды және вербальды емес (паралингвистикалық) тәсілдер қолдану арқылы екі немесе одан көп тұлғалардың ақпарат алмасуы немесе баяндау түріндегі байланысы прагматиканың тікелей қатысы арқылы өтеді.

Прагмалингвистиканың негізгі зерттейтін саласы:

Дискурс

Мәтін

Дискурс терминінің жан-жақты кеңеюіне, әр түрлі сипатқа ие болуына (мысалы, мәтін ұғымымен барабар немесе коммуниканттардың барлығына тән мәліметтердің жиынтығы болып саналуы т. б. ) Д. Ван Дейктің мектебінің ықпалы тікелей әсер етті.

Бұл мектептің өкілдері дискурс табиғатын толық ашуда когнитивті-прагматикалық әдіс-тәсілді пайдалануға болатынын көрсеткен еді. Н. Д. Арутюнова дискурсқа былай анықтама береді: “дискурс та - сөз, өмірдің ортасынан ойып алынған сөз”.

Сөз мәдениетінің коммуникативтік-прагматикалық аспектісінде тілдік құралдардың, риторикалық тәсілдердің қарым-қатынас қажетін өтейтін аса мол қорын сөздің (дискурс, мәтіннің) коммуникативтік сапасы жоғары болу үшін қарым-қатынастың мақсат-міндетіне анағұрлым сай, тиімді түрлерін таңдап, таразылау тілдік емес факторлармен тығыз байланысты екені қарастырылады.

Тілдік құрылымын тілдік емес мәнділіктермен тығыз байланыста қарау;

Адресант пен адресат факторлары;

Сөз құрылымындағы тілдік таңбалардың ақиқат дүниемен үйлесімділігін айқындау;

Мәтінді жіберушінің когнитивтік санасы мен мәтінді қабылдаушының когнитивтік санасындағы ортақ білім қорының құрылымындағы таңбалардың тілдік емес жағдаяттарға сәйкес не сәйкес емесін анықтау;

Сөйлеуші не жазушы тарапынан тілдік таңбалар арқылы кодқа салынған ойын, сезімін мәтінді қабылдаушының сипатын айқындау.

Коммуникативтік-прагматикалық аспектісінде қарастырылады:

Орындылық.

Сөзді (речь) коммуникативтік-прагматикалық аспектіде қарастыру сапалары:

Дәлдік;

Тиімділік;

Діттеген коммуникативтік мақсатына байланысты сөйлеушінің не жазушының таңбаларды, тілдік амал-тәсілдерді тыңдаушыны не оқырманды өз ырқына қарай бейімдеудің, көндірудің құралы ретінде пайдалануы сөз прагматикасы дегенге саяды.

Аялық білім түрлерімен;

Тілдік тұлғаның сөз мәдениетінің жоғары болуы мыналармен тығыз байланысты:

Оның тілдік санасындағы мәдени компоненттермен;

Дүниетаныммен;

Егер сөйлеуші не жазушы коммуникативтік мақсатқа сәйкес сөздің құрылымына енгізген тілдік таңбалар мен құралдар когнитивтік сананың ақыл-ой жағына бағытталып, тыңдаушының не оқырманның ақыл-ойына қозғау салса, бұл жайт сөздің интеллектуалдық сипатының басымдылығын көрсетеді. Әдетте мұндай сөз (мәтін) сипаты көбіне ғылыми дискурсқа, ресми дискурсқа қатысты деуге болады.

Мәтін лингвистикасы;

Мәтінді зерттеу әртүрлі атаулармен жүзеге асырылады:

Мәтін құрылымы;

Мәтін герменевтикасы.

Бұлардың онтологиялық мәртебесі әлі күнге дейін айқын анықталмаған.

Мәтін лингвистикасы негізі ХХ ғасырдың 60-жылдарында мына ғалымдардың еңбектері арқылы қалыптасқан:

Э. Бенвенист

В. Скаличка

С. И. Карцевский

В. Матезиус

Ш. Балли

В. В. Виноградов

З. Харрис

Г. Лакофф

З. Шмидт

Х. Вайнрих

Дж. Л. Остин

П. Сгалл

А. Вежбицкая

Т. М. Николаева

Көркем мәтін лингвистикасын

Публицистикалық мәтін үлгілерін

Ғылыми мәтінің синтаксистік құрылымы

Мәтінмен тікелей байланысты текстологиялық талдау үлгілері

Р. Сыздық, Б. Шалабай, Г. Смағұлова, Г. Әзімжанова

Б. Момынова, О. Бүркіт, Қ. Есенова

С. Әлісжанов, З. Ерназарова

Ғ. Әнес

Халық тілінің байлығын және көркем құралдарды пайдалалану арқылы кез-келген жазушы дүниеге көркем туынды әкелуімен қатар, ол өзінің суреткерлік шеберлігі әрі шығармада қолданған көркем сөздің эмоциялық бояуының басымдығы арқылы кез-келген оқырманға түрліше әсер ете алады.

«Адресант адресатқа мәтіннің мағыналық-ақпараттық мазмұнын толық жеткізіп, мәнін ашып беруде оның жан-дүниесіне әсер етіп, сезімін ояту үшін белгілі прагматикалық мақсатын қанағаттандыру үшін стилистика ғылымның «еншісіне» тиесілі тілдік стилистикалық амал-тәсілдерді пайдаланады» [1, 13 б] .

Қазақ халқының тұла бойы табиғатына тән қасиет - адамға сөз арқылы ықпал ету. Сол себепті де қазақ тіл білімінде прагматикалық бағыттың пайда болуы кездейсоқ құбылыс емес.

«Көркем әдебиет тіліне қойылған талап, түптеп келгенде, жазушыға тікелей қойылар талап. Сондықтан да мына бір ойдың қисынымен айтылғаны көрініп тұр: «Қазақ жазушылары» қазақ тілінің бір заңын өзіміз кесіп-пішеміз». «қайдан құлақ шығарсақ, соған ерік алған қазынашымыз» дей алмайды. Бірақ, жазушы өз дәуіріндегі әдебиет тілін өсіруге, саралауға, шеберлендіруге міндетті. Демек, кез-келген сөзді өз қалауынша өзгерте беруге ерік берілмеген» [2, 5 б], -дейді.

Қазақ тіл білімінің көрнекті зерттеушісі М. Серғалиевтің ғылыми еңбектерінде қазақ тілінің дамуына үлес қосқан, оның икемді әрі бейнелі болуына себепші болған көркем сөз шеберлерінің сөз қолдану шеберлігіне тоқталған.

Прагматикада сөйлеу актісіне тән сипат болмағанымен, онда тілдің жалпы коммуникативтілік қызметі бар. Себебі мұнда коммуникация белгілі бір тілдік таңбалар арқылы жүзеге асады.

М. Серғалиев бұл жайында: «Көркем әдебиет үшін әрбір сөздің, әрбір сөз тіркесінің, әрбір сөйлемнің былайғы оқырмандар байқай бермейтін мағынасын аша білу, сөйтіп, сөз мағынасының «күнгейі мен көлеңкесін»(Ғ. Мүсірепов) айыра білу ерекше роль атқарады»[3, 142 б] деген пікір айтады.

«Прагматикалық шарттарға коммуникативтік мақсат, рөл, адресатқа әсер ету тактикасы мен стратегисяы, көркем мәтінде суреттелген іс-әркет, оқиғадағы кейіпкерлердің эмоционалдық жағдай мен қатысы жатады». [4, 156 б] .

Кез-келген шығарма прагматикалық шарттарға сай келе бермейді, ол үшін оның көркемдік деңгейі жоғары болуы қажет әрі оның прагматикалық әлеуетін көріктеуіш құралдар арттырып отыру қажет.

Мәтін теориясы туралы зерттеулер әдетте мәтіннің екі қасиетіне бағытталады:

Қисындылығы

Тұтастығы

Қисындылықта мәтіннің дұрыс құрылу-құрылмауы басты рөл атқарады.

Мәтіннің тұтастығы оның элементтерінің функционалдық қызметімен байланысты.

Мәтін жазбаша түрде ғана емес, сөйлеу әрекеті жағдайында да пайда болады. Сондықтан қарым-қатынас үстіндегі сөйлеу әрекеті өзіндік ерекшеліктері арқылы даралана отырып түрлі қасиеттерге ие болады. Ол термин ретінде тіл білімінде «дискурс», «дискурстық талдау» деп беріліп жүр.

Сонымен тіл білімінде екі негізгі бағыт белең алды.

мәтін лингвистикасы

дискурс

Мәтін - семиотикада кез келген таңбаның байыпты реттілігі, коммуникацияның кез келген түрі, соның ішінде салт, би, жоралғы және сол сияқты мәтін ретінде ұғынылады.

Ғалым Н. Уәлиевтің пікірі: «Мәтін - дискурстық әрекеттің өнімі, нәтижесі, туындысы».

Дискурс туралы ойлар қазақ тіл білімінде де, дәл сол терминмен аталмаса да қолданыста болған деуге болады. «Дискурс» сөзінің алғашқы мағынасы «ақылды ойлану» (разумные размышление) деген ұғымға да жақын.

Дискурс терминінің жан-жақты кеңеюіне, әр түрлі сипатқа ие болуына Д. Ван Дейк мектебі әсер етті. Мектеп өкілдері дискурс табиғатын толық ашуда когнитивті-прагматикалық әдіс-тәсілдерді пайдалануға болатынын айтқан.

Бүгінде дискурс сөйлеуші мәтін --- тыңдаушы тұрғысында қарастырылып, тыңдаушының қабылдауына айрықша көңіл бөлініп отыр.

Дискурс ХХ ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап лингвистикада:

Алғашында «сөйлеу»

мағынасында қолданылса;

Жалпылама түрде «коммуникативтік оқиға», «коммуникативтік жағдай» терминдерімен берілуде.

Дискурс дәстүрлі стиль ұғымын ары қарай нақтылау үшін мынадай түрде де қолданылып жүр:

Қазіргі орыс саяси дискурсы;

Ғылыми дискурс;

Педагогикалық дискурс;

Публицистикалық дискурс;

Көркем әдебиет дискурсы;

Әдеби сын дискурсы.

Дискурс

Өзара байланысты мәтін

Ауызша сөйлеу формасы

Мәні жағынан өзара байланысты топтар

- дискурс - тілдік бірліктердің барлық қолданысын байланыстыратын атау.

- дискурсты тілдік әрекет, сөйлеудің жолы, тәсілі дейміз.

- дискурс - мәтін түзуші, мәтін, мәтін қабылдаушы үшеуінің тұтастығы негізінде қарастырылады.

- дискурс - сұхбаттасушылардың өзара қарым-қатынасы.

Осындай дискурс ұғымына қатысты берілген түрлі анықтамаларды қарастыра келе, төмендегідей түйіндемелер жасауға болады:

Дискурс

Мәтін

1. Сөйлеу әрекетінде (жағдайында) қарым-қатынас акустикалық тұрғыда жүзеге асырылады.

1. Қарым-қатынас визуалды түрде жүзеге асырылады.

2. Сөйлеу әрекетінде (жағдайында) қарым-қатынас тілдік және тілдік емес амалдар арқылы жүзеге асырылады.

2. Қалыпқа түскен сөйлеу әрекеті.

3. Сөйлеу әрекетінде( жағдайында) қарым-қатынасқа түсушілердің бір- бірімен жеке түрде сөйлесе алу мүмкіндігі болады.

3 Қарым-қатынасқа түсушілердің арасында жекелеген байланыс болмайды.

4. Сөйлеу әрекетінде (жағдайында) қарым-қатынастың жүзеге асуы мен оны қабылдау бір мезетте, кеңістік пен уақыт жағдайында жүзеге асырылады.

4. Қарым-қатынастың тууы мен оны қабылдау әр кезеңде, түрлі кеңістік пен уақыт жағдайында жүзеге асырыла береді.

5. Сөйлеу әрекетінде (жағдайында) қарым-қатынастың жүзеге асуы үнемі екі адамның( сөйлеуші мен тыңдаушы) бетпе-бет, кезек-кезек алмасып отыруы, жанды контакт арқылы жүзеге асырылады.

5. Қарым-қатынастың жүзеге асуында жанды контакт жоқ.

Қарым-қатынастың негізгі түрлері «дискурс» пен «мәтіннің» өзіндік ерекшеліктерін салыстыра отырып көрсете кетейік:

ГЛОССАРИЙ

СӨЙЛЕУ

ДИАЛОГ

Тіл - араласу құралы болса, сөйлеу - осы құрал арқылы араласуды жүзеге асырады. Сөйлеу арқылы тіл қолданыс табады. Сөйлеу әрқашанда нақтылы болады, тіл - абстрактілі болып қайталануы мүмкін. Сөйлеу - кеңістік пен уақытта жасалады, оның шегі болмайды, сөйлеу - материалды құбылыс, ол есту мүшелері арқылы қабылданады.

( грек. dialogos - әңгіме, екі адамның сөйлесуі) - екі немесе бірнеше адамның сұрақ-жауап ретіндегі сөйлесіп, тіл қатысуы. Диалогтың сөздік құрамына әсер ететін факторлардың негізгі сөзді қабылдау не қабылдамау.