Тау мұздықтары

Презентация қосу

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
География және табиғатты пайдалану факультеті

Тақырыбы:
Мұздықтық үдерістер және
бедер пішіндері
Орындаған: Бекарыс Майгүл
Тексерген: С.А.Құсайынов
Мұздықтар
Мұздықтар – бұл өзіндік қозғалысы бар
мұздардың табиғи шоғырлануы.Жер
бетінің тау беткейлеріне атмосфералық
қатты жауын-шашынның және қар жылда
еритін мөлшерінен артық түсіп, еритін
немесе буланатын жауын-шашынның
мөлшерінен артық болғанда мұздықтар
қалыптасады. Мұздық — ұзақ уақыттар
бойына сақталатын ұдайы қозғалыстарда
болатын негізінен жауын-шашындар,
әсіресе қар есебінен қалыптасатын ірі
мөлшерлі кристалды мұз шоғыры.
Мұздықтар

Тау мұздықтары – тау басындағы қар жиегінен Мұздықтарда тұщы су қорының 97 %-ы жинақталған.
жоғарыда жинақталған, қар тығыздығы күшінің
әсерінен тау мұздығына айналып отыр. Мұздықтар Өзендердің көпшілігі тау басындағы
тәулігіне 3 метрге дейін жылжиды. мұздықтардан бастау алады.
Мұздықтар дүние жүзілік су айналым
процесінде ерекше орын алады.

Жамылғы мұздықтар – Антарктидада кездеседі. Ол
мұздықтар 10-130 метрге дейін жылжып, мұхитқа
сырғып түсіп, айсберг түзеді.
Мұздықтар

Тау мұздықтары
Материктік мұздықтар
Материктік мұздықтар аралдарды немесе
Таулық мұздықтар биік тауларда
континенттерді толықтай жауып жатады.Бұл
қалыптасады және түрлі тау
мұздықтар Гренландияда, Шпицбергенде,
шатқалдарынан, ойыстардан түрлі
Антарктидада және қазіргі мұз басу дәуірі өтіп жатқан
ойымдардан орын алады. Көбіне мұз өзені
тағы басқа орында орналасқан. Мұз қабатының
түрінде аңғарды бойлай созылып жатады.
қалыңдығы Антарктидада 4200 метрге жетеді,
Мұндай аңғарлардың әдетте науа тәрізді
Гренландияда 2400 метрден астам. Гренландия
өзіндік пішін болады, олар трогтар деп
мұзының мұхитқа қарай қозғалу жылдамдығы
аталады.Мұндай мұздықтар Кавказда,
тәулігіне 4 – 38 метрге жетеді. Мұхит жағалауына
Памирде, Оралда т.б. орындарда
жеткенде мұз жарылып бөлшектенеді. Мұздың орасан
кездеседі. Тау мұздықтарының қозғалу
зор жақпарларынан (айсбергтер) жел, ағыстар ашық
жылдамдылығы түрліше келеді, тәулігіне
мұхитқа ықтырып әкетеді, мұнда олар біртіндеп ери
0,1 метрден 7 метрге дейінгі
бастайды. Аралық мұздықтар жайпақ шыңды
жылдамдықпен Памирдегі Аю мұздығы
тауларда қалыптасады. Мұз бөлшектенбеген тұтас
қозғалады (1963 жылы оның тәулігіне
масса түрінде шоғырланады. Осы массадан мұздықтар
қозғалу жылдамдығы 50 метрге жетеді ).
шатқалдарды бойдай сүйірлене тарайды.
Гляциалды тау бедерінің дамуы
Мұз басуға дейін және кейін
және эквипленнің қалыптасуы
(В.Г.Бондарчук бойынша)
Мұздықтық үдерістер және бедер пішіндері
Мұздық бедер түзілу үдерістері мұз әрекетіне тікелей байланысты. Мұндай
үдерістердің дамуы үшін жер бетінің белгілі бір аймағында мұздықтың ұзақ уақыт
сақталып тұруы қажет. Егер жер бетінің қандай да бір бөлігі хионосфера шегінде
болса, онда мұз қалыптасу жағдайы тууы ықтимал. Хионосфера (грек - қар және
sparia - шар) деп өз құрамында атмосфералық ылғалдың басым көпшілігі қатты заттар
күйінде тұратын тропосфераның қабатшасын айтады. Мұнда қар жауу басым болып,
үнемі қар мен мұз сақталуы мүмкін. Хионосфераның төменгі шегі - қар сызығы.
Табиғи мұз екі түрге - су мұзы және қар мұзы болып ажыратылады. Су мұзы -
құрлықтағы судың немесе мұхит суының мұз боп қатқан кезде пайда болса, қар мұзы
– қардың метаморфтанғаннан пайда болады. Қар сан мәрте қату мен ерудің сондай-ақ
қысымның нәтижесінде баданадай ірі түйірлі құрылым алып, фирнге (түйіршікті
тығыз қарға) айналады.
Мұздықтық үдерістер және бедер пішіндері
Ол одан арғы өзгеру үдерістерінен өткен соң глетчер мұзына, яғни құрлықтағы
мұздықтар мұзына айналады. Сөйтіп, шамасы 10-13 қардан 1 мұз жаралады. Қар
шекарасының биіктік деңгейі климат жағдайына тікелей байланысты. Мәселен,
Анды тауларында, Магеллан бұғазының аймағында ол 900 м. биіктікте орналасса,
оңтүстік тропикалық ендігінде 6700 м биіктікке жетеді. Демек, қар шекарасының
ең биік жері - тропикалық белдеу. Ал, экваторлық белдеуде жауын-шашынның
молдығынан оның деңгейі біраз төмендеу болады. Мысалы, Килиманджаро
тауларында қар шекарасының биіктігі - 5500 м. Экватордан солтүстік бағытқа қар
шекарасының биіктігі төмен түсе береді. Шпицбергенде оның биіктігі 600-м-де
байқалса, Франц-Иосиф жерінің солтүстік аралдарында 50 м., ал полюске
жақындаған кезде қар шекарасы теңіз деңгейіне дейін төмендейді.

10-13
Табиғи мұз екі түрге бөлінеді.

Су мұзы Қар мұзы
• Құрлықтағы судың немесе • Қардың
мұхит суының мұз боп метаморфтанғанынан
қатқан кезінде пайда пайда болады.
болады.
Мұздықтардың геологиялық, бұзымпаздық әрекеті
Мұздықтардың геологиялық әрекеті тау жыныстарын бұзып үгу, үгілген жыныс кесектерін көшіру,
белгілі орындарда жинау. Мұздықтардың бұзымпаздық әрекеті. Мұздықтар қозғалған кезде орасан зор
бұзу жұмыстарын атқарады: жердің бетін үйкеп жырту арқылы қазаншұңқырлар, айғыздар, ой –
шұңқырдар т.б тудырады. Бұлар мұз түсіретін ауырлық күшінің әсерінен болады. Қалыңдығы 100
метрдей мұз төмендегі әрбір квадрат метрге 92 тонна қысым түсіреді. Мұздың қалыңдығы артқанда
оның түсіретін қысымы арта түседі. Бұзылып бөлшектенген жыныс кесектері мұз масасының ішіне
түсіп, сонда қалып қояды. Мұз қозғалғанда да осы кесектер жер бетіндегі жыныстарды сындырып, үгіп
әкетеді.
Мұздықтардың бұзымпаздық әрекеті экзарация (латынша «экзарацис» – жырту ) деп аталады.
Экзарация нәтежесінде мұздық рельефтің карлар, трогтар, қоймаңдай және бұйра құздар түріндегі
пішіндері пайда болады. Мұздық қозғалысының нәтежесінде таулы аудандар пайда болатын, беткейлері
тік келген біршама шағын қазаншұңқырлар карлар деп аталады. Жайпақ беткейлері мұздықтың
басталар жағына, тікбеткейлері оның қозғалу бағытына қараған оқшау құздар қоймаңдайлар деп
аталады.олардың беттері үйкелуден жайпақталған, үшкір беттері қырналған, көбіне қырқылған күйде
кездеседі.бұлардың бетіндегі көптеген айғыздар мен сызаттар мұздықтардың үйкеу, жону әрекеттерінің
салдары болып табылады.осындай құздар өзінің пішіні жөнінен шыныда да қойдың маңдайына ұқсас
келеді. Рельефтің ой – шұңқыларымен кезектесе келген қоймаңдай түріндегі грунттар бұйра құздарды
қалыптастырады.
Мұздықтардың жылжуы

Аталмыш құбылыс XVI ғасырдың аяғында Альпi
тұрғындарының жылнамасында алғаш көрсетiлдi, ал,
жүз жылдан соң исландиялық ғалым Т. Вигалин
жазбаларында мұздықтардың қозғалатыны жайында
мәлiметтер кездестi. Тек, О. Соссюраның XVII ғасырда
Альпiге жасаған саяхаты ғана мұздықтар жылжуының
Осы аталмыш ғимараттың ерекшелiгi де өзгеше мәнiн ашып бердi.
шығар, жалпы салмағы 187 тонна да, аумағы Саяхатшының мұздықтар бетiне қалдырған
50 шаршы метр жердi алып жатты. баспалдақтары сол 1788 жылғы сапардан кейiн араға 44
Ғалымның топшылауы бойынша ол барлық жыл салып қайта келгенде Черная Игла тауының Мер-
төтенше жағдайларға шыдас беретiн берiктiгi де-Глас мұздығының төменгi беткейiнен орын теуiптi.
мен бiр орнынан жылжымайтынына көңiлi Осы жылдар iшiнде төрт шақырым қозғалысқа енген.
тола iске кiрiстi. Әйтсе де арада төрт жыл Мұздықтардың қозғалысын бағамдамау салдары қиын
өткенде қозғалыс әсерi iргетастан қатты жағдайларға әкелiп соғады. Оның бiр мысалы, 1894
байқалды. Өйткенi, обсерваторияның иiлiп жылы француз ғалымы М. Жанссан Монблана шыңына
еңкiш тартуы оның құлап қалу қаупiн обсерватория салады.
тудырды.
Қазақстан тауларындағы мұздықтар
Қазақстанда мұздықтардың мынадай негізгі типтері кездеседі.
Аңғарлық мұздықтар, кәдімгі альпі типтегі аңғарлық мұздықтар. Бұл мұздықтың фири алаңдары
жақсы дамыған және жіңішке бассейндері айқын көрініп тұрады.
Түркістан типі бұл да аңғарлық типке жатады, бірақ айырмасы қар көшкіндеріменг қоректенеді,
қоректену бассейнінің ауданы кіші, мореналық шөгінділер дамыған. Бұл Тянь-Шань тау жүйесіне тән.
Қар типі. Ол Қазақстанның барлық таулы аймақтарында тараған кішігірім терең дөңгелек қар
қазаншұңқырларында орналасады.
Аспалы мұздықтар. Олар беткейлерде немесе беткейлердің ойыс жерлерінде жатады.
Аспалы аңғарлардағы мұздықтар.
Жайпақ төбе мұздықтары. Биік таулы қыраттардың төбесінде пайда болады. Олар Жоңғар
Алатауында кездеседі.
Қазіргі мұздықтардың пайда болуы. Қазақстанның мұздықтары реликті мұздықтар. Бұған олардың
барлық жерде тез қысқара бастауы, мұз басу орталықтарының орналасу сипаты және мұздық
типтерінің ерекшеліктері дәлел бола алады. Осы күнгі мұздықтардың сақталып қалуына орографиялық
және геоморфологиялық жағынан биік таулы аймақтардың көлемділігімен тұтастығы, қар сызығынан
жоғары кететін үлкен абсолюттік биіктіктер, жоталардың ендік бағытта жатуы, Солтүстік батыс
ылғалды ауа массаларының тауаралық аңғарларға өтуге қолайлылығы себеп болған.
Қазақстан тауларындағы аса ірі мұздықтар
Мұздық Мұз-дық
Мұздықтар Орналасқан жері шетінің теңіз
деңгейі-нен
Ауда-ны
(км²)
Ұзын-
дығы көлемі
биіктігі (м) (км³)

Корженевский Іле Алатауы, Шілік 3270 38 11,7 6,32
өзені алабы
Богатырь Ілі Алатауы, Талғар 3420 30,3 9,1 4,50
өзені алабы
Симонов Теріскей Алатауы, 3491 28,1 9,1 4,02
Текес өзені алабы
Мәрмәр қабырға Теріскей Алатауы, 3350 22,5 7,8 2,88
Текес өзені алабы
Жаңғырық Іле Алатауы, Шілік 3370 17,7 8,9 2,01
өзені алабы
Дмитриев Іле Алатауы, Талғар 3400 17,4 5,7 1,9
өзені алабы
Берг Жоңғар Алатауы, Лепсі 2850 16,7 8 1,83
өзені алабы
Калесник Іле Алатауы, Талғар 2940 15,3 8,1 1,52
өзені алабы
Қазақстан тауларындағы аса ірі мұздықтар
Воейков Жоңғар Алатауы, 2720 13,6 8,6 1,38
Шажа өзені алабы
Абай Жоңғар Алатауы, 2830 13,2 1,9 1,1
Басқан өзені алабы
Жаңа Күнгей Алатауы, Шілік 3370 13 6,4 1,29
өзені алабы
Безсонов Жоңғар Алатауы, 2903 12,6 6 1,21
Қаратал өзені алабы
Жамбыл Жоңғар Алатауы, 3120 11,2 6 1,01
Басқан өзені алабы
Некрасов Жоңғар Алатауы, 3120 10,9 5,8 0,80
Тентек өзені алабы
Шокальский Іле Алатауы, Талғар 3370 10,8 4,7 0,96
өзені алабы
Үлкен Берел Алтай, Берел өзені 1920 10,3 10,4 0,89
алабы
Тау-кен институты Іле Алатауы, Түрен 3450 9,8 4,5 0,83
өзені алабы
Қарасай Теріскей Алатауы, 3430 9,7 4,8 0,81
Текес өзені алабы
Қар көшкіні

Қар көшуі бір қарағанда аяқ асты болатын құбылыс тәрізді.
Ал шын мәнінде ол аяқ асты болмайды. Қардың жоғарғы
қабатының температурасы -10° және -20° түскен кезде,
жерге жақын қар қабатындағы температура 0° болып
сақталады (шамамен -2°). Осылайша, қалыңдығы тіпті 40-
50 см болатын қар қабатының аралығында температура
айырмашылығы болады. Температураның әр түрлі
болуының нәтижесінде қардың төменгі қабатында су
буының қозғалыстары және қардың булануы басталады.
Ақырындап қардың төменгі қабаты қопсый бастап өзінің
тұрақтылығынан айрыла бастайды да, қауіпті, көшкінді қар
қабатына айналады. Қар көшкінінің пайда болуы үшін бұл
себептер аз. Қар көшкіні тек қардың шұғыл тау баурайында
(15° тен бастап және жоғары) жинақталған кезінде ғана
пайда болады. Әсіресе 30-35° шұғыл жатқан тау
баурайларында өте қауіпті, мұнда қар айтарлықтай
қауіптілікке жеткенше жиналады, содан барып қар көшкіні
жерге қарай сырғиды.
Назарларыңызға рахмет !

Ұқсас жұмыстар

Қазақстан аумағындағы мұздықтар — жер суару мен гидроэнергетиканың басты көзі. Мұздықтар тұщы судың орасан зор қоймасы

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАУ МҰЗДЫҚТАРЫ

Қар сызығы

Маусымдық қар шегі

Қар жиегінің биіктігі неге байланысты, сызбаны толтыр

Алтай таулы аймағы

Мұздық денудациясының басым аймағы

Алтынемел Ұлттық бағы

МҰЗДЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАРДЫҢ ҚАУІПТІЛІГІ

Қазір Ақсу - Жабағылы қорығы

Пәндер