Қозғыштық - тірі жүйелердің тітіркенгіш әрекетке жауап қайтара алу қасиеті

Презентация қосу

ПРЕЗЕНТАЦИЯ
Орындаған:Сейдакпар Айткул
Қабылдаған:Пошаева
Гулжамила Серикбаевна
ЖОСПАР
Тірі ағзалардың негізгі қасиеттері
Зат және энергия алмасу
Тітіркенгіштік
Қозғыштық
Қозғалыс
Көбею
Даму
Пайдаланылған әдебиеттер
Қорытынды
КІРІСПЕ
Жасушалардың әрқайсысы органоидтардан
құралатын күрделі биологиялық жүйе болып
саналады. Жасушалардың барлық
органоидтарының құрылысы күрделі, бірімен-
бірі өзара әсерлеседі және белгілі мүлтіксіз
қызмет атқарады. Тек бір ғана органоид
қызметінің өзгеруінен жасуша ішіндегі тепе-
теңдік бұзылады, тіпті жасуша тіршілігін
жояды. Жасушалардан, ұлпалардан,
мүшелерден, мүшелер жүйесінен тұратын
көпжасушалы ағзаның да жоғары деңгейлі
жаралымы болады. Ағзаның барлық
мүшелерінің құрылысы күрделі және өздеріне
тән қызметті өзге мүшелерге мүлтіксіз
үйлесімдікте орындайды.
Бір мүше қызметіндегі өзгеріс біртұтас
мүшелер жүйесінің бұзылуына әкеледі, тіпті
ағзаның тіршілігі жойылады. Тіршілік
иелерінің химиялық құрылымының бірлігі. Тірі
ағзалар органикалық және
бейорганиқалық заттардан түзілген. Жасуша
ағзалық заттарының негізгі массасы
нәруыздардан, майлардан, көмірсулардан,
нуклеин қышқылдарынан, АТФ және өзге
заттардан құралады. Жасушаның бейағзалық
заттары - су және минералды тұздар.
Органиқалық зат молекулалары жасушаның
органоидтарын түзеді. Еріген заттары бар су
жасушаның ішкі ортасын құрайды.
ЗАТ ЖӘНЕ ЭНЕРГИЯ АЛМАСУ

Зат және энергия алмасу - бұл тіршілікті
қолдау негізіне жататын барлық тірілік
атаулының жалпы қасиеті. Тірі ағзалар
қоршаған ортадан белгілі заттарды сіңіре алады.
Оларды басқа түрге айналдырады да, солардың
өзгеруі есебінен энергия алады. Осы заттардың
қажетсіз қалдықтарын қоршаған ортаға бөліп
шығара алады. Зат алмасу энергетикалық (
катаболизм, диссимиляция – заттардың
ыдырауы) және икемді (анаболизм, ассимиляция
- синтез, қор заттары) алмасу болып бөлінеді.
Оның үстіне тірі ағзалар денесін құрайтын өзіне
тиесілі заттар синтезінде энергия шығындайды.
Ол икемді алмасудың (анаболизм) бөлігі болып
табылады.
Физиологиялық ұғым ретіндегі зат
алмасуға бір қарағанда байланысы шамалы
үдерістер қосылады. Олар: жануарлардың
қоректенуі және асқорыту; өсімдіктегі
фотосинтез, тынысалу және зәр шығару
(сүтқоректілерде тер бөлу де қосылады).
Атап айтқанда осы үдерістер барысында
ағзалар өздерін қажетті заттармен ғана
емес, энергиямен де қамтамасыз етеді.
Адамда зат алмасу және өзге үдерістер
жүйке және сұйықтық (гуморалды)
жолымен бақыланады. Бұл - тіріліктің
келесі қасиетінің негізі.
Өзін-өзі реттеу - тірі жүйелердің өз көрсеткіштерін
(физиологиялық, т. б.) белгілі деңгейде автоматты
түрде орнықтырып, қолдай алуы. Тек тірі нәрсе ғана
қоршаған ортаның өзгерісін сезіне алады, мұндайда
ішкі орта көрсеткіштері өзгермей, тұрақты
қалпында қалады. Мәселен, инсулин гормоны
көбейіп кетсе, қандағы глюқоза мөлшері
төмендейді, ал глюқоза жеткіліксіз болса, глюкагон
және адреналин оның мөлшерін арттырады.
Жылықанды жануарларда жылу реттеу тетіктері
өте көп: дене температурасын қоршаған орта
температурасына тәуелсіз белгілі деңгейде тұрақты
сақтайды. Бұл қарқынды тер бөлу, салқындату үшін
терідегі қаптарату тамырларын кеңейту, сондай-ақ
тері қылтамырларын тарылту және жылыну үшін
тітіркену болып саналады.
өсімдіктер мен жануарлардың табиғи бірлестігі
олардың санына қарай өзінен-өзі реттеледі.
Мысалы, жыртқыштардың саны олар аулайтын
олжаларының санына тәуелді болады. Егер
жыртқыштар көбейіп кетсе олар қорегін көп
аулайды. Шамадан тыс көп аулау салдарынан
қорек мөлшері азайып, өздері аштан өледі.
Сөйтіп аман-есен қалған олжаларының қалыпты
деңгейге дейін көбеюіне мүмкіндік жасайды.
Бұл тетіктер жылыстауға кедергі келтіріп,
түрлерді сақтап қалады. Алайда қоршаған
ортаның өзгеруіне дұрыс жауап қайтару үшін бұл
өзгерістерді дөл кезшде сезініп, танып айыра
білу керек. Бұл үшін тірі нәрсеге тағы бір қасиет -
тітіркенгіштік қажет.
ТІТІРКЕНГІШТІК

Тітіркенгіштік - тірі жүйелердің сыртқы және ішкі
әсерге (өзгерістерге) жауап қайтара алу қасиеті.
Адам ағзасындағы тітіркенгіштік көбінесе жүйке,
бұлшықет және безді ұлпалардың қасиеттеріне
байланысты болады. Бұлар жүйке серпілісі,
бұлшықет жиырылуы немесе заттар секрециясы
(сілекей, гормондар, т. б.) түріндегі әрекетке жауап
қайтару арқылы жүзеге асады. Жүйке жүйесі жоқ
тірі ағзаларда тітіркенгіштік қозғалыс кезінде
көрініс береді. Мәселен, амебалар немесе
домаланғылар (вольвокс) концентрациясы жоғары
тұзды қолайсыз ерітіндіден кетіп қалады. Ал
өсімдіктер жарықты молырақ сіңіру үшін өркенінің
қалпын өзгертеді (жарыққа ұмтылады).
ҚОЗҒЫШТЫҚ

Қозғыштық - тірі жүйелердің тітіркенгіш
әрекетке жауап қайтара алу қасиеті. Ал қозу -
тітіркендіру және қозғыштық әсерінен пайда
болатын нақтылы қайтарылған жауап. Жүйке,
бұлшықет және безді ұлпалар - қозатын
ұлпалар, ал сүйек ұлпасы қозбайды. Сүйек
жасушалары жарғақша зарядының өзгеру
әсеріне, дереу болған синтезге және
заттардың бөлініп шығуына немесе жиырылуға
жауап қайтармайды. Тітіркендіргіштік пен
қозғыштықтың қисынды аяқталуының бірі -
кеңістіктегі қимыл (қозғалыс).
ҚОЗҒАЛЫС

Қозғалыс (қимыл) - орын ауыстыра
алу қасиеті. Бұл да тірі нәрсеге ортақ
қасиет, дегенмен бір қарағанда
бекініп орныққан ағзалар қозғала
алмайтын тәрізді болып көрінеді. Кез
келген тірі ядролы (эукариотты)
жасушада цитоплазма қозғалыста
болады. Тіпті бекініп орныққан
жануарлар әдетте аздап қозғалыс
жасайды. Өсімдіктерге «өсу» қимылы
тән қасиет, ол жасушалар саны мен
мөлшерінің ұлғаюы есебінен жүзеге
асады.
КӨБЕЮ
Көбею - тірі ағзаларға ортақ қасиет, ол
тіршіліктің ұрпақтар қатарында, яғни
тарихи ұласуын қамтамасыз етеді. Бұл
өзін-өзі көшірмелеудің қарапайым ғана
қасиеті емес. Көбею барысында бастапқы
аналық (ататек) ағзаның қасиеттері мен
белгілері сақталады. Сонымен бірге
өзгергіштік те пайда болады.
Көпжасушалы ағзада жасушалар өсу
негізінде көбейеді. Біржасушалылар зат
алмасу, сондай-ақ цитоплазмалар көлемі
мен органоидтар санын арттыру есебінен
өседі.
ДАМУ
Даму - жаратылым (организация)
деңгейінің барлығына тән қасиет. Тірі
жүйелер - молекулалық және жасушалық
жүйеден биосфераға дейін
ғаламшарымыздағы ағзаларды біртұтас
алғанда - өз кезінде өзгере, дами және
әбден жетіле алады. Бұл өзгерістер белгілі
заңдылық сипатта болады. Өлі жүйелер де
дамиды. Мысалы, тау жүйелері түзіледі,
өседі, «ескіреді», бүлінеді. Тек тірі нәрсе
ғана жаратылым деңгейін арттырып, дами
алады. Мұны жасушалы деңгейден де
бақылап отыруға болады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР
Биология: Жалпы білім беретін
мектептің, 9-сыныбына арналған
оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М.
Гильманов, А. Соловьева, Л.
Әбшенова. - Алматы: Атамұра, 2009.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ

Ұқсас жұмыстар

Тірі ағзалардың негізгі қасиеттері

Қозғыштық кезеңдері

Жүйке талшықтарының физиологиясы

Торлы құрылым және оның организмдегі орны, лимбикалық жүйе

Жүйке талшықтарының құрылымы

Бұлшық ет және жүйке физиологиясы

Қозу физиологиясы

Қалыпты және патологиялық физиология

Сын тұрғысынан ойлауға үйрету

Биологиялық басқару

Пәндер