Біржылдық және көпжылдық бұршақ дақылдары зиянкестерінің түр құрамы, жоңышқа қандаласы

Презентация қосу

Қазақ Ұлттық Аграралық
Зерттеу Университеті

Тақырыбы: Біржылдық және көпжылдық бұршақ дақылдары
зиянкестерінің түр құрамы, жоңышқа қандаласы. Фитономус,
тихиустар, жоңышқа жуанаяқтысы биологиясы, зияндылығы.
Зиянкестерге қарсы күресу шаралары.

Орындаған:Құрақбаева.Б.Б
Қабылдаған: Искендирова.Р.А
ЗР-316к

Алматы-2021
Кіріспе

• Бір жылдық бұршақ дәнді дақылдарға
көпқоректі зиянкестерден басқа да бұршақ
өсімдіктерімен ғана қоректенуге бейімделген
бунақденелердің (бөжектердің) көптеген
түрлері зиян келтіреді. Маманданған
зиянкестер: бұршақ қоңызы - дән бұршақты,
түйнекті бізтұмсықтар - жапырақтар мен
азотфиксациялайтын түйнектерді, бұршақ
бітесі - жапырақтар мен бұршақты
зақымдайды.
Бұршақ қоңызы
• Бұршақ қоңызы – гороховая зерновка (Bruchus pisorum L.).
Қазақстанда кең таралған, әсіресе оның оңтүстігі мен оңтүстік-
шығысындағы облыстарында қатты зиян келтіреді. Зиянкес
жылына бір ұрпақ беріп көбейеді. Қоңыздардың дене ұзындығы
4-5 мм. Денесін тотық қара түсті түктер басқан. Мұртшалары 11
бунақты, алдыңғы бунақтары қызғылт. Алдыңғы арқасы өте
жалпақ, көлденеңі ұзындығынан 2 есе артады. Үстіңгі
қанаттарында ақшыл дақтар мен қиғаштау орналасқан ақ
жолақтар бар. Құрсағының ең соңғы бунағы қанаттармен
бүркелмеген, онда крест тәрізді ақ таңба болады.
Жұмыртқасы дөнгелек келеді, түсі ашық-сары, мөлшері 0,3-0,5 мм дейін.
Дернәсілдер алдымен қызыл түсті, түкті, кеудесінде жақсы дамыған үш жұп аяғы
бар, одан кейінгі жоғары жастағылары ақшыл-сары түсті, басы кішкентай ақшыл-
қоңыр, кеудесінде аяқтары дамымаған, С- тәрізді болып келеді. Қуыршақтары
ашық, дернәсілдерге қарағанда күңгірттеу келеді, ұзындығы 6 мм дейін. Қөбінесе
ол ересек қоңыз күйінде қамбадағы және өнімді жинаған кезде егіс далаларында
шашылып қалған бұршақ дәндерінің ішінде қыстайды. Оңтүстік аудандарда
қоңыздардың біразы дәннен шығып, ағаш қабығының астын және өсімдік
қалдықтарын паналап қыстап шығады. Егіс далаларында қоңыздар бұршақтың
гүлдену кезінде пайда болып, гүлдің күлте жапырақтарымен және тозаңымен
қоректенеді. Қоңыздар жұмыртқаларын бұршақ жармасының үстіне
салады.Аналықтардың орташа өсімталдығы 130 жұмыртқадан келеді, ал кейбір
жағдайда 750 дейін жетеді.
Эмбрионалдық дамуы 6-10 күнге созылады. Дернәсілдердің шығуы маусым
айының екінші онкүндігінде басталады. Олар бұршақтың жармасына жылжып,
оның үстін кеміріп теседі де дәннің ішіне енеді. Дернәсілдер енген бұршақтардың
тесіктері жылдам жабылып қалады, сыртынан зақымдалған дәндерді сауынан
ажырату өте қиын болады. Ары қарай дернәсілдің дамуы дәннің ішінде өтеді.
Асбұршақтың түйнектену фазасында бұршақ
қоңызының ЭЗШ-гі қаққышпен 10 рет қағымға - 15-20
қоңыз. Ұзақ мерзімді болжауға мынадай көрсеткіштер
пайдалынады:
1. Асбұршақ гүлденуінің бас мерзімінде зиянкеске
жүргізілген тексерудің жалпы көлемі және оның
ішінде залалданғаны, зиянкестің саны (максимальды
және орташа).
2. Асбұршақ дәндердің дернәсілдермен
зақымдалғаны.
3. Жүргізілген күрес шаралардың көлемі және
олардың тиімділігі.
Түйнек бізтұмсықтары – клубеньковые долгоносики (Curculinidae). Бұған
бір және көп жылдық бұршақ тұқымдас дақылдардың маманданған зиянестері
жатады. Асбұршаққа негізінен 2 түрі зиян келтіреді: түйнек жолақ бізтұмсығы -
полосатый клубеньковый долгоносик (Sitona lineatus L.) және түйнек қылшықты
бізтұмсығы - щетинистый клубеньковый долгоносик (Sitona crinitus Hbst.).
Қазақстанда кең таралған. Қоңыздардың бас түтігі жуан және қысқа, мұртшалары
түйреуіш басты бүгілмелі, денелерінің ұзындығы 3-4,5 мм. Түстері қоңыр, бірақ
денесін қаптап тұратын қабыршақтарына байланысты көбінесе сұр түсті болып
келеді. Қанаттарының үстінде ақ, сұр және қоңыр түсті қабыршақтардан тұратын
дақтар немесе жолақтар болады. Қылшықты бізтұмсықтың үстіңгі қанаттарында
ақшыл үрпиген қылшықтары бар.
Жұмыртқалары сопақша, ұзындығы 0,2 мм, алғашында ақшыл-сары, соңынан
қараяды.
Дернәсілдердің саны қара, денесінің қалған бөлігі ақ, аяқтары болмайды, денесі
аздап доғаша иілген, ұзындығы 5 мм жетеді.
Қуыршақтары ашық, ақшыл-сары түсті, ұзындығы 4-6 мм. Түйнек
бізтұмсықтардың дамуы ұқсас келеді. Жылына бір ұрпақ беріп өсіп-өнеді. Ересек
қоңыз фазасында топырақ арасында немесе жер бетіндегі өсімдік қалдықтарының
астында қыстап шығады. Қоңыздар ерте көктемде ауаның орташа температурасы
3-5 0С болғанда қысқы ұйқыдан оянып шыға бастайды да, температура 7-9 0С
жеткенде қоректенуге кіріседі. Ерте көктемде олар жаңадан көктеп келе жатқан
жоңышқаның және басқа да бұршақ тұқымдас өсімдіктердің жас жапырақтарын
шетінен кеміріп жарты шеңбер тәрізді ойық жасап жейді. Температура 150С
жеткенде бізтұмсықтар бір жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктерге көшеді.
Қыстайтын жерден қоңыздар шыққанан екі апта өткен сон олар жұмыртқаларың
сала бастайды. Қоңыздар жұмыртқаларын топырақтың үстіне және өсімдік
жапырақтарына бір-біреуден шашыратып орналастырады. Өсімталдығы өте
жоғары, бірнеше ондағанан бірнеше жүзге дейін жұмыртқа салады.
Эмбрионалдық даму мерзімі ауа райына байланысты 8 күннен 20 күнге дейін
созылады. Жұмыртқадан шыққан дернәсілдер көп кешікпей топырақ арасына
еніп, жоңышқаның тамыр жүйесінің айналасына шоғырланады да, азот жинағыш
түйнектермен және тамыр түктерімен қоректенеді.
• Бұршақтардың өскінділері пайда болу мерзімінде түйнек
бізтұмсықтарының ЭЗШ-гі 1м 2 - 10-15 қоңыз. Болжауға
мынадай ақпараттар пайдаланылады:
1. Асбұршақтың өскіндері пайда болу мерзімінде тексерілген
және қыстап шыққан қоңыздармен қоныстанған алаң көлемі;
қоңыздардың саны.
2. Қоңыздардың қыстайтын жерден шыққан мерзімі.
3. Жаңа ұрпақтағы қоңыздардың зияндылығы (өсімдіктердің
зақымдалған пайызы және жапырақтардың зақымдалған
дәрежесі).
4. Жүргізілген күрес шаралардың көлемі және олардың
тиімділігі.
5. Қыстайтауға кету алдында популяцияның жағдайы.
Бұршақ бітесі – гороховая тля (Acyrtosiphon pici Kalt). Қазақстанда кең
таралған. Бұршақтан басқа да осы тұқымдас өсімдіктердің көптеген түрлерін
зақымдайды. Жасыл барқыт түсті, былқылдақ денелі ұсақ бөжек. Басы
сарғылтжасыл, көздері қызыл-қоңыр, мұртшалары маңдай төмпешігіне
орналасқан, денесінен ұзын, 6 бунақтан тұрады – I-IV бунақтарының түсі жасыл,
V-VI бунақтары қара-қоңыр, аяқтары ұзын, түстері жасыл, сирақтарының төменгі
жағы мен табандары қара түсті. Қанатсыз партеногенетикалық аналықтарының
ұзындығы 4-5,6 мм, ал қанатты ұрғашы бітенің ұзындығы 5 мм.
Жаңадан салынған жұмыртқалары төгілген жасыл түсті болады да
кейіннен қараяды. Бұршақ бітесінің жұмыртқалары көпжылдық бұршақ
тұқымдас өсімдіктердің әр түрлі мүшелерінде қыстап шығады.
Көктемде олардан дернәсілдер шығып, 10-15 күн өткен соң қанатсыз
«негіз салушы» деп аталатын ұрғашы бітелерге айналады. Маусым-
шілде айларында қанатты аналық бітелер шығады да бұршақ
тұқымдастардың басқаларына, ең алдымен бір жылдық бұршақ дәнді
дақылдарға таралып, өсіп-өніп қаптап кетеді. Зақымдалған
өсімдіктердің жапырақтары ширатылып бүрісіп қалады, 60 сабақтары
қисайып, бұралып, өсуі кешеуілдейді және генеративті мүшелері
(тұқымдары, жемістері және т.б.) пісіп-жетілмей солып қалады. Бұршақ
өнімдері төмендейді. Тамыз айында, яғни бір жылдық бұршақ дәнді
дақылдардың ұлпасы қатайған кезде, бітелер көпжылдық бұршақ
тұқымдастарға көшеді. Күзде бұл жерде қанатсыз аталықтары мен
аналықтары пайда болады. Шағылысқаннан кейін аналықтары
қыстайтын жұмыртқа салады. Бітелер өте тез өсіп-өніп көбейеді, бір жаз
ішінде 10 генерацияға дейін береді. Ауа райы жылы, жауын-шашынды
жылы бітелер жаппай көбейеді.
Бұршақтың түйнектену және одан кейінгі фазаларында бұршақ
бітесінің ЭЗШ-гі - өсімдіктердің 20% шамалы қоныстанғанда,
немесе қаққышпен 100 рет қағымға - 250-300 бітелердің түсуі.
Болжауға мынадай көрсеткіштер пайдаланылады:
1. Бұршақ егістердің бітелермен қоныстанған мерзімі және оны
орта көрсеткіштермен салыстыру; бұршақ бітелердің саны және
зияндылығы.
2. Вегетация мерзімінде ауа райы жағдайы ерекшеліктері.
3. Жүргізілген күрес шаралардың көлемі және олардың
тиімділігі.
Санын есептеу әдістемелері. Көктемде өсімдіктердің толық өскінділері
пайда болудан 2-3 жапырақ мерзіміне дейін, сонымен қатар жазда
жаппай гүлдену және тұқымдар пісу кезінде зиянкестерді айқындау
үшін тексеру жұмыстары жүргізіледі. Түнек бізтұмсықтарының
зияндылығы болуына болжау беру үшін қыстайтын көпжылдық бұршақ
тұқымдас өсімдіктерде күзде және көктемде қосымша тексеру
жұмыстары жүргізіледі. Аланның екі диагоналы бойыша тереңдігі 5 см,
мөлшері 0,25м 2 8-16 топырақ үлгісі алынады. Кездескен қоңыздардың
түрі аңықталынады және 1м 2 келетін орташа саны есептелінеді.
Көктемде зиянкестердің саны жоғары болған жерлерде қосымша
бақылау тесеру жүргізіледі. Көктемгі тексеру топырақта мекендейтін
көп қоректі зиянкестер мен түйнек бізтұмсықтарының санын есептеуге
арналған, олар әсіресе бұршақ дақылдардың өскіндеріне қауіпті.
Өскіндер толық өніп шыққаннан кейін барлық бұршақ дәнді
дақылдарына тексеру жұмыстары басталады .
Бұршақ қоңызына қарсы егісті өндеудің фенологиялық
бақылауы дақылдың гүлденудің бас мерзімі болып табылады.
Біріншісінен 8-10 күн өткен соң екінші өндеу жұмыстарды
өткізеді (18 нұсқау). Екінші жазғы тексеру өнімді жинаудан 2-3
апта бұрын, дәндер пісу кезеңінде жүргізіледі. Дән бұршақ
қоңызы, жапырақ ширатқышы және бұршақ откөбелегімен
зақымдалғаны есептелінеді. Егістің әр жерінен 100 бұршақты
жинап, оның ішінен ақырындап дәндерін бөліп шығарады.
Дәндердің жалпы және сыртынан кемірген (жапырақ
ширатқыштар мен откөбелектердің жұлдызқұрттарымен
зақымдалғаны ) саны есептелінеді. Қалған дәндерді скальпелмен
ашады. Ішінде қоңызы (дернәсілдер, қуыршақтар және имаго)
бар дәндер есепке алынады. Дәннің қоңыз, жапырақ ширатқыш
және откөбелектермен зақымдалған пайызы анықталынады.
Жоңышқа жапырағының бізтұмсығы немесе фитономус – листовой
люцерновый долгоносик или фитономус (Phytonomys variabilis Hrbst.).
Республиканың оңтүстік бөлігінде жоңышқа өсірілетін аудандардың барлығында
кең таралған. Олар жоңышқаның жапырағымен қоректенеді, сабағын кеміріп
шұқырайтып тастайды. Бірінші орылатын жоңышқа егісінің негізгі зиянкесі.
Солтүстік Қазақстанда басқа түрі кездеседі Phytonomys transsylyanicus Petri. -
далалық жоңышқа бізтұмсығы. Бұл екі бізтұмсықтар түрі жылына бір генерация
беріп өсіп-өнеді. Қоңыздың бас түтігі ұзын, алдыңғы арқа бөлімінің ұзындығына
тең, сарғылт-сұр немесе сұр түсті. Дене тұрқы 4,5-5,5 мм-ге дейін жетеді.
• Мұртшасы буын-буынға бөлінген. Қоңыздардың алдыңғы арқасында ақшыл
жолағы бар. Жұмыртқалары сопақша, жылтыр сарғылт түсті, ұзындығы 0,6 мм.
Дернәсілдердің түсі сарғылт-жасыл, басы қара-қоңыр, арқасында ақ жолағы бар,
аяқтары болмайды, құрсақ сегменттерінің бүйір жақтарында орналасқан
емшектәрізді бұдырмақтардың көмегімен қозғалады. Дамуы аяқталған
дернәсілдердің ұзындығы 6-8 мм жібек тәрізді піллә ішінде қуыршаққа айналады.
Қуыршағы алғашында сарғылт болады да, кейіннен жасыл түске көшеді, олар
піллә ішінде дамиды, ұзындығы 5,5-8 мм. Қоңыздар жоңышқа егістігінде
топырақтың ең үстіңгі қабатында немесе оның айналасындағы өсімдіктердің
тамырға таяу түбінде қыстайды. Қөктемде ауаның орташа температурасы 120 С
болғанда шыға бастайды. Олар сәуір айының соңғы онкүндігінде жаңадан өсіп
келе жатқан жоңышқаның жапырағымен қоректеніп, көп кешікпей-ақ өсіп-өніп
көбеюге кіріседі. Аналық қоңыз жоңышқаның сабағын кеміріп 10-12 см биіктікте
кішкене қуыс жасайды да, жұмыртқаларын 10-30 дейін топтап, сонда
орналастырады. Жұмыртқаларды салу 30-40 күнге созылады. Аналықтары
күніне 1-80-н жұмыртқа салады, жалпы саны 500 дейін. Мамыр айының аяғы-
маусым айының басында жұмыртқадан дернәсілдер шыға бастайды, олар
сабақтың ұшына қарай көтеріледі де жапырақ бүршіктерінің ішіне еніп, жасырын
қоректенеді. Дамуы аяқталып, қоректенуін тоқтатқан дернәсілдер (IV-жаста)
жапырақ бетінде піллә жасап, соның ішінде қуыршаққа айналады .
Дернәсілдерінің даму кезеңі 30-40 күнге созылады. Жас қоңыздар
жаздың бас кезінде біраз уақыт жоңышқаның жапырақтарымен
қоректенеді. Ыстық кезең басталысымен олар топырақтың үстіңгі
қабатына еніп, жазғы ұйқыға кетеді. Ал қысқы ұйқыға кетер алдында
қоңыздар жер бетіне тағы көтеріліп, біраз уақыт қоректенеді.
Фитономус екінші және үшінші жастағы жоңышқаның бірінші орымын
зақымдайды. Жоңышқаға негізгі зиянды дернәсілдер келтіреді. Олар
жоңышқаның жоғарғы сабақтары мен бүршіктерін жойып, жапырақтың
жұмсақ ұлпаларын жеп түтікшелерін қалдырады. Зақымданған
бүршіктер мен гүл шоғырлары сарғайып, кеуіп кетеді, тұқым өнімі
едәуір төмендейді.
Жоңышқаның өскідері пайда болудан бастап сабақтану және
шанақтануына дейін фитономустың ЭЗШ - қаққышпен 100 рет қағымда
100 қоңыз, немесе 1м2 - 3-8 қоңыз.
Санын есептеу әдістемелері. Қысқа мерзімді болжау даярлау үшін
жоңышқа көктеп немесе қыстан шыққандарының өскіндері пайда
болғанда қоңыздардың саны есептелінеді. Егістердің көлеміне
байланысты топырақты 12-15 см тереңдікке дейін қазып, мөлшері 50х50
см 8-16 сынауды аламыз. Мұқият топырақты тексеріп фитономустың
орташа санын 1м2 немесе танаптың 4 жерінен қаққышпен 25 рет
қағымға түскенді анықтаймыз (19 нұсқау). 1м2 саны 2 данаға дейін
болса қоңыстанғаны төмен деңгейде деп есептелінеді; 2-ден 4-дейін -
орташа; 5 және одан көп қоңыздар – жоғары. Алынған мәліметтер
бойынша қорғау іс-шаралардың мерзімдері анықталынады. Өскіндер
пайда болған кезінде тығыздығы 1м2 3-8 қоңыз (немесе қаққышпен 10
рет қағымда 10 қоңыз) және сабақтану- шанақтануы басталу фазасында
қаққышпен 100 рет қағымда 100 дернәсіл болғанда инсектицидтермен
егісті өңдеу белгіленеді. Жоңышқа гүлдеу кезеңінде өсімдіктің
фитономуспен зақымдануының бағалауы жүргізіледі.
• Әр алқапта 10 өсімдіктен 10 сынау (2 қиылысқан диагональда)
алынады және олардың зақымдану дәрежесін 3 баллды
шкаламен анықтайды:
1 балл- жапырақтың беті 25% -ға дейін желінген;
2 балл – жапырақтың беті 25-тен 50% -ға дейін желінген;
3 балл- жапырактың беті 50%-дан жоғары желінгені. (20 нұсқау).

Болжау құрастыру үшін төмендегі мәліметтерді пайдаланады:
1. Осы жылдың көктемінде зиянкестердің егістерде таралуы.
2. Дернәсілдердің пайда болу мерзімі және олармен
өсімдіктердің зақымдану дәрежесі.
3. Жас ұрпақтағы қоңыздардың диапаузаға кету уақытысы.
4. Жүргізген қорғау іс- шаралардың көлемі және олардың
тиімділігі.
5. Тексерілген және қыстайтын қоңыздармен қоңыстанған
егістер көлемі; 1м2 келетін олардың тығыздығы.
Жоңышқа қандаласы - люцерновый клоп (Adelpocoris lineolatus Goeze).
Қазақстанда кең таралған. Көп қоректі қандала: тұқымды жоңышқаны, бедені,
түйе жоңышқаны, мақтаны, қант қызылшаны және басқа дақылдарды
зақымдайды. Республиканың оңтүстігі мен оңтүстік шығысында жылына 3-4,
орталық аудандарда 2-3, солтүстігінде 2 генерация беріп дамиды. Екі ұрпақты
Ресейдің Новосібір, Томск, Омбы облыстарында да береді. Ересек қандаланың
ұзындығы 7,5-9 мм, түсі жасылдау-сары, арқасының алдыңғы бөлігінде 2 қара
нүкте және қалқаншасының үстінде күңгірт түсті 2 жолақ бар. Мұртшалары 4
буыннан тұрады. Олардың 3, 4- 64 бунақтары және екіншісінің ұшы тотыққандай
қызыл түсті болады. Аяқтары сарғыш-қоңыр түсті,табанының ұшы қарайған.
Жұмыртқасы сары, жылтыр, сопақша келеді, ұзындығы 1,3мм.
Дернәсілдері жасыл, жасыл-қоңыр түсті. Жұмыртқа фазасында
жоңышқа мен эспарцеттің және басқа бұршақ тұқымдас өсімдіктердің,
сонымен қатар кейбір арамшөптердің (ақбас жусан, қызылқұйрық,
шырмауық, сүмелек және т.б.) сабақтарының ішінде қыстайды.
Сабақтың ішіне бір қатарда немесе топтап 1-ден 20-ға дейін бір аналық
50 жұмыртқаға салады. Күзге таман олар жұмыртқаларын сабақтың
түптеріне орналастырады. Қандалалардың дернәсілдері жоңышқа
түптенуге дейін мамыр айында шығады. Олар өсімдік сабағынан шығып
өсімдіктердің жапырақтарын, жоңышқа және басқа көп өсімдік
түрлердің сабақтарын және гүл шанағын сорып, солардың шырынымен
қоректенеді. Қандала әсіресе жоңышқаның шанақтану және гүлдену
кезеңінде өте қауіпті. Дернәсілдердің бес жасы болады, содан соң
ересек қандалаға айналады да, келесі ұрпақтың дамуын бастайды.
Қандалалар өте жақсы қозғалады және жоңышқаны әсіресе ашық шуақ
күні қатты зақымдайды. Қандалалар өсімдіктердің шырынын сорады.
Сол себептен өсімдіктердің жоғарғы бұташалары құрғап, шанақтары
мен гүлдері түсіп, жапырақтары сарғая өліп қалады
Санын есептеу әдістемелері. Қыстап шыққан жұмыртқаларды есептегенде аңыз
участкенің диагоналымен жүріп әрқайсысының мөлшері 0,25м2 сегіз сынау
алаңы тексеріліп шығады. Әр сынаудағы бар сабақтар мен олардың өсіндісі 10
есе үлкейтетін үлкейткіш шыны арқылы қаралынады. Әр сынаудағы 1м2 келетін
жұмыртқалардың орташа саны анықталынады. Одан кейін зертханада кемінде
100 жұмыртқаны тексеріп, оның ішінде қанша пайызы тірі, өлгені, семіп қалғаны
есептелінеді (21 нұсқау). Өсімдіктің сабақтану, шанақтану және гүлдеу
кездерінде имаго мен дернәсілдердің саны есептелінеді. Қаққышпен төрт жерде
әр қайсында 25 рет қағым арқылы жүргізеді (22 нұсқау). Бұршақтың жоңышқа
қандаласымен зақымдалуын дәндер қалыптасу кезеңінде өткізеді. Ол үшін 10
өсімдіктен 10 жерде тексеру болады. Қаралған өсімдіктерді 3 топқа бөледі:
1) зақымдалмаған өсімдіктер;
2) өсімдіктердің бірлі-жарым жапырақтары мен сабақтары сарғайған және
гүлдері мен бұршақтардың 50% түсіп қалғанда;
3) өсімдіктер толығымен сарғайып, гүлдері мен бұршақтары жойылған. Әр
топтағы өсімдіктердің санын есептеп, олардың пайыздық ара қатысын анықтайды
(23 нұсқау).
Болжау құрастыру үшін келесі ақпараттар қажет:
1. Егістерде қандалалардың пайда болу мерзімі (қыстап шыққандар мен
келесі ұрпақтағылар).
2. Әр ұрпақтағыларға тексеру және зиянкеспен қоныстанған егістер
көлемі, қаққышпен 100 рет қағымда қандала саны (орташа, минималды,
максималды).
3. Гүл шоғырының зақымдалған пайызы, зақымдалған баллы.
4. Жүргізілген қорғау шаралардың көлемі және олардың тиімділігі;. 1м2
қыстайтын жұмыртқалар саны ( орта, минималды, максималды).
Жоңышқа жуанаяқтысы - люцерновая толстоножка (Bruchophagus roddi
Guss.). Жоңышқа өсірілетін жерлердің барлығында тегіс таралған. Әсіресе
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарында жаппай өсіп-өніп,
жылына 2-3 ұрпақ беріп дамиды, ал солтүстігінде 1, сирек 2 генерацияда өсіп-
өнеді.
Имаго денесінің ұзындығы 2-2,5 мм, өте ұсақ насеком, қанаттары мөлдір қара
түсті, арқасы дөңес, құрсағы жылтыр жалпақтау келіп, кеуде бөлігімен жіңішке
сабақша арқылы жалғасады.
Жұмыртқасы сопақша, түсі ақ, бір жақ ұшында ұзын сабақшасы болады.
Жұмыртқаның ұзындығы 0,2 мм, ал сабақшасы одан 2-3 есе ұзын.
Дернәсілдердің түсі алғашында жасыл болады да, кейінірек ағарып кетеді,
ұзындығы 2-3 мм. Дернәсіл фазасында жерге төгілген, қырманда қалған немесе
қоймада нашар тазаланған тұқым ішінде қыстайды. Көктемде ауа райы
жылынысымен дернәсіл сол қыстап шыққан тұқымның ішінде қуыршаққа
айналады. Ересектердің ұшып шығуы оңтүстік пен оңтүстік-шығысында сәуір-
мамыр, ал солтүстікте мамыр-маусым айларында басталады. Дамыған ересек
брухофагус тұқымның ішінен дөңгелек тесік жасап сыртқа шығады.
Брухофагустың аналықтары жұмыртқа бездері пісіп-жетілген күйде ұшып
шығады да көп кешікпей шағылысып, 2-3 күн өткен соң жұмыртқалай бастайды.
Жұмытқаларын құрсақ ұшында болатын жұмыртқа қынабының көмегімен
сүттену фазасы кезінде тұқым ішіне орналастырады. Олардың әрқайсысы 15-65
жұмыртқа салады. Жұмыртқаның дамуы 3-5 күнде жүреді. Дернәсіл тұқымның
ішінде тіршілік етеді және оның ішін жейді, басқа тұқымдарға ауыспайды.
Зақымдалған тұқымдардан тек қабығы қалады. Жұмыртқадан бастап ересек
бөжекке дейін жалпы дамуы 3-4 аптада бітеді.
Санын есептеу әдістемелері. Болжау құрастыру үшін келесі
ақпараттар қажет. Гүлдеу кезеңінде: тексерілген және қоныстанған
егістік көлемі, имагоның орташа тығыздығы, қаққышпен 4 жерден 25
рет қағымға түскен саны. Бұршақтың қалыптасу және пісу кезеңінде
100 сабақтан алынған 500 бұршақтағы тұқымның зақымдалғаны (%).
Зиянкестің фенологиясы туралы мәліметтер: бастапқы және имагоның
жаппай пайда болу кезеңі, жұмыртқа салуы, өсімдіктердің даму
кезеңіне және ауа райына байланысты дернәсілдер мен имагоның
шығуы. Күз мезгілінде: жоңышқаның жасына байланысты тексерілген
және зиянкеспен қоныстанған егістердің көлемі; көлемі 0,25 м 2 есепке
алынған 8 сынау алаңындағы дернәсілдердің тығыздығы (орташа,
максималды). Топырақтың бет қабаты мұқият тексеріледі, түсіп қалған
жоңышқа тұқымын алып сараптама жүргізеді, жалпы саны және
зиянкестермен зақымдалғаны есепке алынады. Одан кейін 1 м2
брухофагуспен зақымдалған тұқымның орташа саны анықталынады (24
нұсқау). Тұқымдық пен қалдықтарда зиянкесті анықтау үшін кездескен
жерден 5г-нан 10 сынау алынады. Қабығында тесіктері бар тұқымдарды
теріп алады (бұл тұқымдардан брухофагус ұшып шығады). Қалған
тұқымдарды қатты жерге қойып әр тұқымды саусақпен басамыз.
Зақымдалған тұқымның қабығы жеңіл ашылады.
• 1 кг тұқымның немесе қалдықтың жуанаяқтылармен
зақымданған орташа саны анықталынады. Ұзақ мерзімді
болжауды даярлау үшін төмендегі ақпараттарды пайдаланады:
1. Фенологиясы: әр ұрпақтағының ұшу мерзімі; пайыздық
көрсеткіші бірінші ұрпақтағы дернәсілдердің диапаузаға кететін
шамалау пайызы.
2. Зақымдалған тұқымдар немесе бұршақтар: тұқымның және
бұршақтың залалдануы: 1-ші ден 4-ші жылға дейін пайдаланып
келген жоңышқада тексерілген және зиянкеспен қоңыстанған
егістердің көлемі; тұқымының және бұршақтың залалданған
пайыздық көрсеткіші;
3. 1 м 2 қыстайтын дернәсілдердің тығыздығы ( орташа,
максималды).
4. Жүргізілген қорғау шараларының көлемі және тиімділігі.
Тұқым жемірлері – тихиустар – тихиусы-семяеды (Tychius Germ. туысы).
Қазақстанда 3 түрі таралған: сары тихиус – желтый люцерновый (Tychius flavus
Beck.), жирен тихиус – рыжий люцерновый (Tychius femoralis Briss.), және беріш
түзуші тихиус - галловый (Tychius medicaginis Briss.). Солтүстік және батыс
облыстарда ең көп кездесетіні сары тихиус, Орталық Қазақстанда беріш түзуші
тихиус, ал оңтүстік облыстарда – сары және жирен тихиустар.
Тихиустар жылына бір генерация беріп дамиды. Қоңыздардың пішіні
жұмыртқа тәрізді, сопақша, ақшыл-сары немесе қызғылт-сары түсті
болады. Үстін қысқа түктер жауып тұрады, ұзындығы 2- 3 мм.
Жұмыртқалары сопақша келеді, бозарған-сары, ұзындығы 0,2-0,3 мм.
Дернәсілдері иілген ақ, басы сары, үстін сирек шыққан ақшыл түктер
басып тұрады, дамуын аяқтап қалған жоғары жастағылардың ұзындығы
2,9- 4,3 мм. Қоңыздар жоңышқалықта 8-10 см тереңдікте топырақ
астында қыстайды. Көктемде олар ауа райының жылылығы 12-150 С
болғанда жер бетіне көтеріледі. Қоңыздар ерте көктемде қоректенбейді
– 20-30 күндік аштыққа шыдай алады. Бұл олардың тіршілік
жағдайларына бейімделуі барысында пайда болған биологиялық
ерешелігі. Олардың белсенді тіршілігі жер үсті құрғап, температура 150
С жоғары көтерілгенде, жоңышқа өсе бастаған кезден басталады.
Қоңыздар алғашында жапырақпен, кейінірек бүршікпен және гүл
қауызымен қоректенеді. Қыстап шыққан қоңыздар біраз уақыт
қоректеніп алғаннан кейін жұмыртқалауға кіріседі. Жұмыртқаларын
бір-бірлеп, кейде екіден жеміс бұршақтың ішіне салады.
Жұмыртқалардың инкубациялық дамуы 8-12 күнге созылады .
Сары және жирен тихиустардың дернәсілдері жоңышқаның
толысып келе жатқан тұқымдарымен қоректенеді.
Дернәсілдердің әрқайсысы 5 69 тұқымды құртады. Ал беріш
түзуші тихиустың қоңыздары жұмыртқаларын бітеу гүлдің ішіне
салады. Зақымдалған гүл шанағы берішке айналады.
Жоңышқаның тұқымы қамырланған кезде дернәсілдер
бұршақтан тесік жасап сыртқа шығады да, топырақ арасына еніп,
8-10 см тереңдікте қуыршаққа айналады, 9-10 күн өткен соң
қуыршақтан жас қоңыз шығады. Бірақ ол жер бетіне көтерілмей
сонда қыстап шығады. Тихиустар әсіресе екінші-үшінші жылы
тұқымдық жоңышқаның бірінші орымын қатты зақымдайды.
Жоңышқалықтың 1 м 2 қоңыздардың 200 данасы қоректенгенде,
олардың дернәсілдері тұқымның 24-27% құртады. Тұқымдық
жоңышқаның сабақтану-шанақтану фазасында тихиустың ЭЗШ -
1м2 - 5-8 қоңыздар.
Санын есептеу әдістемелері. Қоңыздар қыстайтын жерде
жоңышқаның өскіндері пайда болу немесе көгеріп шығуда
көлемі 0,25 м 2 8-12 сынау алаңында олардың саны есептелінеді.
Қыста өліп қалған қоңыздардың пайызы есептелініп, содан кейін
ересек зиянкестердің шығу мерзімі белгіленеді. Жоңышқа және
басқа бұршақ тұқымдас өсімдіктер гүлдену кезінде қаққышпен
100 рет қағым (әр 25 қағыммен 4 сынау) арқылы қоңыздардың
саны анықталынады. Алынған мәліметтер 27 нұсқауға енгізіледі.
Тұқымдық жоңышқаның сабақтану-шанақтану фазасында
қоңыздардың саны 1м2 - 5-8 данаға жетсе, оларға қарсы егістерді
инсектицидтермен өндеу белгіленеді. Тұқымдар қалыптасу және
пісу кезеңдерінде 100 сабақтардан алынған 500 тұқымдағы
дәндердің орташа зақымдалғаны анықталынады. Күзде,
көктемде сияқты, егісте көлемі 0,25 м 2 8-12 сынау алынып
тихиустың саны есептелінеді.
• Болжау даярлау үшін қосымша ақпараттар қажет:
1. Келесі көрсеткіштермен тексерілген және зиянкеспен
қоныстанған егістер көлемі: көктемде өскіндер пайда болу мен
күз мерзімінде 1м 2 келетін қоңыздар саны, тұқымдар қалыптасу
және пісу кезеңдерінде тұқымдардың тихиус дернәсілдерімен
зақымдалғаны.
2. Тихиустардың фенологиялық көрсеткіштері: егістерде
қоңыздардың пайда болу, жұмыртқа салу, дернәсілдер тууы мен
жаңа ұрпақтағы қоңыздардың шығу кезеңдері.
3. Тихиустарға қарсы жүргізген күрес шаралардың көлемі және
олардың тиімділігі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Түменбаева Н.Т., Бектұрғанов Б.Б., Момбаева
Б.Қ. «АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ
ӨСІМДІКТЕРІНІҢ ЗИЯНКЕСТЕРІ ЖӘНЕ
АУРУЛАРЫ «

Ұқсас жұмыстар

БҰРШАҚТАР ТҰҚЫМДАСЫНЫҢ ТАҒАМДЫҚ ӨСІМДІКТЕРІ

Суармалы егіншілік жағдайында зиянкестерге қарсы күрес жағдайлары

Көпжылдық бұршақ – астық тұқымдастардың шөп қоспалары

Астық және бұршақ тұқымдастарын ветеринарлық санитарлық сараптау

Бұршақ бітесі

Техникалық дақылдарға тыңайтқыш қолдану жүйесі

Жоңышқаның ақ ұнтағы

Ауыспалы егісдерді жіктеу

Паразитті және паразитті емес арамшөптердің өкілдері және оларға қысқаша сипаттама

Көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер

Пәндер