Ғылымның дүниетанымы және функциялары

Презентация қосу

Ғылымның дүниетанымы
және функциялары.
Жоспар:
1.Ғылыми танымның ерекшеліктері. Ғылым және
философия. Ғылым және дін.
2.Ғылым әлеуметтік-мәдени феномен ретінде.
3.Ғылым функциясының жіктелуі және ондағы
мәселелер. Қазіргі дәуірдегі ғылымның рөлі және
дамуы.
Ғылыми танымның ерекшеліктері.
Кейде ғылыми білім өзге білім салаларымен салыстырғанда өзінің жоғарғы
дəлдігімен ерекшеленеді. Бүгінгі күні техникада ғана емес, қоғамдық басқару
жүйесінде де математикалық есептеулер, статистикалық мəліметтер, бүге-
шүгесіне дейін дəл есептелген жоспарлар мен бағдарламалар қолданылады.
Ғылыми таным абстрактылы ұғымдармен жұмыс жасаса, көркемдік таным нақты
тірі адамды бейнелі, көрнекілік тұрғыдан қарастырады.
Бұл тұжырым белгілі мөлшерде əділ болғанмен, ол да ғылыми танымның
ерекшелігін көрсете алмайды. Бір жағынан, күрделі ғылыми абстракциялар
құрастыруымен айналысатын ғалымға көрнекі бейнелерге, аналогия мен
метафораларға жиі жүгінуге тура келсе, екінші жағынан, суретшілер
(мүсіншілер, жазушылар, сазгерлер жəне т.б) өз шығармашылықтарында дəл
логикалық, кіршіксіз ұғымдарға, пікірлер мен əдістерге сүйеніп отырады. Бұл
ұғымдық жəне бейнелік танымдардың бірін-бірі теріске шығармайтындығын
көрсетеді. Олар əр түрлі «мөлшерлерде» ғылыми шығармашылықта да,
көркемдік шығармашылықта да кездеседі.
Олар сонымен қатар əдеттік, кəдімгі санаға да тəн. Бұл тұрғыдан философ -
неопозитивистердің ғылыми білімнің ерекшелігін оның эмпирикалылығымен,
яғни ғылымның бүкіл мазмұнын бақылаулар мен эксперименттерді сипаттау
арқылы ғана анықтайтын пікірімен келісуге болмайды. Ғылыми білімнің ең
жетілген формасы теория болып табылады. Теория деген не? Теория - бұл
тəжірибенің, практиканың немесе бақылаудың қорытындысы деп айтуға болады.
Ғылым жəне дін
Ғылым əртүрлі мəдени дəстүрлермен негізделетін рухани өмірдің ерекше
аймағы болған соң, біз оның қоғам өміріндегі басқа түрлерден
айырмашылығына тоқтап кетейік. Сол себеппен əуелі ғылыммен атқарылатын
міндеттерге тоқтасақ: 1) дүниеге көзқарастық (мəдени-ағартушылық);
2) эвристикалық (танымдық); 3) практикалық; 4) болжау.
Дүниеге көзқарас - дегеніміз дүние туралы пікір, индивидуалды жəне
қоғамдық түрде қалыптасатын күрделі, интегралдық құрылыс. Көзқарастың бір
бөлшегі білім болады.
Көзқарастың білім бөлігі жазық жəне тікшіл жобасын құрастырады;
жазық тұрғыда: табиғи-техникалық пен əлеуметтік (гуманитарлық); тікшіл:
1) қарапайым білім (филогенезде - мифологиялық білімдер; онтогенезде - бала
бақшадағы жəне бастаушы білімде);
2) эмпириялық жəне нақты ғылыми
білімдер - филогенезде жылдамдық, салмақ, бойлығы т.б., нақты заңдардың шығуы
(Архимед, Эвклид заңдары), онтогенезде - нақты биологиялық, физикалық т.б
ғылымдарға сүйенетін мектеп деңгейі;
3) жалпы ғылыми білім - филогенезде Птолемей мен Коперниктің ғарыш туралы
заңдары, Ньютонның
механика заңдылықтары, Ломоносовтың салмақты сақтау туралы заң т.б., онтогенезде
- жоғары сыныптарға лайық деңгей, сол заңдарды өтеді;
4) білім құрылысының жоғары деңгейі - философиялық білімді қамтитын жалпы
заңдар. Ғылым болған жəне əрқашанда ғылыми көзқарастың қалыптастыру қаруы
болып қалады.
Ғылым жəне философия
«Философия дегеніміз не?» деген сұраққа келесі жауапты естуге болады
«ғылымның ғылымы». Осында жауаптың екі лайықты жағы бар:
1. априорлы тұрғыдан ол философияны үстемді, дəрежелі түрде ұсынады; сөйтіп,
философия адамзат ақылының əр саласына қатысты;
2. «ғылымның ғылымы» деген атау алдын ала философияны күрделі пəн деп, əркім
оны қабылдай алмайды деген пікірді тудырады.
Орта ғасыр принципі «қажеттіліксіз мəндерді көбейтпеңіз». Яғни, философия
ғылымдардың жəй жиыны болса, ол солардың ортасында өзінің мəнін жоғалтар еді.
Бүкіл ғылымдардың жетістіктерін бір бетке көшіріп, сидыру оңай іс емес. Бірақ,
осындай істе философиядан ештеңе жоқ. Философия Лир патшасы сияқты бүкіл
қыздарына байлығын үлестіріп, өзі дымсыз далада қалды. Сөйтіп, философияда өзінің
пəндігінен, өзгешелігінен, қажеттілігінен айырылды. Позитивистер сол тұрғыдан
философия дербестігі мен өз құндылығынан айырылды дейді.
Нақты ғылымдар нақты елестерден бастайды, оларды дəлелсіз толық қабылдайды.
Еш маман өзінің пəні қалай пайда болды, оның өзгешелігі неде деп сұрақ қоймайды.
Осы мəселелер қойылса, сонда табиғаттанушы философиялық деңгейге көтеріледі.
Философия əр білімнің, оның ішінде философияның негізін іздейді. Сонда, ол бəріне
айқын, бəріне мəлім, басқаларға бастаушы нүкте, түсініктің мөлшері бола, жəне баға
бере алатын негіздерді іздейді (ақиқат пен пікірді, эмпирия мен теорияны, бостандық
пен белсенділікті, озбырлық пен биілікті ажыратады). Əр нақты ғылымда бастамасын
алатын жəне соңын табатын сұрақтар - философиялық ойлардың сүйікті тақырыптары.

Нақты дүние туралы объективтік, жүйеленген, шындық пен ақиқатқа сай білім -
ғылымның қызмет түріндегі жетістіктері. Жəне де ол жаңа білімді алуға бағытталған,
дүниені пəндік түрде тануға лайық қоғамдық сананың бір түрі. Ғылымның мақсаты əр
қашанда заңдар арқылы дүниені сипаттау, түсіндіру, болжау деген. Ғылым жүйесі
техникалық, табиғаттану, қоғамдық түрлеріне бөлінеді. Жəне тарихта əр 15 жыл
ғалымдардың саны екі есе өседі. Ғылымның дамуында қалыпты кезеңдер
революциялықтармен ауысады. Олар жалпы құрылымының, принциптерінің, таным
əдістері мен ұйымдастыру түрлері.
2. Ғылым əлеуметтік-мəдени феномен ретінде
Ғылым өзі көп анықтамалардың иесі, бірақ үш негізде (қырында)
көрінеді: қызмет түрінде, пəндік аумақтардың жүйесі, əлеуметтік институт
ретінде. Бірінші түрінде, ол қоршаған ортаның заттары мен құбылыстардың
байланысын логикалық тұрғыда тануға бағытталған. Қызмет немесе іс-əрекет
түрінде, ғылым мақсаттылық пен шешім қабылдау, таңдау, жауапкершілік
атқару алаңына кіреді. Осы жағдайға В.И. Вернадский назар аударған:
«ғылымның негізгі мағынасы тірі адамдардың ғылыми жұмысынан тұрады».
Өзінің екінші мағынасында, ғылым білім жүйесі болып, объективтіліктің
өлшеміне сай, шындық пен ақиқаттың көрінісі, дербес позицияны алуға
тырысады, саяси жəне əлеуметтік өмірден өзін босатуға тырысады. Ақиқат - ол
ғалымдардың арманы да, мақсаты да, өмірлерінің мəні де, ғылымды
құрастыратын элемент жəне оның негізгі құндылығы. Үшінші,
институционалдық түсінігі бойынша, ғылымды қоғамдық
сананың бір түрі деп түсінеді, басқа қоғамдық саналармен (дін, саясат,құқық,
өнер т.б.) тығыз қатыста.
2) əдіс;
Ғылым əлеуметтік институт
жəне қоғамдық сананың түрі • .
ретінде 1) институт ретінде;
ғылыми-техникалық білімді
өндіреді жəне ғылыми ұжымдар
мен ғылыми
қоғамдар, жүйе нормалар мен
құндылықтар арасындағы 3) білім дəстүрінің 4) өндірістің даму
байланысты қамтиды. жинағы; факторы;
Тек ХХ ғ. шіркеу мен заңгер • . • .
кəсібіне тең ғалым кəсібі де
дамиды.
Дж. Бернал ғылым туралы
ғылымның салушысы ғылымға
анықтама беру
үшін келесі жақтарға назар 5) адамның дүниеге
аударуға болады дейді: қатысы жəне сенім
тудырудың негізгі
факторы.
Э. Агаццидің пікірінше, ғылымды нақты объектілердің аймағы туралы теория деп
түсіну керек; бұл ғылыми жəне қарапайым білімдерді ажырату болып табылады,
теориялық деңгейді талап етеді. Сөйтіп, ғылым тек фактілер жиынтығы емес,
принциптер болмаса ғылым болмас. Бірақ, бұл екі жақты мəселе, себебі, ғылымның
көрсеткіші теориялық, концептуалдық деңгейі. Фактілер тек ғылымның бет жағы.
Қазіргі кезде ғылым əлеуметтік-мəдени феномен. Яғни, қоғамдағы көптүрлі күштердің
əсерімен компромисстік т.б. позицияларға жақындайды. Сөйтіп, екі ұштасты позиция
айқын: адамзаттың қажеттілігімен пайда болған ғылым өзі қоғамдық өмірдің басқа
аумақтарына əсер етті, «мəдениет» деңгейіне шықты; екінші жағынан, ғылым
мəдениеттің ең тұрақты, нағыз негізі, өзінің бірінші - қызметтік жəне технологиялық
түсінігінде.
Қоғамдық қатынастар адам жəне заттар туралы қатынастарға қатысты. Ғылым
əлеуметтік-мəдени феномен ретінде адамзат қатынастарының бүкіл аумақтарына
қатысты. Қазіргі технократтық ғылымдардың максимасы: «Бəрі ғылымды болмау
керек, тек ғылыммен тексеріліп, дəлелдену керек». Сөйтіп, ғылым мəдениетте
қалыптасқан дəстүрлер, құндылықтар мен нормаларға бағынады. Танымдық қызмет
мəдениет болмысына кіреді. Осыдан, ғылымның мəдени-технологиялық функциясы
анық, адам материалын өңдеу
Ғылымның
Ғылымның мəдениеттік
мəдениеттік қызметі
қызметі тек тек нəтижеге
нəтижеге емес,емес,
мəдениеттің
мəдениеттің мүмкіндігі
мүмкіндігі болып
болып табылады.
табылады. Ғылымның
Ғылымның
мəдениеттік
мəдениеттік қызметі
қызметі процесуалдылығымен
процесуалдылығымен мықты. мықты. Ол Ол
адамды қызмет пен танымның субъектісі
адамды қызмет пен танымның субъектісі ретінде ретінде
қалыптастырады.
қалыптастырады. Индивидуалдық
Индивидуалдық таным таным өзі өзі мəдениетті,
мəдениетті,
қоғамдық
қоғамдықтүрде
түрдеөткізіледі.
өткізіледі.Индивид
Индивидəлеуметтену
əлеуметтенубарысында
барысында
дайын
дайын əдістер
əдістер мен
мен құралдарды
құралдарды қолданады.
қолданады. Тарихи
Тарихи
тұрғысында
тұрғысында адамзат
адамзат бəріне
бəріне ортақ
ортақ тіл,
тіл, қарулар
қарулар мен
мен өзгеше
өзгеше
анықтамалар, ұғымдарды қолданады. Ғылыми білім
анықтамалар, ұғымдарды қолданады. Ғылыми білім адамның адамның
қарапайым
қарапайым өміріне
өміріне толық
толық кіріп,
кіріп, адамдардың
адамдардың санасы
санасы мен
мен
көзқарастарын
көзқарастарын қалыптастырып,
қалыптастырып, сөйтіп,
сөйтіп, қоғамдық
қоғамдық ортаның
ортаның
қажетті
қажеттікомпоненті,
компоненті,сол
солортада
ортадатұлғаның
тұлғаныңқалыптасуы
қалыптасуыайқын.
айқын.
3. Ғылым функциясының жіктелуі және ондағы мәселелер. Қазіргі дәуірдегі
ғылымның рөлі және дамуы.
К.Р. Поппердің сыншыл рационализмі Карл Поппердің тұжырымдамасына
тəрізді келесі ұғымдар: демаркация мəселесі; фальсификация мəселесі;
фаллибилизм принципі; «үш əлем» туралы теория. Поппердің пікірінше, сынау
ғылымның негізгі əдісі жəне ғалымның əдетінің негізгі рационалды стратегиясы.
Поппердің көзқарасын ХХ ғ. басында физикадағы жаңа теориялар, логикалық
позитивизмнің идеялары, кантианшылдықтар (Нильсон) өзгертті. Өзінің сыншыл
рационализм атты философиялық тұжырымдамасын неопозитивизмге антитеза
ретінде құрастырды: верификацияның орнына демаркацияны; индуктивизмге
қарсы болды; демаркацияның əдісі - фальсификация (бəрін жоққа шығару). Карл
Поппердің методологиялық идеялары батыс философиясында - сыншыл
рационализм - əйгілі бағыттың негізін қалыптастырды. Рационализм ғылыми
білімнің мінездемесі жəне зерттеу процесінде ғалымдардың қызмет əдеті ретінде
айқын. Сыншыл рационализімнің жарияланған принциптеріне ымырасыз сынау,
білімнің принципиалдық гипотетикаландырыуы жатады, себебі, абсолюттік
ақиқаттың иелігіне шабыт беретін рационалдылықсыз жағдай.
Поппер ғылыми білімнің өсуін жалпы əлемдік эволюциялық үрдістің нақты оқиғасы
дейді. Өзінің эволюциялық эпистемологиясын индуктивистік дəстүрмен пікір таласта
дамытқан. Ғылыми теориялар индуктивтік процестер арқылы құрылмайды. Біздің
ақылымыз tabula rasa емес. Поппер болжамсыз жəне идеялардың «иррационалды»
инъекциясын қабылдайды. Оған қатысты тағы бір пікір - методология эволюцияға қарсы
қасиеттердің иесі, себебі, ғылыми методология ғылыми білімнің унификациясына
(бірлігіне) əкеледі, ал эволюциялық процесс көптүрлілікке əкеледі. Сол себепте,
Поппердің методологиясы эволюциялықтың ұқсастығы, өзгеру, іріктеу, бекіту
анықтамаларды кең қолданады.
«Үшінші əлемнің автономиясы, жəне үшінші əлемнің екіншіге жəне біріншіге
керісінше əсер беруі - барлығы білімнің өсуінің маңызды фактілері», - деп К. Поппер
тұжырымдайды. Қорыта айтқанда, қазіргі ғылым философиясында бірдей түрде толық
саналатын жағдайға білімнің дамуының нақты процесі түбінде қатал бақылауға қарсы
шығады. Ғылыми процестің субъектілері жарияланған ережемен емес, ішкі
мотивациядан өткен логикалық, верификациялық-фальсификациялық салыстырмадан
өткен, принципиалды түрде жаңа мүмкіндіктердің болуына ашық.
Ғылым күрделі әлеуметтік функциялар атқарады. Бұл функциялар ғылымның өзінің дамуымен бірге
үнемі өзгеріп, толықтырылып және ғылымның дамуына өзіндік осерін тигізіп отырады. Қазіргі
ғылымның үш әлеуметтік функциясын атап көрсетуге болады:
1) мәдени-көзқарастық;
2) өндіргіш күштер функциясы;
3) әлеуметтік күштер функциясы. Ғылымның генезисі және негізгі даму кезеңдері.
Ғылымның генезисі, қоғамдағы қызметі және дамуының қозғаушы күштері мәселесі бойынша
интерналистік, экстерналистік және позитивистік концепциялар бар. Интернализм ғылымның пайда
болуы мен дамуына философиялық ой тікелей әсер етті деп есептейді және қоғамның әлеуметтік-
экономикалық, саяси құрылымы мен сол қоғамның ғылымының арасында ешқандай байланыс
болуы мүмкін емес деген пікірді ұстанып, ғылымның ішкі факторларын абсолютке айналдырады.
Экстернализм бұл концепцияға қарсы. Оның өкілдерінің пікірі бойынша, ғылымға сыртқы
факторлардың әсері мықты. Позитивизм; ғылым нақты, тәжірибеден өткен, дәлеледенген фактілерге
сүйене отырып дами алады, абстрактылық ойлау мен метафизикалық түсініктер ғылым үшін
пайдасыз. Біздің ойымызша, ғылымның пайда болуына, эволюциясына, қоғамда атқаратын
қызметіне жоғарыда аталған факторлардың бәрі де белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді және ол әр
дәуірде әр түрлі болуы мүмкін. Сондықтан оларды бір-біріне қарсы қойып, немесе бір-бірінен бөліп
алып, белгілі бір факторларды абсолютке айналдыру дұрыс емес.
Объективті жаратылыстың философиялық түсінігі табиғат, қоғам және адамзатты қамтиды. Соған байланысты
обьективті жаратылыстың осы үш элементіне білімнің үш сферасы нақты қарастырылады.

Жаратылыс сферасына және зерттелетін ақиқат дүниенің түріне байланысты ғылыми білімнің үш бағытын
анықтауға болады: жаратылыстану- табиғат туралы білім жүйесі, қоғамтану - қоғамдық емірдің түрлері мен
формалары туралы білім жиынтығы, сонымен қатар адам-затты ойлау қабілеті бар жанды зат ретінде
қарастыратын ойлау білімдерінің жүйесі.
Ғылыми білімнің тағы бір іргелі бағыты - қоғамтану. Оның пәні болып қоғамдық қубылыстар мен жүйелер,
қурылымдар, жағдайлар процестер табылады, қоғамдық ғылымдар қоғамдық байланыстар мен цатынастардың
жеке түрлері мен барлық жиынтығы туралы білім бе-реді.
.
Өзінің сипаты бойынша қоғам туралы ғылыми білімдер сан түрлі, олар жалпы үш бағыт бойынша
топтастырылған: зерттеу пәні қоғам болып табылатын әлеуметтік бағыт; халықтың еңбегін, меншіктік қатынасты,
қоғамдық өндірісті, айырбасты, таралуды және осыларға негізделген қоғамдық қатынастарды зерттейтін
экономикалық бағыт; сонымен бірге мемлекеттік-құқықтық құрылымдарды және қоғамдық жүйелердегі
қатынастарды пәні ретінде қарастыратын мемлекеттік-құқықтық білімдер бағыты.

Ғылыми білімнің үшінші іргелі бағытын адам және оның ойлау жағдайы туралы ғылыми жүйе құрайды.
Адамзат жан-жақты аспектілерде қарастырылып, көптеген ғылым салалары арқылы зерттеледі. Ондай ғылым
салаларына - гуманитарлық ғылымдар (психология, логика тағы басқа) және математика жатады.
Аталған негізгі ғылыми бағыттармен қатар, ғылымның өзін зер-ттейтін ғылыми салаларды жеке топқа
жатқызуға болады. Ғылымның бұл салалары XX ғасырдың 20-шы жылдарында пайда болды және бұл өз
бетінше ғылымның адамзат өміріндегі рөлі мен маңызын анықтай алатын дәрежеге көтерілгенін білдіреді.
Ғылымтану қазіргі кезде өз бетінше, тез дамып келе жатқан ғылыми пән болып саналады. Ғылым, білімнің
қурылысын анықтай келе біз ғылымға толық анықтама бере алатындай мүмкіндікке жеттік. Сонымен,
ғылым дегеніміз - арнаулы қоғамдық қызмет нәтижесінде алынып, дамыған және қолдану барысында
қоғамның тікелей тәжірибелік күшіне айналған объективті шындықтың динамикалық жүйесі.
Ғылыми-білімнің құрылымымен ғылым атқаратын функциялар тығыз байланысты. Олар бірнешеу:
1) түсіндіру - табиғат объектілері мен табиғат құбылыстарының мәнін ашып, түсіндіру;
2) жүйелеу - жиналған фактілік материалдарды сурыптап, бір жүйеге енгізу;
3) суреттеу - қоршаған жағдайдың байланыстары мен қасиеттерін сипаттап көрсету;
4) болжам жасау - дәл қазіргі кезде жүріп жатқан процестердің даму дәрежесін есепке ала отырып,
болашаққа болжам жасау;
5) қорытынды жасау - табиғаттағы болып еткен, қазіргі кезде жүріп жатқан және болашақта күтілетін
процестерді есепке ала отырып, ғылыми негізде қорытынды жасау;
6) жаңалық ашу - табиғаттың жаңа заңдарын ашу, жаңа ғылыми гипотезалар шығару;
7) өндірістік-тәжірибелік бағыт беру - алған білімді өндірісте, әлеуметтік басқаруда және тағы басқа
салаларда қолдану мүмкіндігі;
8) дүниетанымдық - алған білімді әлемнің обьективті картинасымен байланыстыру.
ҒЫЛЫМҒА ҚОЙЫЛАТЫН КРИТЕРИЙЛЕР

Ғылымилықтың ең басты критерийі - жүйелілік. Ғылыми білім әр қашан белгілі бір жүйе ретінде қарастырылады:
бүл жүйенің өзіндік басталу принципі, іргелі түсініктері болады. Сонымен бірге бул жүйеге аталған ғылым үшін
зор маңызы бар тәжірибелік фактілер, экспери-менттер, тәжірибелік қорытындылар мен ұсыныстар енеді.

Ғылымға қойылатын тағы бір критерий - онымен айналысатын (қоғамда) бір дарынды адамдардың болуы және
қажетті материалдар мен технологияның болуы.

Ғылымилықтың үшінші критерийі - ғылыми танымның мақсаты. Яғни, мақсатсыз ғылым дамуы мүмкін емес,
ғылымның нәтижесі адам-зат игілігіне айналуы шарт.

Тағы бір төртінші критерий - рационалдылық (тиімділік). Зерттеудің әр түрлі (әдістемелерін) тәсілдерін өзгерте
отырып, ең тиімді жолын таңдап алу.

Ғылымға қойылатын бесінші критерий - зерттеудің тәжірибелік әдістемесін қолдану және ғылымды
математикаландыру. Бұл белгілер жаңа уақытта пайда болды және тәжірибемен байланыстыра отырып, ғылымға
жаңа сипаттар әкелді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Əлемдік философиялық мұра. Жиырма томдық. 10-том. Ғылым мен техниканың батыстық
философиясы. - Алматы: Жазушы, 2006. - 560 б.
2. Əлемдік философиялық мұра. Жиырма томдық. 13-том. Классикалық емес батыс
философиясы. - Алматы: Жазушы, 2006. - 528 б.
3. Есім Ғ., Ғабитов Т., Бəйтенова Н., Алтай Ж. Ғылым тарихы мен философиясы. – Алматы,
2005.
4. Ібжарова Ш.А., Зəурбекова Л.Р. Ғылым тарихы мен философиясы. Дəрістер курсы. Оқулық. -
Алматы, 2009. - 181 б. 5
5. Құлжанова Г.Т. Философия пəнінен дəрістер курсы: оқу құралы. - Қостанай, 2009.- 303 б

Ұқсас жұмыстар

Мәдениет саласындағы ғылымның функциялары

Философия ғылымның ғылымы немесе Философия - ғылымның патшайымы

Ғылымның тарихы

Дүниетанымның мәнi және оның түрлері, типтері, қызметтері

Абай философиясы

Ғылым философиясының негізгі мәселел

Әлеуметтану ғылым ретінде. Әлеуметтік білімнің құрылымы

ӘДІСТЕМЕЛІК ФУНКЦИЯСЫ

Педагогикалық үдеріс жүйенің барлық құрамдас бөліктерін біріктіруші басты жүйе ретінде

Философиялық мәселелердің жеке табиғаты

Пәндер