ҒҰН ДӘУІРІ ТҮРКІТАНУДЫҢ ҚАЙНАР

Презентация қосу

ҒҰН ДӘУІРІ
ТҮРКІТАНУДЫҢ ҚАЙНАР
КӨЗІ
Ғұн дәуірі алтай дәуірімен
ұштасып, байланысып
жатады да, біздің
заманымызға дейінгі ІІІ
ғасыр мен Ү ғасыр
аралығын қамтиды. Егер
Алтай дәуіріндегі тайпалар
туралы бізде ешқандай
тарихи мәлімет, жазба
деректер болмай келсе, Ғұн
дәуірі жайлы аз болса да,
деректер бар.
Б.з.б. І ғасырдың аяқ кезінде Ғұн мемлекеті өз ішіндегі
алауыздықтың нәтижесінде батыс ғұн және шығыс ғұн
болып екіге бөлінеді.
Батыс ғұн құрамына бұлғар, оғыз, қыпшақ, қарлұқ деп
аталатын тайпалар енген.
Шығыс ғұн құрамына ұйғыр-оғыз, қырғызқыпшақ деп
аталатын 2 тайпа одағы және олардың тілдері енген.
Ғұндар б.з.д. ІІІ ғасырда түркіше
сөйлеген және олар қаңлы,
үйсін, қырғыз т.б. жиырмадан
астам түркі тайпаларымен бірге
өмір сүрген. Түркі
тайпаларының көпшілік бөлігі
ертеде Алтайды мекендегенін
түркі халқының аңыздары,
тайпа, өзен, көл, тау аттары
айғақтайды.
Ғұн мемлекеті тарихын
зерттеуші Л.Гумилев ғұндарда
жазу болған, Орхон-Енисей
ескерткіштері сол жазудың
жалғасы дегенді айтады.
А.Н.Бернштам, Л.Лигети, В.В.Бартольд, Н.А.Аристов тәрізді
белгілі ғалымдар хундар – түркі тайпаларының ата-тегі, олар түркі
тілінде сөйлеген деген пікірді қолдаса, Г.Рамстедт ғұн тілі
түркілер мен моңғолдардың ата-бабаларына ортақ тіл болған деген
пікір айтады. Көне түркілер тарихын зерттеуші белгілі ғалым
Л.Н.Гумилев ғұндардың тілі туралы айтылған барлық пікірлерді
жинақтай отырып, ғұндардың түркітілділігі жайлы бағытқа
күдікпен қараудың негізсіздігін көрсетеді. Осы пікірлерге
қарағанда, ғұндардың өмір сүрген дәуірін түркі тілдерінің бір
кезеңі ретінде толық қарастыруға болады.
Ғұндардың этникалық шығу тегі

1)

2)
Ғұндардың алғашқы ордасы болған жер
Еділ мен Жайық
Ғұндар
түркі тілінде сөйлеген
тайпалар қоныстанған
Біріншісінің ішінде орта мұнда Ішкі
сюннулар болды, олар Моңғолияда, Байкалда,
Ордостан, Алтай, б.з.б. І мыңжылдықта
б.з.б. І мыңжылдықтың
Тарбағатай, Жетісуға сыртқы Моңғолияда,
ортасынан бастап Хуанхэ
өзенінің орта тұсы мен дейінгі жерлерді солтүстік
төменгі ағысындағы мекендеген хун Манчжурияда түркі-
тайпалары қалыптаса
қазіргі Қытай жерін және моңғол тілінде
Орта, Орталық Азияның бастайды. Бұл тайпаларда
түркі тілінде сөйлеушілер аралас сөйлеген
көп бөлігін қамтып,
көбірек болған, ал бұлар сәнбилер. Кейіннен
Шығыс Түркістанның
Оңтүстік Манчжурияға бұрынғы сақ сәнбилер солтүстік
дейінгі аумақты алып тайпаларының Вэй әулетін құрған.
жатты ұрпақтарымен көрші
Ә.Марғұла
н
Сақ Ғұн Түркі

«Қытай тарихының суреттеуінше, ғұндардың арғы
тегі қола дәуірінің соңғы кезі, Қытайдың Шан-ин, ескі
Чжау заманында жасаған елдер, сақтардың
(скифтердің) бір үлкен ұлысы. Олардың ерте кезде
мекендеген жері теріскей күнгей өлкесі. Бергі кезде
олардан түркі тайпалары тарап, тегісімен байтақ
сахарада өсіп-өнеді»
Ғұндардың өз жазуы, әліпбиі де болған. «Тап осындай ашық пікірді VIІ ғасырдың 30 жылдары
Жетісуды аралап шыққан саяхатшы Сюань -Цян да айтады.
Ғұн империясы дәуірінде ғұндардың жазуы
болғандығын растайтын археологиялық
айғақтар әзірше табылмаған. Қытай
деректерiнде «ғұндарда жазу жоқ, заңдары
ауызша айтылады» делінген. Алайда, «сүйекке
сызып ағашты оюлап, өрнектеген «kemu>кему»
жазулары бар, оны шумақтап уәзiрлерi
талқылайды» деген деректер де кездеседі.
Ғұндардың тілі әлі күнге дейін жұмбақ, ғұн
тілінен қалған үш-ақ сөзден sztraba, medosz,
kamon (sztraba – страва, қайтыс болған адамға
берілетін ас, яғни medosz – бал сырасы, kamon –
тары сырасы) ешқандай байсалды тұжырым
жасай алмаймыз. Ғұндар империясының негізгі
күшін топтар құрағаныны да білеміз. Аттила
деген ат готтікі»
Қаржаубай
Сартқожаұлы
«1982 жылы Моңғол археологтары Бұлғын аймағындағы
Бабалы (Өвгөнт) бөктеріне жерленген Хунну моласынан 35
Репозиторий КарГУ қыруар олжа тапты. Олардың ішінде
алтынмен аптап, күміспен күптеген ат әбзелдері, сом
алтыннан құйылған 39 қапсырма сияқты мүліктерге қоса,
дөңгелек үстіндегі алтыннан шеніп жасаған пеңгей (пеңгей –
медальон, қаңғай – медаль) де бар еді. Дүние жүзі
ғалымдарының зарыға күткені де осы пеңгей сияқты деректі
айғақ болатын» – дей келіп, диаметрі 3,5 см болатын
деңгейдің ортасында қауметті қоба сақалы, қияқ мұрты бар
адамның бейнесі шекілгенін, бейненің екі жағына көне
руниканың 9 әрпінен тұратын 4 сөз жазылғанын айтады.
Жазудың транскрипциясында «Ой - Сеңгір». «Елші
ынты» деген сөздер бар екен

Бұл жазулар
хуннулардан бері
Хуннулар дыбыс Моңғолия мен Тува, Қазақстан
ұрпақтан-ұрпаққа
мен Қырғызстан жерлерінен
бейнелейтін үзілмей жалғасып, Х ұшырасатын жүздеген
алфавиттік жазу ғасырға дейін руникалық айғақты бұдан былай
қолданған. қолданылады. тек VIІ –ІХ ғасырдағы
түркілерге ғана тән деп емес, енді
хунның, Това, Вей, Сяньби, Жуан
– жуан қағанатына да қатысты
Хуннулар байырғы түркі мұра деп қарастыруға болады.
(баба түркі) тілінде
сөйлеген және Хуннулар тілінің бірден -бір
мемлекеттік тілі түркі мұрагері қазіргі түркі
тілі болған. халықтары екені де дау
тудырмақ емес»
Түркі
тілдері
Баскаков
бойынша
Шығыс
Батыс ғұн ғұн

бұлғар (р/л) және ұйғыр-оғыз (з/ш,
оғыз-қарлұқ, д/т) және қырғыз-
қыпшақ (з/ш, д/т) қыпшақ тілдерінен
тілдерінен, тұрады.
Назарларыңызға
рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Түркі тілдері

Ерте темір дәуірінің хронологиясы мен археологиялық ескерткіштері

Ежелгі Қазақстан тарихына шолу

Қазақ халқынын қалыптасуы және Қазақ хандығының құрылуы

ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДАҒЫ ЕЖЕЛГІ

Темір дәуірі - тас пен қола дәуірлерінен кейінгі үшінші ірі археологиялық кезен

КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ МӘДЕНИЕТІ

ТАЙПАЛАРДЫҢ НАНЫМ - СЕНІМДЕРІ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТІ

Тас дәуірінің кезеңдері

Ғұн мемлекетінің сипаты

Пәндер