Тіл құралдарының стилистикасы

Презентация қосу

Дәріс № 9
Тақырып: Тіл құралдарының
стилистикасы
Тіл құралдарының стилистикасы тілдің
барлық деңгейлеріндегі құралдардың
стилистикалық қызметін қарастырады.
Өйткені әр түрлі стильдік мағына-бояу,
стильдік өң, көркемділік мәнерлілік сипат
тілдік өлшемдердің барлық түрінде болады.

Тіл құралдары стилистикасының
зерттеу нысаны:

лексика-фразеология

грамматика

фонетика қарастыратын
тілдік тұлға-бірліктер
грамматикалық

Тіл құралдары лексикалық
стилистикасының
мынадай түрлері бар: синтаксистік

фонетикалық
Лексика стильдік сипатына
қарай:
Лексика – белгілі бір тілдегі сөздердің
жиынтығы, оның сөздік қоры. Қоғам
өмірінде болып жатқан жаңа сөйлеу тілі лексикасы
үрдістермен байланысты көптеген жаңа
сөздер пайда болып жатады. Тілде
мұндай сөздер неологизмдер деп
аталады. бейтарап лексика

Кітаби лексика – ойды нақты, дәл беру үшін
жазба әдебиеттерде қалыптасқан сөздер мен
сөз оралымдары. Кітаби лексикаға көбінесе кітаби лексика
саяси-әлеуметтік терминдер, әр алуан
экономикалық, техникалық, іскерлік
атаулар т.б. жатады. Мәселен, әр түрлі
салалық терминдер ғылыми еңбектерде,
оқулықтар тілінде көбірек ұшырасады.
Стиль түрлерінің кейбірінде ғана
қолданылатын сөздер

ауызекі сөйлеу тілінің лексикасы жазба әдебиет үлгілері

Бұл жағдайды, хабарды тура айтпай-ақ тұспалдап
жеткізетін сөздер табу, эвфемизм делінеді. Стильдік
тұрғыдан ұтымды тәсіл:
•Бұларың кім? – деді Ұлпан.
•Төрттен астам аулының жігіттері ғой, «Алтыбақан»
құрып жатқан.
Сөз мағынасының стильдік қызметі

Жеке сөздерге үстеме «Қалғып жатқан теңіз ем,
мағына жүктеледі. дауыл тербеп оятты».

Қосымша мағынаның аз- Сүбелі мал (семіз). Бура
көп болуы сөздің негізгі найман – сүбелі елдің бірі.
лексикалық мағынасымен Бұл – жинақтағы сүбелі де
тығыз байланысты. көркем туынды.
1. Синонимдердің бірнешеуін қатар айту айтылатын
Синонимдер – ойды көрікті, ойды анықтай түседі. Ол Сармолда айтып жүрген
сөзді өз тарапынан да жұртқа жеткізу борыш,
әрі әсерлі жеткізудің құралы. қарыз, тәрізді. Қағаз деген абырой, атақ, беделге
Оларды талғай да, таңдай да білу қарай ма? Абайдың көз алдына Байтастың
былтыр жаздағы әншіл, сауықшыл жолдастары
керек. Өйткені мағыналас толық елестеді.
сөздердің бәрі үнемі бірінің 2. Кейбір синоним сөздер контексте жансыз
заттармен тіркесіп айтылып, бейнелілік мағына
орнына бірі жұмсала бермейді. беріп тұрады: быжыр жүз, сылбыр күз.

Ойды бейнелі айту үшін де 1. Ойды ықшамды, әсерлі ету үшін жұмсалады:
көркемдік дәлдікке, шынайылыққа күні-түні тынбай, жұмыс жасады. Басы қатты,
аяғы тәтті.
жету үшін де антоним сөздер 2. Ойды жинақтау үшін қолданылады: жақсылық
қолданылады. пен жамандықтың бағасын ұғар кезі болды ғой.

Каламбур – шендестіру тәсілі. Дыбысталуы Қалқам, жаным, қарағым,
бірдей, мағынасы әр басқа сөздерге негізделген Бетіңе келмес қарағым
сөз әзілі, яғни омонимдерді жұмсаудағы стильдік Тағы сынды жан едік,
тәсіл. Тағы келдік тар жерге
Экспрессия жалпы екі тұрғыдан сөз етіледі

1. лексикалық мағынасы әуелден 2. қолданылу процесінде экспрессивтік
экспрессияға бейім сөздер бояу алатын есімдер, тұлғалар

Тілдің көркемділігін жетілдіру үшін, образ жасауда бұл тәсілді
жиі қолданады. Эмоциялық реңкі бар экспрессивті сөздер көбінесе
көркем әдебиет стилінде кездеседі, өйткені олардың стильдік
бояуы, қыр-сыры сонда ашылады. Ақын-жазушылар шындықты
көрсетуде, ондағы кейіпкерлердің мінезін ашып, портретін жасауда
осындай көтеріңікі, бейнелі, мәнерлі сөздер қолданады.
Қазақ тілінде әсіресе болымсыздықтың эмоционалды-
экспрессивті мәні күштірек сезіледі:

а) сөйлемнің толымсыз формалы
баяндауышының қайталанып
келуі арқылы ә) сөйлемде болымсыз
есімдіктердің қайталануы
да оған экспрессивтік мән
береді
б) түгіл, тұрмақ, тұрсын шылдаулары
зат есім, сын есім, сан есім, қимыл
атауларымен тіркесіп, болымсыз мәнді
салыстыру арқылы экспрессивтік мән
алады
Қорытынды

Тіл құралдарының стилистикасы тілдің барлық
деңгейлеріндегі құралдардың стилистикалық
қызметін қарастырады. Оның әрқайсысын толық
қамту үшін бұл тақырыпты түгелдей меңгеру қажет.

Ұқсас жұмыстар

Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарындағы тіл дамыту жұмыстары

Дискурс Ғылыми дискурс

Қазақ тіл біліміндегі мәтінтанымдық көзқарастар

Морфологиялық стилистика

Ма ғжан Жумабаев (1893-1938)

Ғылыми конференцияларға баяндама дайындау

Құқық нормаларын талқылау ұғымы

Тіл дамуының лингвистикалық, экстралингвистикалық факторлары

Көркем әдебиет стилі

Қазіргі қазақ әдеби тілі

Пәндер