Сөйлеудің темпі

Фонетика

Фонетика (гр. Phone-дыбыс, phonetikos-дыбыстық)

Фонетиканың қарастырытын мәселелері.

Тілдің дыбыстық жүйесі, пайда болуы.

Буын, екпін, тілдің дыбыстық жағы.

Дыбыстардың іштей жіктелуі ж/е бір-біріне әсері

Орфография, орфоэпия.

Дыбыстардың акустикалық тұрғыдан мінездемесі

Аккустика дегеніміз дыбысты зерттейтін физиканың бір саласы.

Акустикалық тұрғыдан алғанда дыбыс қандай да болсын бір дененің белгілі бір ортада теңселіп қозғалуының нәтижесінде пайда болады да, құлаққа естіледі. Дыбыс өтетін орта-ауа кеңістігі. Акустика дыбыстағы төмендегі белгілерді ажыратады:

Дыбыс ырғағы- уақыт мөлшерінің ішіндегі дірілдің санына байланысты болады. Діріл саны көбейсе, дыбыс ырғағы да артады, ал керісінше азайса, ол да әлсірей береді.

Дыбыс күші- дыбыстың қарқынына байланысты болады. Егер дыбыстың амплитудасы артса, дыбыс куші де ұлғайып, күшейе береді.

Дыбыс созылыңқылығы- дыбыстың саны мен дыбыстың созылу уақытына байланысты.

Дыбыс әуені-дыбыс дірілінің түріне байланысты.

- тіл дыбыстарын жасауға қатысады. Тіл дыбыстары дыбыстау мүшелері арқылы жасалады. Сөйлеу дыбыстарын жасаудағы дыбыстау мүшелерінің қызметін артикуляция дейміз.

Адамның сөйлеу органы үш бөліктен тұрады.

1. тыныстау аппараты;

2. көмей (тамақ, желбезек) дауыс шымылдығы деп те аталады;

3. мұрын қуысы мен ауыз қуысы.

Өкпе, тамақ, көмей, дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл, таңдай, тіс, ерін.

Дыбыстау мүшелерінің әрқайсысының қызметі өз алдына жеке дара болмай, бірінің қызметі екіншісіне бағынышты, тығыз байланысты болады.

Дыбыстау мүшелері

Дауыстыларды айту кезінде фонациялық ауа кедергіге ұшырамай, тосқауылсыз шығады, дыбыстау мүшелеріне күш түспейді, фонациялық ауа баяу шығады.

Дауыссыздарды айтқанда фонациялық ауа кедергіге ұшырап, тосқауылмен шығады, және дыбыстау мүшелеріне күш түседі, фонациялық ауаның шығу қарқыны күштірек болады.

Дыбыстардың жіктелуі

дауысты

дауыссыз

Дауысты дыбыстар

Тіл

Ерін

Жақ

Жуан(а, ы, о, ұ)

Жіңішке(ә, е, і, ө, ү)

Еріндік (о, ө, ү, ұ)

Езулік (ы, і, е)

Ашық (ә, а)

Қысаң(ұ, ү, ы, і)

Сонымен қоса тіл тілде келте және созылыңқы дыбыстар болады

Қатаң дауыссыздар- дауыстың қатысуынсыз жасалады және салдыр басым болады. (қ, к, т, п, с)

Ұяң дауыссыздар-дауысытың қатысуымен жасалады( ғ, г, д, б, з)

Жұмсақ таңдайға қалпына қарай:

1. Ауыз жолды: б, д.

2. Мұрын жолды: м, н.

Артикуляциялық жолына қарай:

1. шұғыл(эксплозив) : п, б, т, д, к, г, қ.

2. ызың(фрикатив) : в, ф, ғ, с, ш, х, з.

Африкат дыбыстар: ц, ч.

Дауыссыз дыбыстар

Артикуляциялық орнына қарай:

1. ерін (лабиаль) : а. Ерін еріндік: б, п, м. б. Билабиаль: ф, в.

2. тіл алды дауыссыздары: а. тіс дауыссыз, денталь: т, д, с, н, з, л. б. тіл ұшын, альвеоляр: ч, ш, р, ж.

3. тіл ортасы дауыссыздары: й.

4. тіл арты дауыссыздары: қ, г, х, ғ, ң.

5. көмей(фарингаль) : һ.

Дауыстылардың айрықша бір түрі. Ол екі дауысты дегенді білдіреді.

Дифтонгтардың екі түрі бар

Шынайы дифтонг-екі элементі де бірдей қуатты болады, буын құрау жағынан да тең түседі.

Жалған дифтонг-екеуінің біреуі ғана негізгі элемент ретінде буын құрай алады да, екіншісі буын құрай алмайды, көмекші элемент ретінде болады.

Дифтонгтар

Лебізді н. е динамикалық екпін: буынның біреуі басқа буындардан айрықша күшті айтылуы арқылы ажыратылады.

Тоникалық н. е музыкалдық екпін: басқа буындардың ішінен бір буын айтылу тонының ырғағы арөылы ерекшеленіп, дауыс шымылдығының дірілінің жиілеуіне негізделеді.

Квантативті екпін: басқа буындардың ішінен бір буын өзінің құрамындағы дауыстың сөзылыңқы айтылуы арөылы ажыратылады.

Жылжымалы екпін: екпін арнаулы бір буынға байланбай, ыңғайына қарай әр басқа буынға түсе береді.

Тұрақты екпін: екпін белгілі бір буынға телініп тұраөталып қойылады.

Фразалық екпін: сөз тіркестеріндегі сөздердің екпінге ие болуы.

Логикалық екпін: сөйлемде бір сөзге айрықша назар аударылып айтылуы.

екпін