Досмұхамедов және қазақ терминологиясы

Презентация қосу

Халел
Досмұхамедов
және қазақ
терминологиясы
Дайындаған:

Телжанова Арай ПИМНО 204
Жоспары
1 .Халелдің тіл
саласындағы орны

2 .Ғалымның қазақ
тілі жайындағы
ойлары

3 .Терминдердің
қазақ халқына әсері
Халел Негізгі мамандығы дәрігер

Досмұхамедов 0 болғанымен, тіл мәселелеріне
қатысты бірнеше еңбектің авторы.

Халел Досмұхамедұлының тіл
саласындағы еңбектері негізінен
ХХ ғасыр басындағы қазақ
зиялыларының
мәселелеріне
арасында
арналған
тіл
еңбектер
0 емле, фонетика, термин, әліпби,
әдеби тіл, жер-су аттары, аударма,
жазып, термин жасау ісіне айрықша
атсалысқан тұлғалардың бірі, Алаш
1 түркі тілдерінің
сөздердің
тарихы, көне
мағыналарын,
этимологиясын ашуға арналған.
қозғалысының қайраткері, белгілі
ғалым-ұстаз

«Қазақ тілі – ғылым жолына
шалынбаған, сөздері ғылым іретіне
қарай жөндікпеген тіл. Сондықтан
қазақ тілін ғылыммен таныстырып,
«Түркі тілдері туралы», «Қазақ-қырғыз ғылым жолына салатын заман келді»
тіліндегі сингармонизм заңы», – деп жазады ғалым. Ол осы пікірі
«Диуани лұғат түрк», «Алаш не сөз», арқылы сол кезеңде ұлттық ғылым
«Жат сөздер» туралы сияқты еңбектері тілінің қалыптаспағанын мәселе етіп

0
Х.Досмұхамедұлының қазақ
0
көтере отырып, қазақтың ғылым тілін
лингвистикасының тарихында өзіндік қалыптастыратын уақыттың жеткенін
орны бар ғалым екендігінің көрінісі.
айтады.
«Біздің тәжірибемізде
қазақ тілі-өте бай
тіл.Тек сөздері ғылым
жолына түсіп
реттелмеген тіл.Қазақ
тілі ғылым жолына
салынып,реттелсе,ешбі
р елдің тілінен кем
болатын емес.Бұған
илануымыз керек»
Талқы
«Ғылымды өз тілімізге аударғанда, ең керегі ғылым тіліндегі атауларды
(термин) дұрыстап түсінікті қылып аудару. Ғылым тіліндегі қолданылған
атауларды қазақ тіліне дұрыстап түсінікті қылып аудару – өте қиын жұмыс.
Ғылым атауларына келісті ат тағу деген алғашқы уақытта қыйын болса да,
өте мұқтаж нәрсе. Сөздің жүйесін келтіріп, көркем қылып жазу да керекті
нәрсе. Ғылым атауларына ылайықты ат қою алғашқы уақытта тым мұқтаж,
бүтін ілгері болашаққа жол салатын нәрсе; сондықтан алғашқы жазылған
кітептерде, әсем қылып, сөздің жүйесін келтіріп жазудан көрі, ғылым
атауларына ылайықты атақ тағу жағын қарастыру керегірек
дейміз» (Жануарлар. Бірінші бөлім. Алғысөз).

Бұл жерде ғалым терминдерді ұлт тіліне дұрыс аудару керектігін айта отырып, ғылыми стилді қалыптастыру
мәселесіне көңіл бөлу керектігін алға тартады. Оның «сөздің жүйесін келтіріп, көркем қылып, әсем қылып жазу
керек» деп отырғаны – шығарылатын кітаптардың тілі, стилі де дұрыс болуы тиіс дегені. Алайда ғалым алғашқы кезде
кітаптардың стилінен гөрі ғылыми ұғымдарға атау беріп, терминдерді жасап алу (ылайықты атақ тағу) маңызды,
басты мәселе деп атап көрсетеді. Бұл да істің мәнін терең түсініп, бірінші кезекте тұрған мәселені, екінші, үшінші
орынға шығаруға болмайтынын, алдымен неден бастау қажеттігін айқындап отырған білікті маман сөзі.
Екіншіден, Х.Досмұхамедұлы қазақ терминологиясын қалыптастыруда Ахмет Байтұрсынұлы, Елдес Омарұлы ұсынған
ғылыми қағидаттарды басшылыққа алған, сол бағытты барынша қолдаған, Ахаңдармен ғылыми ұстанымдары ортақ,
көзқарастары бір ғалым. Оны ғалымның жасаған терминдерінен, жазған еңбектері мен термин мәселесін талқылау
кезінде сөйлеген сөздерінен анық көруге болады.
Алаш ұлы қазақ тілі жайында

Бұл алаш зиялыларының терминологияны
қалыптастырудағы басты қағидаты еді. Осы
қағидатты берік ұстана отырып ол, өз тіліміздің
лексикалық қорынан термин болуға жарайтын
сөздердің көптеп табылатынын атап көрсетеді.
Оның «Қазақ тілінен табылмаған сөздерді басқа
түріктерден алу керек» деген сөзі де, қазақ
білімпаздарының екінші съезінде ресми бекітілген
терминология қағидаттарының бірі. Сондай-кірме
терминдерді қабылдау мәселесінде де ол алаш «Қазақ тілі тексеріліп болған жоқ.
зиялыларынан өзге бағыт ұстанған жоқ. Жалпы Біз жат тілдерге қызығуды қойып,
бұл мәселеге ол ерекше назар аударып, арнайы әуелі өз тілімізді дұрыстап
тоқталды. тексеруіміз керек. Шындап
тексерсек, қазақ тілінің өзінен
пәнге жарайтын көп сөздер
табылады»
Қазақ –қырғыз тіліндегі сингармонизм

«Осы күнгі қазақтың әдебиетінде шеттен
кірген сөздер көбейіп кетті. Төңкерістен
кейін шыққан журнал-газеталардың іші
толған жат сөз. Білім, оқу әдебиеті де
жат сөзге байыды. Заманымыздың
көркем әдебиетіміз де жат сөзден құр
емес. Оқушыға да, үйренушілерге де,
үгіттеушілерге де, жазушыға да,
білімдіге де, шешенге де, ақынға да жат
сөзсіз күнелте алмайтын заман туды.
Топан судай қаптап тілімізді жат сөздер
басып бара жатқан мезгілде ескерілмей,
ұмытылуға айналған тіліміздің бір негізгі
заңын еске салғымыз келеді».
«Қазақ –қырғыз тілінің сингармонизмы»

Бұл орайда тіліміздегі үндестік заңы қатал сақталуы
Ғалым тілде болып жатқан қажет деп есептейді.
құбылысты, кірме сөздер
тасқынының күшейгенін айта
отырып, бұл үрдістен шет қалу
мүмкін болмайтын уақыт Кірме сөздер тілімізге қабылданғанда
туындады дейді. танымастай болып өзгеріп, қазақ тілінің
заңдарына бағынуы керек дейді.

Мысалы, оның авторлығымен
жарық көрген оқу
құралдарында
өзге тілдерден сөз терминдер неріб (нерв), әмөбі (а
қабылдағанда өз тіліміздің меба), дезентерие (дизентерия),
заңдылықтарын сақтауды мекірескөп (микроскоп),
ең басты мәселе ретінде пизиелогійе (физиология), доқт
көтереді. ыр (доктор), елемент (элемент),
мүлиен (миллион) түрінде
қолданылады.
Халел Досмұхамедұлы бұл тұжырымы арқылы шет тілдерінің
сөздерін қабылдауға қатысты екі мәселені атап көрсетеді.

-кірме сөздердің тек
0 түбірін ғана қабылдау

-өзге тілдерден жұрнақтар алмай,
0 кірме сөздердің барлығына төл
2 жұрнақтарымызды ғана жалғау.
«Елдің тілін бұзатын – көршілес елдердің мәдениетін үлгіге алған мәдениетті
елдердің әсері. Елдің тілі бұзылуына ең алдымен оқығандары себеп болады.
Бұлар жат әсерлерге бағынғыш келіп, ана тілін өзгертуге жол басшы болады.
Оқығандар өзіне лайық әдебиет тілі деген тіл түзейді. Түзеген жаңа тілін ел
ішіне жая бастайды, көбіне зорлап кіргізеді» деген ғалым пікірі де шындықтан
алшақ кетпейді. Ғасыр басында да мұсылманша оқығандар бір жаққа,
еуропаша оқығандар екінші жаққа тартқаны мәлім. Орыс тілінің ықпалы
күшейіп, орысша оқығандар саны артқан кеңестік кезеңде біздің ғылым
тіліміздің, терминологиямыздың даму бағытын солар белгілеп, үлкен өзгерістер
жасағаны белгілі. Ғалым пікірінің дұрыстығын дәлелдеуге бүгінгі қазақ
терминологиясынан жүздеген мысалдар келтіру еш қиындық туғызбайды.
Ғылыми ұғымды дәл бейнелеп, тіл тұтынушыларының көңілінен шыға қоятындай термин
жасау – тілді жетік білуді, шығармашылық шеберлікті, көп ізденісті қажет ететін өте күрделі
шаруа. Ғалым оны жақсы түсінді. Сөйте тұрып, жауапкершіліктен, қиындықтан қашқан жоқ.
Ол қазақ ұлтына, оның ғылым тілін, терминдер қорын жасауға қызмет етуді өзіне міндет
санады.

Алаш зиялысының қазақтың өз тілінде термин жасаудың бейнетін көргеніне, ғылыми ұғымдардың
атауларын қазақша жасауға шын бас қатырғанына еш күмән келтіре алмаймыз. Өйткені, оның сөзіне
істеген ісі нақты дәлел болады. Ғалым қазақ баласына арнап жазған оқу құралдары мен
оқулықтарының қай-қайсын ашып қарасаңыз да, кірме атаулар үлесі өте аз. Ондағы терминдердің
негізгі басым бөлігін автордың өзі ұлт тілінде жасағанын көруге болады.

Ұқсас жұмыстар

Халел Досмұхамедов өмірінен қысқаша мағлұмат

Қазақ терминологиясы

Алашорданың батыс бөлімінің тарихы- өлке тарихының құрамдас бөлігі

Терминологиялық сөздіктердің түрлері

Анатомиялық терминдердің латын тіліндегі дәріптелуі

Алаш партиясының құрылуы

Адамдағы тірек-қаңқа жүйесінің ақаулықтары

Саяси репрессиялар

Саяси партиялар

Қазақ Ағартушылығы феномені

Пәндер