Тобыр - надан, оны басқара біл

Презентация қосу

Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-технологиялық университеті
«Ветеринария және биоқауіпсіздік» жоғары мектебі

XIX ҒАСЫРДАҒЫ ҚАЗАҚ АҒАРТУШЫЛАРДЫҢ
САЯСИ КӨЗҚАРАСТАРЫ
(Ш.УӘЛИХАНОВ, Ы.АЛТЫНСАРИН,
А.ҚҰНАНБАЕВ)

Орындаған :ВТ-25
тобының студенті
Абдуллина З.Д.

Тексерген: Галиева Ж.С
ХІХ – Ғ А С ЫР ДЫҢ А Я Ғ Ы Н АН БАС Т АП Қ АЗ А ҚС Т А НН Ы Ң
ӘЛЕУМ ЕТТІ К – Э К ОН О МИ КА Л Ы Қ Ж Ә Н Е Қ ОҒ А МД ЫҚ – С АЯ С И
ӨМІ РІ Н ДЕ КҮР ДЕЛ І ӨЗ Г ЕР ІС ТЕР БО Л Д Ы. Қ А ЗА Қ Қ ОҒ А МЫН Д А
Д ЕМОКР А ТИ Я ЛЫҚ О Й – П ІК ІР , ҰЛ ТТЫҚ С АН А Ө С Т І.
ОТА Р ШЫ ЛДЫҚ – Ә К ІМШ ІЛ ІК БА С Қ АР У Ж ҮЙ ЕС І Қ АЗ А Қ
ХА ЛҚЫН Ы Ң А ЛДЫҢ Ғ Ы Қ АТ А Р Л Ы А ЗА МА ТТ АР ЫН Ы Ң С АН А –
С ЕЗ ІМІ, Ұ ЛТТЫ Қ Н А МЫ С Ы ОЯ Н У ЫН А ТҮ Р Т К І БО Л Д Ы. Ұ Л ТТЫҚ
ЕЗГ ІГ Е ҚА РС Ы ҚО ЗҒ А Л ЫС ТА Р ЫН ЫҢ БА С ЫН Д А ЕН Д І Қ А ЗА Қ
З ИЯ ЛЫЛА Р ЫН ЫҢ ТА Л А Н ТТЫ Т ОБЫ ТҰ Р Д Ы . ОЛ А Р Р ЕС ЕЙ
Д ЕМОКР А ТИ Я ЛЫҚ С А Я С И Қ ОЗ Ғ А ЛЫ С ЫМЕН ТА Н ЫС БОЛ Ы П,
ОР ЫС Т ЫҢ ОЗ ЫҚ О Й Л Ы Д ЕМОК Р АТ ТА Р Ы Н ЫҢ ЕҢБЕКТ ЕР І Н О ҚЫП
БІ ЛДІ.
П АТ ША Ү КІ МЕТІН І Ң Қ А ЗА Қ С ТА Н Д А Ғ Ы С А Я С И ТӘР ТІ БІ, О Н ЫҢ
С АЛД АР Ы ЖӘН Е С ОҒ А Н БА Й Л А НЫ С ТЫ Қ АЗ А Қ ҚО Ғ АМ ЫН Д А
С АЯ С И О Й – П ІКІР Д І Ң Қ АЛ Ы П ТА С УЫ , Д АМ УЫ ТУ Р АЛ Ы Ғ ЫЛ ЫМ И
З ЕР ТТ ЕУЛЕР ЖА З ЫЛ ЫП , К ЕҢЕС ТІ К Д Ә УІР Г Е С ӘЙ К ЕС БА Ғ АС Ы Н
АЛ ДЫ . БІР А Қ О ЛА Р Д А ҚА З А Қ А Ғ А Р ТУШ ЫЛ А Р ЫН ЫҢ Ж ӘН Е
З ИЯ ЛЫЛА Р ЫН ЫҢ ЕҢБЕК ТЕР ІН Д ЕГ І С А ЯС И – Қ ҰҚЫ ҚТ ЫҚ
И ДЕЯЛ АР ЫН А ҰЛ ТТЫ Қ МҮД Д Е ТҰР Ғ ЫС ЫН АН БА Ғ А БЕР ІЛ МЕГ ЕН .
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ XIX Ғ. ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ, ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖƏНЕ
АҒАРТУШЫЛЫҚ ОЙ-ПІКІРІНІҢ БІРІНШІ ӨКІЛІ Ш. УƏЛИХАНОВ (1835–
1865) ӨЗ ДƏУІРІНІҢ БЕЛГІЛІ ҒАЛЫМЫ, АҒАРТУШЫ-ДЕМОКРАТЫ БОЛДЫ.
ШОҚАН УƏЛИХАНОВ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ ОЙДЫҢ
БАСЫНДА ТҰРДЫ. ОЛ БІРІНШІ БОЛЫП ХІХ ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚ ҚАУЫМНЫҢ ДАМУЫНА СƏЙКЕС АҒАРТУДЫҢ САЯСИ,
ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ЖƏНЕ СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ПРИНЦИПТЕРІН НЕГІЗДЕДІ

• Оны қазақ ағартушылық идеологиясының негізін
салушы деп санауға болады. Отандық ғалым
Мұрат Өрленбайұлы Насимовтың айтуынша:
«Қазақ ойшылы, этнографы, тарихшысы,
географы, ғұлама ғалымы жəне ағартушысы
Шоқан Уəлихановтың ғылыми еңбектері мен
қоғамдық көзқарастары бүгінгі күнге дейін өз
құндылығын жоғалтпайды. Оның «Абылай»,
«Шаман дінінің қазақ арасындағы қалдықтары»,
«Сібір қарамағындағы қазақтардың сот
реформасы туралы записка», «Жоңғария
очерктері» атты мақалалары халқымыздың
Шоқан өзінің ғылыми еңбектерінде қоғамның экономикалық
проблемаларын да қарастырғаны белгілі. Олардың астарында да
терең ағартушылық мəн бар десек, қателеспейміз. Мысалы, ол
аймақта өндіріс күштердің дамуына кедергі жасайтын бұрынғы
керітартпа дəстүрлерді жою қажет деп есептеген. Соның бірі –
барымта болып табылады деген ойшыл. Егер осындай дəстүрлер
экономикаға кері ықпал етсе, оларды ұстанбауға шақырған.
Ойшыл мəжбүрлі Шоқанның ағартушылық көзқарастарының тағы
реформаларға түбегейлі қарсы бір саяси сипаты қоғамдық өмірді реформалаумен
болған. Күшпен жүргізілген тығыз байланысты болды. Оның пікірінше,
реформалар адамзатқа үлкен қоғамның білімді мүшелері қандай да болмасын
қасіреттер əкеледі деп реформаларға қол жеткізіп сол арқылы халықты
тұжырымдайды. Ол ондай қоғамдық прогреске жетелеуге тиісті. Осы жерде
əдістерге қазақ даласында ол реформаларды қалай дайындау жəне өткізу
жол беруге болмайтыны керек деген қызықты ойлар ұсынады.
Ұлттық, тарихи, мəдени дəстүрлерді жəне көшпелі тұрмыстың
туралы айтады.
ерекшеліктерін жан-жақты ескеру қажет деп санайды ойшыл. Ол
қоғамдық дамудың төменгі сатыларының саяси құрылымының
жетістігі ретінде гуманизм идеясы болуы тиіс деп санады жəне
адамгершілік мəселесіне зор көңіл бөледі. Ол үстем таптың
адамгершілік принциптерін сынға алып, қарапайым халық пен бай
адамдардың мүдделері сəйкес келмейтінін атап көрсеткен. Жалпы
алғанда, ойшыл қазақтарды бейбітшіл, дарынды халық екеніне
шүбə келтірмей, олардың прогреске жету жолдарын қарастыруға
тырысқан жəне осыдан өз халқының айқын болашағының кепілін
XIX Ғ. ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДА УƏЛИХАНОВТЫҢ
АҒАРТУШЫЛЫҚ ДƏСТҮРЛЕРІН ЫБЫРАЙ
АЛТЫНСАРИН ӘРІ ҚАРАЙ ДАМЫТТЫ

Ыбырай Алтынсарин (1841–1889) — қазақ халқының аса көрнекті
ағартушысы, жазушысы, қоғам қайраткері. «Қазақ мектептерін
Еуропа жолына, өнер жолына бұрып бастаған ең тұңғыш
жаңашыл оқытушы, тарихта өшпестей із қалдырған педагог,
ақын, жазушы Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық қызметке
қосқан үлесі мен еңбегі зор. Ыбырай жастарды оқу-білім, өнерге
ұмтылуға кеңес бергенде құрғақ насихатқа ұрынбайды, қайта өз
ойын нақтылықпен дəлелдеуге ұмтылады» [4], — деген пікірмен
келісе отырып, оның өмірі мен шығармашылығы Қазақстанның
Ресейге қосылуынан кейінгі кезеңмен байланысты болғанын атап
өтуге болады.

• Ағартушы өзіндік білім алумен мықтап айналысып əжептəуір
табысқа жетеді. Оны педагогика да, əдебиет те, философия да
қызықтырды. Осының əсерінен ол сол кездегі бай Орынбор
кітапханасына жиі барып барлық күрделі əдебиеттерді қызыға
оқыды. Оның рухани əлеміне сол кезде өлкеде тарала
бастаған алдыңғы қатарлы ойшылдардың, соның ішінде
Ағартушы көзқарастарының саяси мазмұны оның билік жүйесін жақсарту
жолдарын іздеу кезеңінде ақсақалдар билігіне көңіл бөлуден де көреміз.
Өйткені көшпелі халыққа билік жүйесі жақын жəне ұғынықты болуы тиіс
еді. Бұл билік, ойшылдың ойынша, жоғарының үстемдігінен еркін болып,
қазіргі билікке қарағанда əділетті болар еді. Сонымен бірге ол отаршыл
əкімшіліктегі қазақтар санын көбейтіп, олардың білімін көтергісі келген.
Осынысымен ол жергілікті халық өкілдерін билікке тартып, сол арқылы
билік органдарында жəне елді басқаруда халықтың егемендігі элементін
сақтап қалғысы келген.
Ы.Алтынсариннің саяси көзқарастарында терең демократизм жəне
өз халқының мүддесін қорғауға деген ұмтылысты байқауға болады.
Мысалы, «Қазақтың қайғысы» деген жазбаларында ол билікті жəне
басқаруды ұйымдастырудың өзіндік бағдарламасын ұсынды. Онда
жəне басқа да еңбектерінде билік, басқару жəне сот туралы
бірқатар пікірлер айтылған. Оның ойынша, олар халықты мойын
ұсындыру үшін емес, халықтың əл-қуатын жақсарту үшін қажет.
Сонымен бірге билеушілер өздері де заңды қатал ұстануы керек.
Бұларсыз қоғамдық тыныштық жəне тəртіп орнату мүмкін емес деген
ойшыл. Билік жəне сот өкілдері қоғамдық зұлымдық негізі —
парақорлықтан алыс болуы тиіс. Олардың қызметі жеке мүдделерге
емес, қоғамның, отанның мүдделеріне бағынуы тиіс. Олар бағынышты
халықтың жағдайын жəне тұрмысын жақсы білулері қажет деп есептейді
қазақ ағартушысы. «Егерде олардың болашағымен, жергілікті
жағдайларды білетін тəжірбиелі мамандар айналысса, қазақтар жақын
болашақта елінің пайдалы, адал жəне іскер мүшелеріне айналады», —
деп жазады Ыбырай
XIX Ғ. ҚАЗАҚ АҒАРТУШЫЛАРЫНЫҢ КЕЛЕСІ ІРІ
ӨКІЛІНІҢ БІРІ, ƏРИНЕ, КӨРНЕКТІ АҚЫН АБАЙ
ҚҰНАНБАЕВ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ.

• Оның шығармашылық еңбектері саяси сипатта болды.
Ол ғылым мен білімнің, адамдардың өзіндік
қасиеттерін қалыптастыратынын, өзі, ақиқат пен
əділдік үшін күресуге шақыратынын айтқан болатын.
Ал оның іс-əрекеті халықты қанаудан сақтау болатын.
Осы жағдайда ол билікті білімді адамдарға беру керек
деген тұжырымға келеді. Ойшыл білімді билеуші мен
білімді халықтың концепциясын негіздеушілердің бірі.
Оның пікірінше, қазақтарды дұрыс жолға қойғысы
келетін адам билікке ие болуы тиіс. Халықтың
қоғамдық өміріндегі билік пен басқарудың күші,
маңызы жəне орны ерекше екенін атап көрсетті. «Егер
менің қолымда билік болса, мен адам түзелмейді
дегендердің барлығының тілін кесер едім», — дейді
ол. Жəне ойшылдың қоғамдық өмірде бірқатар нəрсе
мемлекеттік лауазымдағы адамдардың ерік-жігеріне
байланысты деген ойы бізді қызықтырмай қоймайды.
Абайдың көзқарастарының саяси мазмұнын жəне билік проблемасына
қатынасын қарастыра отырып, оның қоғамның құрылымы жөніндегі
ойларына да тоқталуға болады. Ол адамдарды екі топқа бөледі:
басқаруды қажет ететін надан топ жəне ақылды, білімді,
таңдаулылар тобы. «Тобыр — надан, оны басқара біл… Тобырда
білімді адамдар сирек кездеседі», — деген Абайдың сөзі белгілі. Ол
адамзаттың екі жартысының бір-бірінсіз өмір сүре алмайтынын
мойындаған. Осы байланыстылықтан биліктің өзіндік принциптерін
ұсынған.
Оның пікірінше, билеушілер елдің таңдаулылары болуы тиіс, бірақ
шындығында олар шеттетіліп келді. Бұл жөнінде ойшыл үшінші «Қара
сөзінде» былай дейді:
«Елдегі жақсы адамдардың бəрінің үстінен бекер, өтірік «шапты,
талады» деген əр түрлі қылмыстық іс көрсетіледі. Оған жауапқа шақыру
— тергеу шығарады. Өтірік, көрмегенін көрдім деуші куəлар да
əлдеқашан дайындап қойылған» [13; 131].Əрине, ойшыл осының
барлығы олардың билікке деген ұмтылысын шектеу үшін жасалады деп
түсінеді.
Жалпы алғанда, Абай феодалдық құрылымның қарама-
қайшылықтарына назар аударып, қазақтар үшін жаңа қоғамдық
құрылыстың ең жағымды түрін іздеп табуға тырысты. Бұл жолда ол
таза рулық басқару тəжірибесін қолдап, былай жазады: «Ол заманда
ел басы, топ басы деген кісілер болады екен. Көш-қонды болса, дау-
жанжалды болса, билік соларда болады екен. Өзге қара жұрт жақсы-
жаман өздерінің шаруасымен жүре береді екен. Ол ел басы, топ
басылары қалай қылса, қалай бітірсе, халық та оны сынамақ, бірден-
бірге жүгірмек болмайды екен»
Ш. УƏЛИХАНОВ, Ы. АЛТЫНСАРИН, АБАЙ
ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ ОЙЛАРЫНДАҒЫ ӨЗАРА
ҮНДЕСТІК

• Адамдардағы адамгершілік қасиеттерді
дамыту
• Заңсыздық пен әділетсіздікке қарсы
тұру үшін халық санасына ізгілік пен
ағартушылық нұрын шашу
• Халықты білімсіздік пен саяси
қараңғылықтан шығару
• Болашаққа заң және әділетке
негізделген сара жол салу
• Еліміздегі алғашқы ағартушылық ойлардың
ерекшеліктерін, саяси мазмұнын бағалау үшін, əр
бір ойшылдардың көзқарастарына тоқталу
қажеттілік туындатып отыр.

Бұл жолда қазақтың ірі əдебиетші-ғалымы,
қоғам қайраткері, жазушы М. Əуезовтың
келесі пікірін ескерсек, қателеспейміз:
«Қазақ ССР тарихының өткен ғасырын еске
алсақ, көзге толық, көңілге медеу үш
адамды алдымен айтамыз. Олар кең
Қазақстанның шалғай жатқан өлкелерінен
Шоқан,
шықса да бір туғандай Ыбырай,асыл
сезілетін
Абай үш мұнарадай
жандар. Олар — үшеуі
Абай
Құнанбайұлы

Шоқан Ыбырай
Уәлиханов Алтынсарин
НАЗАРЛАРЫҢЫЗ
ҒА РАҚМЕТ!!!

Ұқсас жұмыстар

Ақиқатты тани біл

Өмірде өз орным бар

Қуана біл

Қазақстандағы ежелгі адамдардың өмірі

Ы. Алтынсарин Шараит ул ислам ІІІ-бап Адамдарға тиісті, тиіссіз мінездер турасында

ҚАЗАҚСТАН САЯСИ ОЙЛАРДЫҢ ТАРИХЫ

Регенерация, түрлердің регенераци ясы

Алғашқы адамдардың тас құралдары

Саяси ойлар тарихы

ХХІ ғасыр психологы қандай болуы керек?

Пәндер