Морфологиялық стилистика

Презентация қосу

Грамматикалық
стилистика
Жоспар

1. Морфологиялық стилистика. Морфологиялық тұлғалардың
стиль түрлеріне қатысы.
2. Сөз таптарының стильдік қолданысы.
• зат есімнің стильдік мүмкіншіліктері.
•сын есімнің стилистикалық қызметі.
•сан есімнің стилистикалық қызметі.
•есімдік сөздердің стилі.
1. Морфологиялық стилистика. Морфологиялық
тұлғалардың стиль түрлеріне қатысы.

Морфология (гр. morf — түр, тұлға, logos — сөз, ілім) —
дербес сөздердің грамматикалық мағыналарын тексеретін,
грамматикалық сөз тұлғалардың қызметі мен қалыптасу, даму
заңдылықтарын зерттейтін тіл ғылымының бір саласы.

Қазіргі тіліміздегі бүршік,талшык,
Морфологиялық стилистика - келіншек, т. б. сөздерді осы сипатында,
сөздердің грамматикалық формаларын осы күйінше тұтас ұғынамыз, оны
қолданудың стилистикалық түбір мен қосымшаға жіктеу былай
тұрсын, -шік, -шық, -
нормаларын зерттейтін, сөйлеу
шек аффикстерінің біркезгі кішірейту
бөліктерінің экспрессивтік мәнерін де байқамаймыз.
мүмкіндіктерін (зат есім, сын есім, сан Бірақ түйіншек, інішек,
есім, есім, етістік және т.б.) ескеретін төбешік сөздерінің құрамында
практикалық стилистиканың бөлімі. бұлардың, кішірейту мәнері айқын
сезіледі.
Тіліміздегі сөздердің кейбір топтары белгілі бір стильдік салаға (мейлі ол
жазба стиль болсын, әлде сөйлеу стилі формасы болсын) тән болып,
қалыптасқан жүйеде ғана қолданылатыны тәрізді, кейбір морфологиялық
тұлғалардың да бір жүйеде ғана, бір ыңғайда ғана қолдануға бейімділігі
көзге түседі. Әрине, морфологиялық тұлғаның бір ғана стиль құрамында
жиі жұмсалуы оның әдеби тілдің басқа бір саласында кездеспейтіндігін
дәлелдемейді. Ол тұлға басқадан гөрі сол стильде жиі қолданылып,
сол мән-мағынада біршама қалыптасқан .

Сондықтан да әдеби тілдің тек бір ғана саласында морфологиялық
тұлғалардың қолданылып, басқа ыңғайда кездеспейтін түрлері аса сирек.
Өйткені морфологиялық категориялар, жеке сөздердей емес, сөйлемнің
субъективтік мәнеріне тікелей қатысты бола бермейді. Көбіне ойдың,
хабардың объективтік мазмұнымен тікелей байланысты болып келеді.
Сонымен, әдеби тілдің белгілі бір стильдік саласында жиі қолданылуға
бейім морфологиялық тұлғалар бар.
Морфологиялық құрамы
тұрғысынан кеңсе стилі мен ғылыми
Қазақ әдеби тілінің құрамындағы
стиль бір-біріне жақын, бір-бірімен
стильдік салалар морфологиялық
орайлас. Сол сияқты
құрамы жағынан бір-бірінен
публицистикалық стиль мен көркем
соншама алшақтап кетпейді.
әдебиет стилі бір-бірімен үндесіп
Кұрамында жиі жұмсалатын
жатады. Соған орай
морфологиялық тұлғалардың
публицистикалық стильде жиі
сипатына қарай, жазба стильдерді
кездесетін морфологиялық тұлғалар
негізінен екі топқа бөлуге болады.
көркем әдебиет тілінде де біршама
жиі қолданылады.

Кеңсе және ғылыми әдебиеттер тілінің, басты бір ерекшелігі олардың құрамында автордың
субъективтік көзқарасы, қатынасы көрінбейді. Соған орай кеңсе қағаздарының (куәліктер,
ақпарлар, қаулы-қарарлар, қатынас қағаздар т. б.) тілінде, сондай-ақ ғылыми әдебиеттер
тілінде кішірейткіш мәнді аффикстер көп қолданылмайды.

Бұл жерде әсіресе қолданылмайтындар — сын есімнің кішірейткіш мәнді жұрнақтары: -лау, -леу,
-дау, -деу, -тау, -теу (ұзындау, сұңғақтау, үлкендеу, қисықтау т. б.) -ғыл, -ғылтым, -ғыш, -ілдір
(қызғылт, сарғыш, қызғылтым, көкшіл, көгілдір т. б.). Бұлардан белгілі бір мағыналық топқа
жататын сөздер ғана жасалады. Соған орай бұл аффикстер арқылы жасалған сөздердің қолданылу
өрісі де аса кең емес, -аң, -ең, -қай (босаң, алаң көз, сидаң жігіт т. б.), -ша, -ше (шоқша сақал,
биікше) т. б. аффиксті сын есімдер де сирек ұшырайды.
Сөз таптарының стильдік қолданысы.

Сөз таптарының
экспрессивтік стилистикалық
ерекшелігін зерттеуде Сөз таптарының
олардың түрлі стильдердегі экспрессивтік стилистикалық
қолданысы басты назарда ерекшелігін зерттеудің тағы
тұрады да, зат есім, сын есім, бір маңызды тұсы – сөз
сан есім, есімдік, етістік, таптары мен түрлі
еліктеу сөздердің т.б. лексика- морфологиялық формалардың
грамматикалық экспрессивтік қызметін
категориялардың талдау.
стилистикалық белсенділігі
мен мүмкіншілігін анықтау
көзделеді.

Грамматиканың көркемдегіш-мәнерлегіштік қасиет-сапасы мен
мүмкіндіктерін, олардың көркем, публицистикалық шығармалардағы
шығармашылық тұрғыдан игерілу тетіктерін анықтау экспрессивтік
стилистиканың міндеті болып табылады.Сөз таптарының стилистикасы сөз
таптарын және сөз семантикасын зерттеу аясында да кеңінен дамыды.
Зат есімнің стильдік мүмкіншіліктері.

Қазақ тілінің морфологиялық
құрамында зат есім айрықша орын Әсіресе, жалқы есімдер ұнату-
алады. Зат есім дискурс пен мәтін ұнатпау, достық-қастық, биресми-
заттық мағына береді, ал заттық ресми әрі туыстық, әлеуметтік
мағынасыз ой берілмейді, мәнімен стилистикалық әсері мол.
сондықтан зат есімдер барлық сөз Қайран тектім-ай!.(М.Әуезов).
коммуникациясында міндетті Әпенге Елемес сенеді.(Б.Майлин).
түрде қатысып отырады.

Көркем әдебиет стилінде дерексіз зат есімдер экспрессиялық ерекше стильдік мән
алғанымен оның эстетикалық қызметі көп байқала бермейді. Себебі, ол басқа стильдік
құралдар немесе тәсілдер тұрғысынан талданып кетеді.

Мен ол кезде Апамның өмір тарихын, тіпті кім екенін білмей, алаңсыз шуақты
күндерге марқайып маңар едім…Апамның алақанын, Апамның қауыздаған талқан-
тарысын іздеп тамсанып отырғанымыз.(О.Бөкеев)
Сын есімнің стилистикалық қызметі.

Сын есімдер әлем, тіршілік, дүниетанымның ішкі-сыртқы бояуларын, оның сыр-
сипатын, түр-түсін, қадыр-қасиетін таныту мақсатында көркемдіктің нақты сапалық
белгісін көрсету үшін жұмсалады. Стилистикалық бағалау категориясы сын есім
арқылы беріледі. Сын есімдер функциональдық стильдерде мынандай қызмет
атқарады:

1. Түсінікті пайымдап 2. Заттың құбылыстық сапалық
3. Бейнелілікті көрсету.
ойлау; мазмұнын ашу;

Ақ ала таудың алдында, Ақ ала жылқы
Көркем әдебиет стилінде сын есімдер
жусайды(Шалкиіз жырау)
сөйлемде тиянақты тұрып қана стильдік
Қызыл алмас жан қияр, Қызыл талға
әсер тудырмайды, адам, өмір сипатының
қынаса (Ақтамберді жырау),осы ауыз
когнитивтік шынайылығын көрсетуде
әдеби тіл үлгілеріндегі сын есімнің
ерекше стильдік мәнге ие. Айлалы,
осындай қасиеттері функциональдық
саясатшыл, қанқой Мамай сондықтан
стильдердің сапалық категориясының
да өз басын бәйгіге тігіп еді
стильдік жағынан толығуына үлкен
(І. Есенберлин).
ықпал етті.
Сан есімнің стилистикалық қызметі.
Сан есім “нақты” ғылым факторы сондықтан өзінің сан-салалы мүмкіндіктерін
көрсете алады. Кез-келген заттың құбылыстың санының аумағын көлемін тіпті күшін
өте нақты әрі дәл көрсету мақсатында сан есім пайдаланылады. Әсіресе, қоғамдық -
әлеуметтік сапаның нақты көрсеткішін әлемдік деңгейдегі сапаның дәрежесімен
салыстыру үшін үлкен маңызды “іс-әрекетімен” ерекше стильдік және прaгматикалық
маңызға ие.

Сан есімдер бұқаралық ақпарат
құралдарында қоғам өмірінің әр Есептік сан есімдердің ішінде
түрлі келеңсіз әлеуметтік лексика-семантикалық және
мәселелерін анықтаушы қызметін грамматикалық жағынан бір сан
көрсетуде басқа сөз таптарына есімнің қолданылуының стильдік
қарағанда стильдік мәні ерекшелігі сан алуан.
жоғары. “Миллион кімге Күнәсіз бәйбішемен болады араз,
бұйырады” телеойынын әлемдегі Жастың көңілі жылымас ол өзіне аз.
50 мемлекет ойнайды. Бұл сияқты Біреуі – көк балдырған, бірі –
хабарларда сан есімнің қызметі қурай, Бір жерге қосыла ма қыс пен
айрықша стилистикалық мәнге сай жаз (Абай).
болады.
Есімдік сөздердің стилі.

Сөз таптарынын ішінде есімдіктер ауызекі сөйлеу стиліне тән болып келеді. Ауызекі
сөйлеу стилін зерттеушілер “ауызекі сөйлеу тілі өз мәні жағынан есімдік" деп те
атайды. Ауызекі сөйлеу стилінде есімдіктер категориялык бірліктер қатарында көріне
алады, себебі ауызекі сөйлеу стилінде жазба тіліндегідей емес, абсолютті
нақтылықтың мәні талап етіле бермейді.

- Сендердің бұл ағылуларыңды тимаса Ресми карым-катынас аясында саламат
болыңыз, көргеніме қуаныштымын,
болмас. Сендерге тиым салынды, -деді
амандасуға рұқсат етіңіз сияқты
бұл көзі қанталап. Кім... ? - деді... - Кім
амандасу да ресми стильде сіз есімдігі
тыйым салған? – Министрің бе?
жасырын қатыстырылып айтылады,
Президентің бе? - Мен! - деді бұл делбесі
стереотипті коммуникативтік актілердің
қозған мына екеуіңе еліре қарап
стильдік дайын құрылымында тердің
(Р. Мұқанова). Ауызекі сөйлеу стилінде
қолданысы тұракты, бірақ стильдік мәнін
есімдіктер жинақтау мәнін білдіреді.
еш уақытта жоймайды.

Ұқсас жұмыстар

Тар мағынасында - бір сөздің барлық формаларының жүйесі

Қазіргі қазақ әдеби тілінің функционалды стильдері

СӨЗДІҢ ФУНКЦИОНАЛД

Тіл біліміне кіріспе

Стилистика пәнінің зерттеу нысаны мен бағыттары

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ РЕСМИ ІС ҚАҒАЗДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ

Қалыптастыру негізі

Қазақ тіл біліміндегі мәтінтанымдық көзқарастар

Көркем шығарманың тілі

Тіл дамыту әдістемесі басқа ғылымдармен байланысы

Пәндер