Сөйлеудің темпі

Презентация қосу

Фонетика
Фонетика (гр. Phone-дыбыс, phonetikos-дыбыстық)
Тілдің
дыбыстық
жүйесі, пайда
болуы.

Буын,
екпін, Орфог
тілдің Фонетиканың рафия,
дыбыс қарастырытын орфоэ
тық мәселелері. пия.
жағы.

Дыбыстардың
іштей жіктелуі
ж/е бір-біріне
әсері
Сипаттамалы(синхрониялық
немесе статикалық) фонетика Тарихи (диахрониялық)
тілдің өмір сүріп тұрған фонетикатілдің дыбыстық
дәуіріндегі дыбыстық жүйесін жүйесін тарихи тұрғыдан
қарастырады: дыбыстарды қарастырады.
сандық, сапалық жақтан Дыбыстардың түрлері,
айқындау, оладың тіркесу, олардың дамуы, тарихи
үндесу заңдары, буын, екпін,
орфография, орфоэпия мәселері
өзгерістері
осы саланың маңызды қарастырылады.
мәселелері . Зерттеу
мақсатына
қарай
Салыстырмалы Салғастырмалы
фонетика туыс тілдердің фонетика туыстығы жоқ,
дыбыстық жүйесін құрылымы әр басқа
салыстыра зерттеп, тілдердің дыбыстық
олардың ұқсастықтары жүйесін салыстыра
мен айырым жақтарын зерттейді.
айқындайды.
Дыбыс- сөздің өмір сүру формасы,

яғни дыбысталу жағы.

Әріп- дыбысқа берілген шартты
таңба.

Фонема- сөздер мен олардың
дыбыстық формаларын ажырататын әрі
қарай бөлшектеуге келмейтін дыбыстық
единица. Фонемаларды зерттейтін ілім
фонология деп аталады.
Дыбыстардың акустикалық тұрғыдан
мінездемесі
Аккустика дегеніміз дыбысты зерттейтін физиканың бір
саласы.
Акустикалық тұрғыдан алғанда дыбыс қандай да болсын бір
дененің белгілі бір ортада теңселіп қозғалуының нәтижесінде
пайда болады да, құлаққа естіледі. Дыбыс өтетін орта-ауа
кеңістігі. Акустика дыбыстағы төмендегі белгілерді
ажыратады:
Дыбыс ырғағы- уақыт мөлшерінің ішіндегі дірілдің санына
байланысты болады. Діріл саны көбейсе, дыбыс ырғағы да артады, ал керісінше
азайса, ол да әлсірей береді.
Дыбыс күші- дыбыстың қарқынына байланысты болады. Егер
дыбыстың амплитудасы артса, дыбыс куші де ұлғайып, күшейе береді.
Дыбыс созылыңқылығы- дыбыстың саны мен дыбыстың
созылу уақытына байланысты.
Дыбыс әуені-дыбыс дірілінің түріне байланысты.
Дыбыстау мүшелері
– тіл дыбыстарын жасауға қатысады. Тіл дыбыстары дыбыстау
мүшелері арқылы жасалады. Сөйлеу дыбыстарын жасаудағы
дыбыстау мүшелерінің қызметін артикуляция дейміз.
Адамның сөйлеу органы үш бөліктен тұрады.

1. тыныстау аппараты;
2. көмей (тамақ, желбезек) дауыс шымылдығы деп
те аталады;
3. мұрын қуысы мен ауыз қуысы.

Өкпе, тамақ, көмей, дауыс шымылдығы, тамақ
қуысы, ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене
тіл, таңдай, тіс, ерін.
Дыбыстау мүшелерінің әрқайсысының қызметі өз
алдына жеке дара болмай, бірінің қызметі екіншісіне
бағынышты, тығыз байланысты болады.
ДЫБЫСТАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ

ДАУЫСТЫ ДАУЫССЫЗ

Дауыстыларды айту Дауыссыздарды
кезінде фонациялық айтқанда фонациялық
ауа кедергіге ауа кедергіге ұшырап,
ұшырамай, тосқауылмен шығады,
тосқауылсыз шығады, және дыбыстау
дыбыстау мүшелеріне мүшелеріне күш
күш түседі, фонациялық
түспейді,фонациялық ауаның шығу
ауа баяу шығады. қарқыны күштірек
болады.
Дауысты дыбыстар
Тіл Ерін Жақ
Жуан(а, ы, о, ұ) Еріндік (о, ө,ү, ұ) Ашық (ә, а)
Жіңішке(ә, е, і, Езулік (ы, і, е) Қысаң(ұ, ү,ы, і)
ө,ү)

Сонымен қоса тіл тілде келте және
созылыңқы дыбыстар болады
Дауыссыз дыбыстар

Қатаң дауыссыздар- дауыстың қатысуынсыз
жасалады және салдыр басым болады. (қ, к, т, п, с)
Ұяң дауыссыздар-дауысытың қатысуымен жасалады( ғ,
г, д, б, з)
Жұмсақ таңдайға қалпына қарай:
1.Ауыз жолды: б, д.
2. Мұрын жолды: м, н.

Артикуляциялық жолына қарай:
1.шұғыл(эксплозив): п, б, т, д, к, г, қ.
2.ызың(фрикатив): в, ф, ғ, с, ш, х, з.
Африкат дыбыстар: ц, ч.
Артикуляциялық орнына қарай:
1. ерін (лабиаль): а. Ерін еріндік: б, п, м. б. Билабиаль:
ф, в.
2. тіл алды дауыссыздары: а.тіс дауыссыз,
денталь: т, д, с, н, з,л. б.тіл ұшын, альвеоляр: ч, ш, р, ж.

3. тіл ортасы дауыссыздары: й.

4. тіл арты дауыссыздары: қ, г, х, ғ, ң.

5. көмей(фарингаль): һ.
ДИФТОНГТАР
Дауыстылардың айрықша бір түрі. Ол екі дауысты
дегенді білдіреді.

Дифтонгтардың екі түрі бар
1. Шынайы дифтонг-екі элементі де бірдей қуатты
болады, буын құрау жағынан да тең түседі.
2. Жалған дифтонг-екеуінің біреуі ғана негізгі
элемент ретінде буын құрай алады да, екіншісі буын
құрай алмайды, көмекші элемент ретінде болады.
Лебізді н.е динамикалық екпін: буынның біреуі басқа
буындардан айрықша күшті айтылуы арқылы ажыратылады.
Тоникалық н.е музыкалдық екпін: басқа буындардың ішінен
бір буын айтылу тонының ырғағы арөылы ерекшеленіп, дауыс
шымылдығының дірілінің жиілеуіне негізделеді.
Квантативті екпін: басқа буындардың ішінен бір буын өзінің
құрамындағы дауыстың сөзылыңқы айтылуы арөылы ажыратылады.
Жылжымалы екпін: екпін арнаулы бір буынға байланбай,
ыңғайына қарай әр басқа буынға түсе береді.
Тұрақты екпін: екпін белгілі бір буынға телініп тұраөталып
қойылады.
Фразалық екпін: сөз тіркестеріндегі сөздердің екпінге ие болуы.
Логикалық екпін: сөйлемде бір сөзге айрықша назар аударылып
айтылуы.
Сөйлеудің фонетикалық жақтан
мүшеленуі
1. фраза- ең ірі фонетикалық единица. Бір фраза екінші фразадан
кідіріс арқылы ажыратылады.
1. Мелодика. Дауыс ырғағының көтеріліп барып бәсеңдеуі немесе
бәсеңдеп келіп көтерілуі.
2. Сөйлеудің темпі. Сөйлеудің шапшаң немесе баяу болуы.
3. Сөйлеудің үдемелігі. Айтылудың күштілігі немесе әлсіздігі.
4. Сөйлеудің әуені. Бұл айтылу мақсатына қарай көңілді, ойнақы немесе
қапалы, қорқынышты болуы.
2. такт- фраза тактыларға жіктеледі. фразаның бір екпінге бағынған
түрі.
3. буын- такт буындарға жіктеледі. Буын сөздегі дауысты дыбыстарға
байланысты болады.
1. Ашық буын. Дауыстыдан басталып, дауыстыға аяқталады.
2. Тұйық буын. Дауыстыдан басталып, дауыссызға аяқталады.
3. Бітеу буын. Екі жағыда дауыссызға бітеді.
Ассимиляция
дауыссыздардың бір
біріне ықпал етіп өзара
үндесуі

Диссимиляция-
біркелкі дыбыстардың
Сингормонизм- н.е өзара ұқсас
дауыстылардың бір дыбыстардың әр басқа
бірімен үндесуі дыбыстар н.е сәл ғана
Дыбыстард ұқсас дыбыстарға
ың үндесуі өзгеруі
мен өзгеруі

Редукция Элизия фонетикалық
дыбыстардың әлсіреп жағдайда
көмескіленуі және дыбыстардың мүлдем
дыбыстардың өзгеруі. түсіп қалуы
сингормани ассимиляци диссимиляц
зм я ия
Лингвальдық Толық
Толық және
және жартылай
жартылай
сингормонизм- ассимиляция:
ассимиляция: егер
егер
тілдің қатысы тетелес
тетелес келген
келген екі
екі
жағынан сөз дыбыстың
дыбыстың бірі
бірі екіншісін
екіншісін
дәл
дәл өзіндей
өзіндей етіп,
етіп, толық
толық
ішінде бағындырса
бағындырса олол толық
толық
дауыстылар не бір ассимиляция
ассимиляция депдеп Диссимиляция
өңкей жуан аталады.
аталады. Егер
Егер тетелес
тетелес
дауыстылар, не
келген
келген екі
екі дыбыстың
дыбыстың негізінен бір
бірі
бірі екіншісін жартылай
екіншісін жартылай
бір өңкей ғана
ғана өзіне
өзіне икемдесе
икемдесе ол ол
тектес
дауыссыздар жартылай
жартылай ассимиляция
ассимиляция сөздердің
деп
деп аталады
аталады
болып үндесуі аралығында
Лабиальдық Прогрессивті
Прогрессивті және
және
болады.
Лабиальдық
сингормонизм-
сингормонизм- регрессивті:
регрессивті: алғашқы
алғашқы Диссимиляция
бастапқы дыбыстың
дыбыстың кейінгі
кейінгі ассимиляцияға
бастапқы буындағы
буындағы дыбысқа
ерін дауыстының дыбысқа ықпал
ықпал етуі
етуі
ерін дауыстының прогрессивті
прогрессивті қарама қарсы
ыңғайына
ыңғайына қарай,
қарай,
соңғы
соңғы буындарда да
буындарда да
ассимиляция
ассимиляция деп
деп құбылыс.
аталады. Ал кейінгі
аталады. Ал кейінгі
ерін дауыстылардың
ерін дауыстылардың дыбыстың
келуі дыбыстың алғашқы
алғашқы
келуі дауысты
дауысты дыбысқа
дыбысқа ықпал етуі
ықпал етуі
дыбыстардың
дыбыстардың ерін
ерін регрессивті
регрессивті
қатысы
қатысы жағынан
жағынан ассимиляция
ассимиляция деп
деп
үндесуі
үндесуі аталады
аталады
Редукцияға ұшырайтындар-екпін
түспеген буындағы дауыстылар.
Ерін+і>ерні, сарйқ+ай>сарғай.

Элизия сөз тіркесінің құрамындағы
сөздердің аралығында, біріккен сөздердің
құрамында да кездесе береді. Торы ала
ат>торалат.
Фонетикалық басқа процестер

Сөз басында Сөз ортасында Сөз соңында
кездесетін кездесетін кездесетін
фонетикалық фонетикалық фонетикалық
құбылыстарды құбылыс инлаут құбылыс ауслаут
анлаут прпоцесі деп аталады. процесі деп
деп айтады. Инлаутқа аталады. Оған
Анлаутқа редукция, эпитеза,
протеза, гаплология, элизия,
эпентеза, метатеза, апакопа,
аферезес диареза синкпопа
жатады. жатады. жатады

Ұқсас жұмыстар

Мұғалім сөзінің мәдениеті мен техникасы

Қарым-қатынас стилдері Ресми,бейресми стиль

Германия қаржы жүйесі

ПОПУЛЯЦИЯНЫҢ КЕҢІСТІК ҚҰРЫЛЫМЫ

Бастауыш сыныптарда қазақ тілі сабағында фонетиканы оқыту

Адам- табиғаттағы кемелденіп жетілген ақыл-ой иесі және қоғамдық тұлға. Тұлға- нақты қоғамның мүшесі бола отырып, өзінің іс- әрекеттерін және қоғамдағы орның, рөлін білетін адам

Сөйлеу іс-әрекетінің психологиялық сипаттамасы

Сөйлеу анамнезі

Тілдің пайда болуы мен дамуы. Сөйлеудің даму теориялары

Сөйлеу туралы жалпы түсінік

Пәндер