Дискурс Ғылыми дискурс

Презентация қосу

Прагмалингвистика
Прагматика – бүгінде қазақ тіл
білімінде өрісі кеңейіп келе жатқан
салалардың бірі.

Қазіргі таңда Коммуникация бағытында
қолданыс тіліндегі тілдің субстанциялық-
стиль мәселесін функционалдық
стилистиканың қасиеттерін зерттеумен
прагмастилистика прагмалингвистика саласы
саласы зерттейді. шұғылданады.
Прагмалингвистиканың зерттеу
нысанын толық тану әрі сөйлеу
тіліндегі дискурс пен мәтіннің
мазмұндық-ақпараттық мәнін
ашу үшін, таңбаның, яғни
прагматиканың “іс-әрекеті мен
бітім-болмысын” айтушы мен
тыңдаушының қарым-қатынасы
арқылы тану стилистиканың
жаңа бағытының пайда болуына
негіз бола алады.
П
Р
Прагмалингвистика адамның
А коммуникативтік іс-әрекетінің ауызша
Г (дискурс), жазбаша (мәтін) екі формасын
М қарастырады.
А
Л Тілді таратудың осы екі формасы
И көптеген проблемаларға ортақ бола
Н отырып, күрделі
Г айырмашылықтарымен ажыратылатын
В тұстары да молынан ұшырасып
И отырады.
С
Т Дискурс теориясы мен мәтін теориясы
И прагмалингвистикалық зерттеудің
К негізгі мақсатын айқындайды.
А
К Дискурс пен мәтіннің таңдалуы
О коммуникаттардың сөйлеу іс-әрекеттерінің
ментальды проблемаларын олардың
М интенциясымен қоса вербальды және вербальды
М емес тілдік құралдарды пайдалана отырып,
коммуникативтік құралдарды есепке алып
У отырады.
Н Бұл проблемаларды шешу тек ішкі
И лингвистикалық және сыртқы лингвистикалық
факторлардың біріккен есептерін талап етіп қана
К қоймайды, сонымен қатар қоғамдық
А ғылымдармен тоғысуын талап етеді.
Ц Прагмалингвистиканың мақсаты мәтін мен
дискурстың табиғатын толық ашу, ендеше екеуіне
И де ортақ терминдерді анықтап алу қажет. Олар:
Я прагматика, коммуникация, информация.
Коммуникацияның негізгі формасы –
дискурс пен мәтін.
Прагматика
Коммуникаттардың бір-біріне
және мәтіннің мазмұнына
(жазбаша және ауызша түрде)
олардың коммуникативтік
пиғылымен және сұхбаттасу
мән-жайымен санасқан жеке
қарым-қатынасы.
Ақпарат (лат. “бір
нәрсені хабарлау”)

Қарапайым тіл арқылы
коммуникация жағдайына
жеткізілетін қоршаған ортадағы
заттар мен құбылыстардың
ерекшелігінің жиынтығында
прагматиканың рөлі ерекше
танылады.
Коммуникация вербальды және
вербальды емес
(паралингвистикалық) тәсілдер
қолдану арқылы екі немесе одан
көп тұлғалардың ақпарат алмасуы
немесе баяндау түріндегі
байланысы прагматиканың тікелей
қатысы арқылы өтеді.
Прагмалингвистиканың
негізгі зерттейтін саласы:

Дискурс

Мәтін
Бұл мектептің
Дискурс
өкілдері дискурс
терминінің жан-
табиғатын толық
жақты кеңеюіне, әр
ашуда когнитивті-
түрлі сипатқа ие
прагматикалық
болуына (мысалы,
әдіс-тәсілді
мәтін ұғымымен
пайдалануға
барабар немесе
болатынын
коммуниканттард
көрсеткен еді. Н.Д.
ың барлығына тән
Арутюнова
мәліметтердің
дискурсқа былай
жиынтығы болып
анықтама береді:
саналуы т.б.)
“дискурс та – сөз,
Д. Ван Дейктің
өмірдің ортасынан
мектебінің ықпалы
ойып алынған
тікелей әсер етті.
сөз”.
Сөз мәдениетінің коммуникативтік-
прагматикалық аспектісінде тілдік
құралдардың, риторикалық тәсілдердің
қарым-қатынас қажетін өтейтін аса мол
қорын сөздің (дискурс, мәтіннің)
коммуникативтік сапасы жоғары болу
үшін қарым-қатынастың мақсат-
міндетіне анағұрлым сай, тиімді түрлерін
таңдап, таразылау тілдік емес
факторлармен тығыз байланысты екені
қарастырылады.
Коммуникативтік-прагматикалық
аспектісінде қарастырылады:
Тілдік құрылымын тілдік емес мәнділіктермен тығыз
байланыста қарау;
Адресант пен адресат факторлары;
Сөз құрылымындағы тілдік таңбалардың ақиқат
дүниемен үйлесімділігін айқындау;
Мәтінді жіберушінің когнитивтік санасы мен мәтінді
қабылдаушының когнитивтік санасындағы ортақ білім
қорының құрылымындағы таңбалардың тілдік емес
жағдаяттарға сәйкес не сәйкес емесін анықтау;
Сөйлеуші не жазушы тарапынан тілдік таңбалар
арқылы кодқа салынған ойын, сезімін мәтінді
қабылдаушының сипатын айқындау.
Сөзді (речь)
коммуникативтік-
прагматикалық
аспектіде қарастыру
сапалары:

Дәлдік; Тиімділік;
Орындылық.
Діттеген коммуникативтік
мақсатына байланысты сөйлеушінің
не жазушының таңбаларды, тілдік
амал-тәсілдерді тыңдаушыны не
оқырманды өз ырқына қарай
бейімдеудің, көндірудің құралы
ретінде пайдалануы сөз прагматикасы
дегенге саяды.
Тілдік тұлғаның сөз
мәдениетінің жоғары
болуы мыналармен
тығыз байланысты:

Оның тілдік санасындағы
мәдени компоненттермен;

Дүниетаныммен;

Аялық білім түрлерімен;
Егер сөйлеуші не жазушы
коммуникативтік мақсатқа сәйкес сөздің
құрылымына енгізген тілдік таңбалар мен
құралдар когнитивтік сананың ақыл-ой
жағына бағытталып, тыңдаушының не
оқырманның ақыл-ойына қозғау салса,
бұл жайт сөздің интеллектуалдық
сипатының басымдылығын көрсетеді.
Әдетте мұндай сөз (мәтін) сипаты көбіне
ғылыми дискурсқа, ресми дискурсқа
қатысты деуге болады.
Мәтінді зерттеу
әртүрлі атаулармен
жүзеге асырылады:

Мәтін лингвистикасы;
Мәтін құрылымы;

Мәтін герменевтикасы.

Бұлардың онтологиялық мәртебесі
әлі күнге дейін айқын анықталмаған.
Мәтін лингвистикасы негізі ХХ ғасырдың 60-
жылдарында мына ғалымдардың еңбектері
арқылы қалыптасқан:

Дж.Л.Остин Э.Бенвенист З.Харрис

С.И.Карцевский В.Матезиус
П.Сгалл А.Вежбицкая В.Скаличка

В.В.Виноградов Х.Вайнрих З.Шмидт
Г. Лакофф Ш.Балли Т.М.Николаева
Көркем мәтін Р.Сыздық, Б.Шалабай,
лингвистикасын Г.Смағұлова,
Г.Әзімжанова
Мәтінмен тікелей
байланысты
текстологиялық
Ғ.Әнес
талдау үлгілері
Ғылыми мәтінің
синтаксистік С.Әлісжанов,
құрылымы З.Ерназарова

Публицистикалық Б.Момынова, О.Бүркіт,
мәтін үлгілерін Қ.Есенова
Халық тілінің байлығын және көркем
құралдарды пайдалалану арқылы кез-келген
жазушы дүниеге көркем туынды әкелуімен
қатар, ол өзінің суреткерлік шеберлігі әрі
шығармада қолданған көркем сөздің
эмоциялық бояуының басымдығы арқылы
кез-келген оқырманға түрліше әсер ете алады.

«Адресант адресатқа мәтіннің мағыналық-
ақпараттық мазмұнын толық жеткізіп, мәнін
ашып беруде оның жан-дүниесіне әсер етіп,
сезімін ояту үшін белгілі прагматикалық
мақсатын қанағаттандыру үшін стилистика
ғылымның «еншісіне» тиесілі тілдік
стилистикалық амал-тәсілдерді
пайдаланады» [1,13 б].
Қазақ халқының тұла бойы
табиғатына тән қасиет –
адамға сөз арқылы ықпал ету.
Сол себепті де қазақ тіл
білімінде прагматикалық
бағыттың пайда болуы
кездейсоқ құбылыс емес.
Қазақ тіл білімінің көрнекті зерттеушісі М.Серғалиевтің
ғылыми еңбектерінде қазақ тілінің дамуына үлес қосқан,
оның икемді әрі бейнелі болуына себепші болған көркем
сөз шеберлерінің сөз қолдану шеберлігіне тоқталған.

«Көркем әдебиет тіліне қойылған талап, түптеп келгенде,
жазушыға тікелей қойылар талап. Сондықтан да мына бір
ойдың қисынымен айтылғаны көрініп тұр: «Қазақ
жазушылары» қазақ тілінің бір заңын өзіміз кесіп-
пішеміз». «қайдан құлақ шығарсақ, соған ерік алған
қазынашымыз» дей алмайды. Бірақ, жазушы өз дәуіріндегі
әдебиет тілін өсіруге, саралауға, шеберлендіруге міндетті.
Демек, кез-келген сөзді өз қалауынша өзгерте беруге ерік
берілмеген» [2,5 б],-дейді.
Прагматикада сөйлеу актісіне
тән сипат болмағанымен, онда
тілдің жалпы
коммуникативтілік қызметі бар.
Себебі мұнда коммуникация
белгілі бір тілдік таңбалар
арқылы жүзеге асады.
М. Серғалиев бұл жайында: «Көркем
Ғ әдебиет үшін әрбір сөздің, әрбір сөз
Ы тіркесінің, әрбір сөйлемнің былайғы
оқырмандар байқай бермейтін
Л мағынасын аша білу, сөйтіп, сөз
Ы мағынасының «күнгейі мен
М көлеңкесін»(Ғ.Мүсірепов) айыра білу
ерекше роль атқарады»[3,142 б] деген
И пікір айтады.

П «Прагматикалық шарттарға
коммуникативтік мақсат, рөл,
І адресатқа әсер ету тактикасы мен
К стратегисяы, көркем мәтінде
І суреттелген іс-әркет, оқиғадағы
кейіпкерлердің эмоционалдық жағдай
Р мен қатысы жатады».[4,156 б].
Кез-келген шығарма
прагматикалық шарттарға сай
келе бермейді, ол үшін оның
көркемдік деңгейі жоғары болуы
қажет әрі оның прагматикалық
әлеуетін көріктеуіш құралдар
арттырып отыру қажет.
Мәтін теориясы туралы
зерттеулер әдетте
мәтіннің екі қасиетіне
бағытталады:

Қисындылығы Тұтастығы

Қисындылықта Мәтіннің тұтастығы
мәтіннің дұрыс оның элементтерінің
құрылу-құрылмауы функционалдық
басты рөл қызметімен
атқарады. байланысты.
Мәтін жазбаша түрде ғана емес, сөйлеу
әрекеті жағдайында да пайда болады.
Сондықтан қарым-қатынас үстіндегі
сөйлеу әрекеті өзіндік ерекшеліктері
арқылы даралана отырып түрлі
қасиеттерге ие болады. Ол термин ретінде
тіл білімінде «дискурс», «дискурстық
талдау» деп беріліп жүр.

мәтін
Сонымен тіл
білімінде екі лингвистикасы
негізгі бағыт
белең алды. дискурс
Мәтін – семиотикада кез
келген таңбаның байыпты
реттілігі, коммуникацияның
кез келген түрі, соның ішінде
салт, би, жоралғы және сол
сияқты мәтін ретінде
ұғынылады.
Ғалым Н.Уәлиевтің
пікірі: «Мәтін –
дискурстық әрекеттің
өнімі, нәтижесі,
туындысы».
Дискурс туралы ойлар қазақ тіл білімінде де, дәл
сол терминмен аталмаса да қолданыста болған
деуге болады. «Дискурс» сөзінің алғашқы
мағынасы «ақылды ойлану» (разумные
размышление) деген ұғымға да жақын.

Дискурс терминінің жан-жақты кеңеюіне, әр түрлі
сипатқа ие болуына Д. Ван Дейк мектебі әсер етті.
Мектеп өкілдері дискурс табиғатын толық ашуда
когнитивті-прагматикалық әдіс-тәсілдерді
пайдалануға болатынын айтқан.

Бүгінде дискурс сөйлеуші ---- мәтін ---
тыңдаушы тұрғысында қарастырылып,
тыңдаушының қабылдауына айрықша
көңіл бөлініп отыр.
Алғашында
«сөйлеу»
мағынасында
Дискурс ХХ қолданылса;
ғасырдың 70-80
жылдарынан Жалпылама түрде
бастап «коммуникативтік
лингвистикада: оқиға»,
«коммуникативтік
жағдай»
терминдерімен
берілуде.
Қазіргі орыс саяси
дискурсы;
Дискурс Ғылыми дискурс;
дәстүрлі стиль
ұғымын ары Педагогикалық
қарай нақтылау дискурс;
үшін мынадай Публицистикалық
түрде де дискурс;
қолданылып
жүр: Көркем әдебиет
дискурсы;
Әдеби сын дискурсы.
Өзара байланысты
мәтін

Ауызша сөйлеу
Дискурс формасы

Мәні жағынан
өзара байланысты
топтар
Осындай дискурс ұғымына қатысты берілген
түрлі анықтамаларды қарастыра келе,
төмендегідей түйіндемелер жасауға болады:

– дискурс – тілдік бірліктердің барлық
қолданысын байланыстыратын атау.

– дискурсты тілдік әрекет, сөйлеудің жолы,
тәсілі дейміз.

– дискурс – мәтін түзуші, мәтін, мәтін қабылдаушы
үшеуінің тұтастығы негізінде қарастырылады.

– дискурс – сұхбаттасушылардың өзара қарым-
қатынасы.
Қарым-қатынастың негізгі түрлері «дискурс» пен «мәтіннің» өзіндік
ерекшеліктерін салыстыра отырып көрсете кетейік:
Дискурс Мәтін
1. Сөйлеу әрекетінде (жағдайында) қарым- 1.Қарым-қатынас визуалды
қатынас акустикалық тұрғыда жүзеге түрде жүзеге асырылады.
асырылады.
2. Сөйлеу әрекетінде (жағдайында) қарым- 2. Қалыпқа түскен сөйлеу
қатынас тілдік және тілдік емес амалдар әрекеті.
арқылы жүзеге асырылады.
3. Сөйлеу әрекетінде( жағдайында) қарым- 3 Қарым-қатынасқа
қатынасқа түсушілердің бір- бірімен жеке түрде түсушілердің арасында
сөйлесе алу мүмкіндігі болады. жекелеген байланыс болмайды.
4. Сөйлеу әрекетінде (жағдайында) қарым- 4. Қарым-қатынастың тууы мен
қатынастың жүзеге асуы мен оны қабылдау бір оны қабылдау әр кезеңде, түрлі
мезетте, кеңістік пен уақыт жағдайында жүзеге кеңістік пен уақыт жағдайында
асырылады. жүзеге асырыла береді.
5. Сөйлеу әрекетінде (жағдайында) қарым- 5. Қарым-қатынастың жүзеге
қатынастың жүзеге асуы үнемі екі асуында жанды контакт жоқ.
адамның( сөйлеуші мен тыңдаушы) бетпе-бет,
кезек-кезек алмасып отыруы, жанды контакт
арқылы жүзеге асырылады.
ГЛОССАРИЙ
Тіл – араласу құралы болса, сөйлеу – осы
құрал арқылы араласуды жүзеге
асырады. Сөйлеу арқылы тіл қолданыс
табады. Сөйлеу әрқашанда нақтылы
болады, тіл – абстрактілі болып
СӨЙЛЕУ қайталануы мүмкін. Сөйлеу – кеңістік
пен уақытта жасалады, оның шегі
болмайды, сөйлеу – материалды
құбылыс, ол есту мүшелері арқылы
қабылданады.

( грек. dialogos – әңгіме, екі
адамның сөйлесуі) – екі немесе
бірнеше адамның сұрақ-жауап
ДИАЛОГ ретіндегі сөйлесіп, тіл қатысуы.
Диалогтың сөздік құрамына әсер
ететін факторлардың негізгі сөзді
қабылдау не қабылдамау.
Экстралинвистикалық, яғни,
парадигматикалық, әлеуметтік, мәдени,
психологиялық факторлармен
ДИСКУРС байланыста болатын мәтін. Белгілі бір
оқиғаны баяндайтын мәтін. Дискурс –
(фр.discours өмірдің тілі, сондықтан да дискурс
– сөйлеу) термині «мәтін» терминімен
салыстырғанда көне, басқа да бүгінгі
өмірмен байланысы жоқ текстерге
қолданылмайды.

1. Сөйлеуде қолданылатын
ПАРАЛИНГВИСТИКА мағыналы хабар жеткізуші, бірақ
(грек. para – тілге жатпайтын құралдар; 2.
қасындағы, маңындағы тілдік байланысқа қатысатын
және лингвистика)
тілдік емес (вербальды емес)
құралдардың жиынтығы.
РИТОРИКА Прозалық қара сөз және ауызекі
көркем сөздің жасалуын
(грек. rhetorike
зерттейтін филологиялық пән.
– шешендік Поэтикамен, стилистикамен
өнер) тығыз байланысты болады.

МОНОЛОГ – Белсенді сөйлеудің нәтижесінде
(грек.monos – бір пайда болатын сөйлеу түрі.
және logos – сөз, Монологқа интраперсональды
сөйлеу) – сөйлеу деген анықтама береді.

Орныққан, тұрақты нормалары бар,
жалпыға бірдей түсінікті, ортақ,
ӘДЕБИ ТІЛ қоғамдық қызметі әр алуан, жалпы
халықтық тілдің сұрыпталған жүйелі
түрі. Әдеби тіл жалпыхалықтық тілдің
бір түрі.
Мәтін – семиотикада кез келген
МӘТІН(ТЕКСТ) таңбаның байыпты реттілігі,
(латын textus – коммуникацияның кез келген
қосылу, құрылыс, түрі, соның ішінде салт, би,
байланыс) жоралғы және сол сияқты мәтін
ретінде ұғынылады.

Кейбір сөздерді, есімдерді, сөйлемдерді атауға
ТАБУ тиым салу. Табу барлық тілдерде бар. Ең көп
тарағаны адам есімімен байланысты:
(полинезия туыстардың атын айтуға тиым салынған,
сөзі) сонымен қатар құдайдың, патшаның атын
атауға болмайды.

ЭВФЕМИЗМ Эмоция жағынан бейтарап сөздер. Құлаққа
ерсі естілетін сөздердің синонимдері ретінде
(грек.euphemis –mos,
жұмсалады. Мысалы: «семіз-толық, кәрі-егде,
eu – жақсы және өлді-қайтыс болды» және т.б. Дисфемизмде
phemi – сөйлеу) керісінше, эмоциялы бейтарап сөз орнына
әдейі тұрпайы сөздер қолданылады.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Алкебаева.Д.А. Қазақ тілі стилистикасының прагматиасы. Алматы,
2005
2. Серғалиев.М Көркем әдебиет тілі. — Астана, 2006.
3. Серғалиев.М Стилистика негіздері.- Астана, 2006.
4. Тіл білімі ҚР ҰҒА академигі М.С.Серғалиевтің 70 жасқа толуына
орай өткізілген қазақ тілінің стилистикасы және тіл мәдениеті атты
республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары.
Астана, 2008.
https://massaget.kz/layfstayl/bilim/gumanitarly-ylymdar/41483/
5. Б.Шалабай. Көркем әдебиет стилистикасы. А.,1999.
6. Г.Смағұлова. Мәтін лингвистикасы. А., 2002.
7. Г.Әзімжанова. Мәтін лингвистикасы. А., 2009.
8. Г.Қосымова. Көркем шығармаға тілдік талдау. А.,1995.
9. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы А., 1996.
10. Бейсенбайқызы З. Сөз мәдениетінің негіздері. А., 2007.
11. Уәли Н. Сөз мәдениетінің ғылыми-теориялық негіздері. А., 2007 ж.
Назарларыңызға
рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Қазіргі тіл біліміндегі дискурс және мәтін мәселелері

СӨЗДІҢ ФУНКЦИОНАЛД

МӘТІН ЖӘНЕ ДИСКУРС

Білімнің қызметтері әлеуметтік

Фуко философиясы

Қазақ тіліндегі саяси метафоралар

Көркем дискурс және сөз мәдениеті

Жоғары оқу орнындағы сандық педагогика

ШЕТЕЛ ТІЛДЕРІН ОҚЫТУ ПСИХОЛОГИЯСЫ

Тіл мен сөйлеу

Пәндер