АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ

Презентация қосу

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ
ЖӘНЕ ҚАЗАҚ
ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ

Орындаған: Қазақ тілі және
әдебиеті мамандығының 1-курс «СӨЗІ ЖОҒАЛҒАН ЖҰРТТЫҢ ӨЗІ
магистранты Айым ДӘУІТ ЖОҒАЛАДЫ»

АХМЕТ
Термин жасаушы маманға
жаңа терминді дүниеге
Н.М. Шанский “Лингводидактика” терминін
келтіру, терминологиялық дүниеге келтіргенде орыс тілінің бір сөз
сөздікті жасаушы маманға бір жасамдық моделіне сүйенген
(лингвостилистика, лингвотипология,
мағынада қолданылып жүрген лингвоконтрастивный).
бірнеше синоним-
терминдердің арасынан ең
қажеттісін таңдап алу көп
уақытты, үлкен тәжірибені, М.Жүсіпұлы (М.Джусупов) сингармофонема,
теориялық және машықтық сингармовариант, сингармовариация
терминдерін жасағанда жалпы тіл біліміндегі
тапқырлықты талап етеді. фонография, фонометрия, фоностилистика
сияқты терминдердің сөзжасамдық үлгісіне
сүйенген.
Көп жағдайда мамандар өзінің
білімі мен сезімталдығына,
халықаралық ғылыми
тәжірибеге сүйенеді,
терминнің ғылыми Ә.Жүнісбеков үндесім, үйлесім терминдерін
қолданыстағы жиілігіне басқа жасағанда қазақ тіліндегі асым, салым
сияқты сөздердің жасалу жолын үлгі тұтқан.
сөздіктердегі, оқу
құралдарындағы орнына,
сипатталуына көңіл бөледі.
Қазақ тілінің ғылым саласындағы қолданысын
нығайтуда сапалы терминологиялық сөздіктердің
алатын орны ерекше. Ұлт ұстазы
А.Байтұрсынұлының: «Біз сияқты мәдениет
жемісіне жаңа аузы тиген жұрт, өз тілінде жоқ
деп, мәдени жұрттардың тіліндегі сөздерді
алғыштап, ана тілімен жат тілдің сөздерін
алмастыра, ақырында ана тілінің қайда кеткенін
білмей айырылып қалуы ықтимал. Сондықтан
мәдени жұрттардың тіліндегі әдебиеттерінің,
ғылым кітаптарын қазақ тіліне аударғанда пән
сөздерінің даярлығына қызықпай, ана тілімізден
қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің
тіліміз таза болады» деген пікірі әлі күнге күн
тәртібінен түскен емес.
«Байтұрсынов дәуірі», «Байтұрсынов ғасыры» дегенге келсек, терминологияға
қатысты тұтас дәуірді, ғасырды А.Байтұрсынұлы есімімен байланыстыра
қарасақ, онымыз тарихи шындықпен қабыса қоймайды. Себебі Ахмет
Байтұрсынұлы терминология мәселелерімен 10-жылдардың орта тұсынан
бастап, жиырмасыншы жылдардың аяғына дейін он бес жылдай белсенді
айналысты. 30-жылдардың бастапқы жылдарына дейін ол бастаған іс
жалғасын тауып отырды.

Сол себепті біз қазақ терминологиясының ХХ ғасыр басындағы 10-15 жылдық
мерзімді «А.Байтұрсынұлы кезеңі» деп атаған орынды деп санаймыз. «Тілдің
міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанынша, қиялдың меңзеуін меңзегенінше,
көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау. Мұның бәріне жұмсай білетін адамы
табылса, тіл шама-қадірінше жарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам
табылуы қиын... Сондықтан сөзден жасап, сөз шығару деген әркімнің қолынан
келе бермейді және шығарғандардың да сөздері бәрі бірдей жақсы бола
бермейді» (Байтұрсынов А. Шығармалар. – Алматы, 1989. –141-б.) деп, тілдің
міндетін терең түсініп, оны термин шығармашылығында асқан шеберлікпен,
үлкен жауапкершілікпен жұмсай білген ұлы тұлғаның қазақтың ғылыми
терминологиясын қалыптастырудағы еңбегі ұшан-теңіз.

Орыстың ғылым тілінің даму тарихын зерттеуші ғалымдар бірауыздан
энциклопедист-ғалым М.В.Ломоносовты «орыс ғылыми терминологиясының
атасы» (Даниленко В.П., Канделаки Т.Л. Русская терминология// Развитие
терминологии на языках союзных республик СССР. М., 1986. –стр.182.) дейтін
болса, Қазақстан ғылымының тарихындағы ондай орынды ұлтымыздың
бағына туған перзенті аса көрнекті ғалым Ахмет Байтұрсынұлы иеленіп тұр.
Терминделуші ұғымдарды дәл білдіретін жүздеген әдебиеттану
терминдерін жасай отырып, ғалым олардың ғылыми терминге тән
дефинициясын да (ғылыми анықтамасын) берген. Ол дегеніміз – ғылыми
ұғымның, өзіне ғана тән белгілерін айқын көрсетумен қатар, олардың
ұғымдар жүйесіндегі алатын орнын да көрсету деген сөз.
Мысалы, «Айшықтың әрбір тақтасы шумақ деп аталады. Жұрттың бір ауыз
өлең дейтіні шумақ болады, әр шумақта бірнеше тармақ болады. Тармақ
дегеніміз – өлеңнің әрбір жолы. Тармақ ішінде бірнеше бунақ болады.
Бунақ дегеніміз өлеңді айтқанда сезілетін дауыс толқынының соқпа-
соқпасының арасы. Бунақ ішінде буын болады» (Байтұрсынов А. Әдебиет
танытқыш// А.Байтұрсынов шығармалары. – Алматы, 1989. –192-б.).

Екіншіден, әрбір ұғымның өзіндік
Біріншіден, өлеңнің құрылым- ерекшелігін, басты белгісін, іргелес
құрылысын (түр-тұрпатын – А. Б.) өзге ұғымдардан айырмасын
анықтаған. көрсететін анықтама берген. Яғни
әрбір ұғымның мазмұны мен
көлемін анықтаған.

Төртіншіден, терминдердің
жүйелілік ерекшелігін ескере
Үшіншіден, әр ұғымның ғылыми
отырып, жалпы қолданыстағы
атауын (айшық, шумақ, тармақ,
бір үлгімен жасалған (модель)
бунақ, буын) жасаған.
сөздерді термин ретінде
пайдаланған.

Бесіншіден, ғылыми
ұғымдардың арасындағы
жүйелілік құрылымдық
байланысты көрсеткен.
А.Байтұрсынұлы қазақ
тілінің сөзжасам тәсілдерін
анықтап, оларды өзінің
терминжасам тәжірибесінде
кеңінен пайдаланған ғалым.

Терминжасам тәсілдерінің
аражігі ашылып, олардың
термин шығармашылығында
іске қосылуын қазақ тілі
грамматикасының (сарфы)
жазылуымен тікелей
байланыста қарастырған
жөн.

Бүгінгі терминжасам
тәсілдерінің өзіндік
ерекшеліктері бар
екендігіне қарамастан, ол
негізінен қазақ тілінің
А.Байтұрсынұлының қазақ тілінің
сөзжасам тәсілдерін анықтаумен
қатар, ол тәсілдерді термин жасауда
пайдаланудың жарқын үлгісін
көрсеткендігін оның қаламынан
туындаған жүздеген терминдері
дәлелдейді.

Мәселен, ғалымның жұрнақ, жалғау, буын, шумақ, тармақ, рай, мүше, әдіс,
т.б. осылар сияқты терминдері семантикалық тәсілмен, жақша, сызықша,
көсемше, есімше, дәйекші, буыншы, бастауыш, баяндауыш, анықтауыш,
пысықтауыш, толықтауыш, әуреленіс, күліс, әлектеніс, әліптеме, зауықтама,
мазмұндама, ермектеме, қорытпа, ұсынба, сұқтаныс, азаптаныс, жалғаулық,
есімдік тәрізді көптеген терминдері морфологиялық тәсілмен, ал дауыссыз
дыбыс, дауысты дыбыс, қатаң дыбыс, ұяң дыбыс, түбір сөз, туынды сөз, қос
сөз, қаратпа сөз, қыстырма сөз, мезгіл пысықтауыш, мекен пысықтауыш,
сын пысықтауыш, тұрлаулы мүше, тұрлаусыз мүше, салалас сөйлем,
сабақтас сөйлем, жалаң сөйлем, жайылма сөйлем, болымды сөйлем,
болымсыз сөйлем, толымды сөйлем сынды терминдер тобы синтаксистік
тәсілмен жасалған.
Ғалым еңбектерінен қимыл атау
формасымен келетін аңдау, ауыстыру,
әсірелеу, әсерлеу, байымдау,
бейнелеу, бүкпелеу, дамыту, кейіптеу,
көріктеу, меңзеу, теңеу, түйдектеу,
үдету, шендестіру сияқты әдебиеттану
терминдері мен демеу, жалғау, үстеу,
шылау тәрізді тіл білімі терминдерін
көптеп кездестіруге болады. Заттық
ұғым мен процестік ұғымды
ұштастырып тұратын мұндай
терминдерді жасау Ахмет
Байтұрсынұлынан бастау алып, бүгінгі
қазақ терминологиясындағы термин
жасаудың өнімді бір үлгісіне
айналғанын аңғарамыз.

Бұл терминдердің қайсыбірі (мысалы,
ауыстыру, теңеу, т.б.) тілде бұрыннан
бар сөздердің терминденуі арқылы
жасалған болса, кейбіреулері
А.Байтұрсынұлының қаламынан туындаған тұрлаусыз
мүше, тұрлаулы мүше, одағай сөз, сабақтас сөйлем
терминдері Е.Омарұлының көрсетілген оқулығындағы
тұрлаусыз шама, тұрлаулы шама, одағай сан, сабақтас
пішін терминдерінің жасалуына себеп болғандығына да
дау айту қиын ғой деп ойлаймыз. Ал мәселенің екінші қы
рынан қарағанда, мұны ХХ ғасырдың алғашқы
ширегінде қанаттасып, қатар қызмет еткен қазақ тіл
білімінің қос ғұламасының термин жасау ісіндегі
шығармашылық сабақтастығының көрінісі деп тануға да
негіз бар.

А.Байтұрсынұлы XX ғасырдың басындағы қазақ
терминологиясын қалыптастыру мен дамытудың бағыт-
бағдарын айқындаушы, ол Е.Омарұлы екеуі қазақ
терминологиясының тұңғыш ғылыми қағидаттарын
белгілеушілер.

1924 жылы маусым айында Орынборда «Қазақ ғылыми
қызметкерлерінің 1-съезі» болып, онда терминологияны
қалыптастырудың қағидаттары съезд қаулысымен ресми
бекітілді. Араға екі жылдай уақыт салып, 1926 жылы
Бакуде өткен «Түрікшілердің 1-інші құрылтайында»
жасаған баяндамасында А.Байтұрсынұлы
қатынасушыларға осы қағидаттарды таныстыра отырып,
өзге түркілерге де ғылыми терминологияны
қалыптастыруда қазақ білімпаздары жасаған осы
қағидаттарды басшылыққа алуды ұсынды. Бұл жерде
Аталған терминдердің кейбіреулері орыс
тіліндегі терминдердің негізінде калькалану
арқылы (дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс,
қос сөз, т.б.) жасалғандығы аңғарылып тұр.
Бұдан ғалымның калька тәсілін де ұтымды
пайдаланғанын көруге болады.

«Калькалау арқылы термин жасау өте
күрделі мәселе. Аударманың сәтті шығуы
үшін өзге тілдегі сөздің (сөз тіркесінің)
семантикасын, морфологиялық құрылысы
мен қолданылатын саласын жақсы білу
Кеңес және Ресей лингвисті, филолог- керек» (Пюрбеев Г.Ц. Современная
моңғолтанушы, филология монгольская терминология. – М., 1984. –
ғылымдарының докторы, профессор, РҒА Стр.101.) деген болатын.
академигі Г.Ц.Пюрбеев
«...жалпы мәдениетке,
тарихқа қатысты әлеуметтік
терминдердің де көпшілігі
А.Байтұрсынұлы қаламынан
туып, қазір авторы
ұмытылып, жалпы халықтық
кәнігі сөздер болып
кеткендігін де айту керек»
(Сыздықова Р. Ахмет
Байтұрсынов//Тіл тағылымы.
–Алматы, 1992. -33-б.) деген
пікірі назар аударады. Филология ғылымдарының
докторы, профессор,
ҚР ҰҒА академигі Рәбиға
Сәтіғалиқызы Сыздық
Назар аударғандарыңызға рақмет!

Ұқсас жұмыстар

Ахмет Байтұрсынұлы - Қазақ лингвистикасының негізін қалаған ғалым

Ахмет Байтұрсынов - ағартушы

Саяси жолы

Ақаң мектебіне тізіліп кіріп жатқан жас буын

Байтұрсынұлы қалдырған бай мұраның тағы бір саласы - көркем аударма

Тәуелсіз Қазақстан тарихнамасында Алаш қозғалысына байланысты еңбектерді талдау(Әлихан Бөкейхан, Мұстафа Шоқай, Ахмет Байтұрсын, Мыржақып Дулат және т. б. )

Маса шығармасына аннотация

Қазақ ұлттық зиялылары

Әліпбиімізді латынға көшіру керек дейді, өйткені біздің әліпби біздікі емес - арабтікі

А.Байтұрсынов

Пәндер