КӨШПЕЛІЛЕРІНІҢ МӘДЕНИЕТІ

№ 5 Дәріс ҚАЗАҚСТАН КӨШПЕлІЛЕРІНІҢ МӘДЕНИЕТІ

Дәріс жоспары

Ежелгі Қазақстан территориясындағы архаикалық мәдениет. Көшпелілер өркениетін зерттеу мәселелері

Көшпелілік (номадизм) мәдениет типі ретінде.

3. Еуразия кеңістігі көшпелілері мәдениетінің

негізгі ерекшеліктері

Әдебиеттер:

1. Ғабитов Т. Х. Қазақ мәдениетінің тарихы: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2016.

2. Габитов Т. Х., Абдигалиева Г. К., Исмагамбетова З. Н. Философия культуры: Учебник для студентов вузов и колледжей. - Алматы: Эверо, 2013

3. Ғабитов Т. Х., Затов Қ. Қазақ мәдениетінің рухани кеңістігі. - Алматы: Раритет, 2013.

4. Габитов Т. Х., Муталипов Ж., Кулсариева А. Культурология. - Алматы, Раритет, 2008.

1. Ежелгі Қазақстан территориясындағы архаикалық мәдениет

Дүние жүзінде жүргізіліп жатқан археологиялық жұмыстардың нәтижесінде алғашқы адамдардың қоныстары ашылып, олардың тастан жасалған құрал-саймандары көптеп табылуда. Олай болса, археология ғылымының ғылыми зерттеулерінің дәл осы тас құралдардан басталуы да жайдан-жай емес сияқты. Ғалымдардың пікірінше, алғашқы қауымдық құрылыс үш дәуірге бөлінеді. Олар: тас дәуірі, қола дәуірі және темір дәуірі. Тас дәуірінің өзі дүниежүзілік гылымда бірнеше кезеңдерге бөлінеді. Көне тас дәуірі (палеолит) «Палеолит» термині гректің «палайос» - көне, «литое» - тас деген сөздерінен алынған, орта тас дәуірі (мезолит), жаңа тас дәуірі (неолит) . Археология ғылымы саласындағы мұндай ғылыми тұжырым XIX ғасырда қалыптасқан. Тас дәуірі бұдан 2, 5 миллион жылдай бұрын басталып, біздің заманымаздан бұрынғы екі мыңыншы жылдықтың басына дейін созылған.

Қазақстанның тас дәуірі

Қазақстандағы өнердің пайда болуы

Қазақстан аумағында мұздықтың салқын тынысы сезілгенімен, мұз қабаты болмаған аймақтарға жатады.

Ежелгі адамның сүйектері Қазақстан аумағында әлі табылған жоқ, бұл кезеңдегі материалдар тек тас құралдарымен ұсынылған.

Алғашқы мәдени ескерткіштер жоғарғы палеолитте пайда болды

Синкретизм - Көшпенділер дүниетанымы және ойлау ерекшелігі.

Біздің заманымызға дейінгі бір мыңыншы жылдары бүкіл Евразия даласында скиф-сақ тайпалар одағы өмір сүрді. Ұшы-қиыры жоқ кең даланы игеріп, әртүрлі патшалықтар бірлестіктерін құрып, күшті жауынгер елге айналды. Оларды батыстағылар (гректер) скифтер десе, парсылықтар (Иран, парсы патшалықтары) сақтар деп атады. Бірақ та осы екі атау да Евразия даласын жайлаған халықтардың ортақ аты еді. Скиф, сақ тарихын алсақ, оларды құрайтын бірнеше тайпалар көне жазба шежірелерде жиі кездесетінін көреміз, сарматтар, дайлар, аландар, массагеттер, үйсіндер. Кезінде осы тайпалар бірлестіктері қазақстан территориясын жайлаған, қазақ халқының арғы ата-бабалары болып табылады. Бұлардың ішінде, әсіресе, массагеттер, аландар, үйсіндер туралы тарихи деректер көбінесе Иран, парсы, грек жазбаларында біршама кездеседі. Ал аландар туралы көне қытай жылнамаларында дәйекті де айшықты жазылған. Ең бір көне деректер ежелгі парсылардың діни кітабы -Авестада көрініс береді.

Ежелгі кескіндеме

Өнер жоғарғы палеолит адамдары арасында дамыды. Үңгірлердің қабырғалары мен төбелерінде минералды бояулармен салынған ежелгі суреттері табылған, мұнда аңдар, аңшылық көріністері және ғұрыптық билер бейнеленген.

дамыған белгілер жүйесі бар белгілерді қоспағанда., Дәстүрлі түрде петроглифтер - ежелгі дәуірден (палеолиттен) бастап орта ғасырларға дейінгі тастағы барлық бейнелер деп аталады.

Қазақ жерінде кезігетін бейнелеу өнерінің алғашқы нұсқалары палеолит дәуіріне жатады. Неолит және қола дәуірінде тасқа бедерленген Баянауыл үңгіріндегі (Павлодар облысы), Таңбалы аңғарындағы (Алматы облысы) бейнелер (бұғы, арыстан, садақты аңшы, арбаға жегілген бұқа, сиыр, т. б. ) мен Балқаш көлінің солтүстік жағасындағы жақпар тастардағы суреттер (келіншектің қасындағы екі ер кісінің жекпе-жек қылыштасуы, т. б. ) қазақ жерін мекендеген тайпалардың негізгі кәсібін, әдет-ғұрпын баяндайды. Көптеген шекіме суреттердің сюжеті жыртқыш аңдардың аша тұяқтыларға шабуылына, діни нанымға құрылған. Суреттер нобайына ішінара қына түсті бояу жағылған ( Қаратау шимайлы тастары) . Андрон мәдениеті мұрасына саналатын геометриялы өрнекті қыш ыдыстар, қалыптау арқылы жасалған бұйымдар, күн шапағы бейнеленген қола құрал-жабдықтар Орталық, Солтүстік және Батыс Қазақстан аумағында жүргізілген қазба жұмыстары кезінде ашылды.

Музыкалық өнер

Көшпелілердің музыкалық мәдениетінің тамыры өте тереңде жатыр. Жартастардағы суреттерден билеп жүрген адамдардың, таяққа ілінген сылдырмақтарда ойнап тұрған адам бейнелерін кездестіруге болады. көшпелілердегі ең көне музыкалық аспаптар - ұрмалы даңғыра, құрайдан жасалған үрмелі сыбызғы, ілмелі-шертпелі қобыз, домбыра іспеттес қарапайым аспаптар болған. Эпостардағы "адырнасын ала өгіздей мөңіреткен" деп келетін жыр жолдары өнерпаз жауынгердің садағының адырнасын іркіп- тартып музыкалық үн шығаратынын білдірсе керек.

Орталық Азия, Сібір, Тибет халықтарында бүгінге дейін кездесетін бір ішекті қобыз осы музыкалық аспаптың көне түрі болуы мүмкін.

Музыкалық өнер

музыканың аспаптар тарихын зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, ән түріндегі музыкалық мұра (вокалды музыка) және сарын, күй түріндегі мұраның (аспапты музыка) жіктеліп бөлінуі, бері дегенде, VI-VIII ғасырларда басталды. Ұлытау төңірегінен табылған түркі дәуіріне жататын тас мүсіннің бір бүйірінде қобыздың суреті, ал арқасында қоңыраудың суреті салынған. Қобыз бен қоңырау бақсының аспаптары. Олар қоңырау, әр түрлі сылдырмақтарды қағып жүріп би билеп, қобызбен сарын ойнап, жын шақырған.

Сонау VIII ғасырда өмір сүрген, түркі әлеміне ортақ Қорқыт алғашқы шебер музыкант, күй атасы, бақсылардың пірі болып саналады.

Қазақстанның қола дәуірінің мәдениеті

Қола дәуірінде андроновтықтар Қазақстан аумағында өмір сүрді, олар мал өсірумен және егіншілікпен айналысып, ерекше мәдениетке ие болды.

Андронов тайпаларының өнері

Тас кескіндемесі және ою-өрнек

Монументалды мүсін

Шағын пластик

Зергерлік өнер

Керамика өндірісі

Діни сенімдер

Андроновтықтардың петроглифтері

Қазақстанның қола дәуіріндегі ежелгі тайпаларының көркемдік талғамы мен мәдениетін зергерлік бұйымдар мен өнер объектілері бойынша бағалауға болады. Құрбандықтар шалынып, әнұран айтылатын тау шатқалдарында үлкен өнер галереялары - Тамғалы, Сынтас және т. б. Табылған.

Тамғалыда ғұрыптық биі бар сюжет жазылған: би билейтін ерлердің дөңгелек биі, күн сәулелі адамның айналасында, сондай-ақ жалғыз және жұп бишілерді бейнелейді. Дөңгелек бидің өзі күннің символы, ал қатысушылардың қозғалысы - аспандағы жұлдыз қозғалысына еліктеу сияқты бейнелелер бар.

Жерлеу рәсімі

Қола дәуіріндегі тайпаларда отқа табынушылық болды, бұған осы кезеңде мәйітті жағу салты кеңінен тараған. Мәйіттермен бірге жерленген жерлерде де күл мен көмірдің қалдықтары кездеседі. Көптеген қабірлерде мәйітке қызыл охра себеді немесе қабірге қызыл охраның бір бөлігін батырады. Ежелгі адамдардың ойындағы қызыл түс отпен байланыстырылып, ол сиқырлы күшке ие, зұлым рухтардан қорғалған деп сенген.

Керамикалық бұйымдар

Зергерлік бұйымдар

Көшпелілер өркениетін зерттеу мәселелері

«Номад - көшпенді» сөзінің мағынасын беретін номадология алғаш рет Ж. Делез еңбегінде қарастырылды

Жиль Делез (1925-1995) - француз философы. Философияны Сорбоннада оқыған (1944-1948) . 1969- 1987 жылдары Париж-VIII университетінде профессор болған. Негізгі жұмыстары: "Ницше және философия" (1962), "Канттың философиялық сыны" (1963), "Пруст және таңбалар" (1964), "Бергсонизм" (1966) және т. б.

2. Көшпелілік (номадизм) мәдениет типі ретінде

Көшпелілік (номадизм) - халықтың көп бөлігі экстенсивті көшпелі мал бағумен айналысатын кездегі экономикалық қызметтің ерекше түрі және онымен байланысты қоғам типі

Қазақстанның аумағында бір емес, адамзатқа тиесілі жартылай отырықшы, отырықшы, көшпелі сынды үш бірдей шаруашылықтың түрі болғандығы барлығына белгілі. Үлкен саяси әлеуметтік құрылым болды, өзінің мәдени ерекшелігі, өркениеттің ерекше түрі болды.

Көшпелілер туралы әр түрлі түсініктер

Көшпелілер туралы нашар түсініктер сол ерте заманда-ақ қалыптасты. Көне Қытайда "көшпелілер жабайы, мәдениеттің қас жауы" деген түсінік қалыптасты. Еуропада да көшпелі ғұндарды "тағы-жабайылардың тұқымы, өркениеттің жауы" деп есептеді.

Еуропа ғалымдары да көшпелілер туралы өз көзқарастарын білдіріп отырды. Мысалы, Монтескъе көшпелілер қоғамын "әділетті, теңдікті қоғам" десе,

Фергюсон, Адам Смит: "Көшпелілерде мүлік теңсіздігі, әлеуметтік теңсіздік ерте пайда болды", - деген. Ал философ Кант: "Мемлекеттің өзі көшпелілер мен отырықшы-егіншілердің өзара қақтығысынан, қорғаныс мақсатында пайда болды" деген тұжырым жасайды. Атақты философ Ф. Гегель: "Көшпелілерде әлеуметтік қарама-қайшылық болғанымен, мемлекет болған жоқ", - деп есептеген.

Көшпенділер өмірі

Көшпелілер құрғақ далада және жартылай шөлейт аудандарда немесе мал өсіруге оңтайлы жерлерде өмір сүрді. Олардың негізгі тағамы сүт өнімдерінің әр түрлі түрлері болды, азықтары - жануарлардың еті, аң аулау арқылы, ауылшаруашылық өнімдері және жинау болды. Құрғақшылық, қарлы боран (жұт), мал эпидемиясы көшпеліні бір түнде барлық тіршілік ету құралдарынан айыруы мүмкін болған. Табиғи апаттарға қарсы тұру үшін мал өсірушілер тиімді өзара көмек түрін - әр тайпа құрбанға бірнеше ірі қара берді.

Көшпенділер өмірі

Жануарлар үнемі жаңа жайылымдарға мұқтаж болғандықтан, малшылар жылына бірнеше рет бір жерден екінші жерге көшуге мәжбүр болды. Көшпелілер арасында ең көп таралған тұрғын үй типі - әдетте жүнмен немесе былғарымен (киіз үй, шатыр немесе шатыр) жабылған, жиналмалы, оңай тасымалданатын құрылымдардың әр түрлі типтері. Көшпелілер арасында тұрмыстық ыдыс-аяқ болған, ал ыдыс-аяқ көбіне сынбайтын материалдардан (ағаш, былғары) жасалынған. Киім мен аяқ киім, әдетте, былғарыдан, жүннен жасалған

Көшпенділер және отырықшы әлем

«Атқа міну» түрі (яғни, жылқылардың немесе түйелердің көп болуы) көшпелілерге әскери істерде айтарлықтай артықшылықтар берді. Көшпенділер ешқашан ауылшаруашылық әлемінен оқшау өмір сүрген емес. Оларға ауыл шаруашылығы мен қолөнер бұйымдары қажет болды.

Көшпенділер менталитеті

Ежелгі және ортағасырлық көшпенділер арасында кеңістік пен уақытты, қонақ күту әдет-ғұрпын, қарапайым және төзімділікті, соғыс культтарының, жауынгер-атқыштың, батыр батыр бабалардың болуын болжайтын ерекше менталитет тән. Бұл өз кезегінде ауызша шығармашылығында да (батырлық эпоста) да, бейнелеу өнерінде де (жануарлар стилінде), көшпенділер тіршілігінің басты қайнар көзі - малға деген культ қатынасында көрініс тапты. Таза көшпенділер деп аталатындар (үнемі көшіп жүретін көшпелілер) аз екенін ескеру керек (Арабия мен Сахара, Моңғолия және Еуразия даласындағы кейбір басқа халықтардың көшпелілері) .

Көшпелілердің түрлері

Бедуиндер немесе көшпелі түйе өсірушілер Солтүстік Африка мен Оңтүстік-Шығыс Азияда кездеседі;

- Африка көшпенділері - олар мал өсіреді, таралу аумағы - Оңтүстік Сахараның шөлдері; -

еуроазиялық көшпелілер - олар ешкі мен қой өсіруге мамандандырылған, ал жылқы мен ірі қара малды атқа міну үшін пайдаланған; -

бұғы бағушылар - негізінен бұғы бағумен айналысады және Солтүстік-Азия тундрасында тұрады; -

теңіз көшпенділері - балық аулауға байланысты өмір салтын ұстанған.

3. Еуразия кеңістігі көшпенділері мәдениетінің негізгі ерекшеліктері

Алғашқы екі мыңжылдықта көшпелі мәдениеттің өрлеу кезеңі болды. Техникалық прогресс бәрінен де байқалды. Тек өгіздердің арқанымен қозғалатын ағаш діңдерінің түптеріндегі түпнұсқа арба (4-ғасырда) жоғары дөңгелектердегі арбамен ауыстырылды, кесіп өтуге мүмкіндік берді.

киіз үй

Көшпенділердің киіз үйі - тарихымыздағы ең бірінші сәулеттік құрылыс. Киіз үйдің іші қыста жылы, жазда салқын. Сондықтан, оны шопандар да, туристер де пайдаланады. Киіз үй жер сілкінісінде де ыңғайлы, өйткені ол оңайлықпен бұзылмайды.

Киіз үй-көктем, жаз және күз мезгілдерінде қоныстан қонысқа көшіп жүру жағдайына қолайлы құрама үй.

Ұқсас жұмыстар

Көшпенділер туралы түсінік

Мәдениет тілі

Мәдениеттің белгілер әлемі типологиясы

Қазақ мәдениеті өркениеттік болмысы

ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА

Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті

ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ

Қазақ мәдениетінің бастаулары

Қазақ мәдениеті. Мәдени кеңістіктің маңызды қасиеті - оның тылсымдық сипаты

ТАРИХИ ДЕРЕККӨЗДІҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ