Әдебиет шығармалар ауыз әдебиеті тарихында

Презентация қосу

Халықтық
педагогиканың негізі
құралдары
Жоспары:

1. Мақал-мәтелдер және оның халық
педагогикасында алатын орны.
2. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің шығу
тарихы.
3. Жұмбақтар.
Мақал — нақыл сөз.
Ол өмірдегі түрлі
құбылысты жинақтап,
түйіп, ықшамдап Мәтел — өзінің негізгі
беріп, бір не екі түйіндеуін кесіп
тармақтан тұратын, айтпайтын, бір-бірімен
алдыңғы жолдарында кереғар шендестіруі
пайымдап, соңғы жоқ, қорытындысы
жолдарында тұспалды, қысқа да
қорытылған ой нұсқа нақыл сөз.
айтатын халықтық Мақалға өте жақын.
бейнелі поэтикалық Мәтел сыңар тармақ
жанрдың бір түрі, болып келеді. Мысалы
ғасырлардан екшеліп Айдағаны бес
жеткен терең ешкі,ысқырығы жер
мазмұнды, тақырып жарар.Мәтел тура,
аясы кең сөз мәйегі. ауыспалы, астарлы
Мақалдар көбіне өлең мағынада
үлгісінде кейде қолданылады.
қара сөзбен де
айтылады.
Мақал-мәтелдер және оның халық педагогикасындағы рөлі

Мақал-мәтелдердің халық педагогикасындағы орыны орасан.
Жастарды тәрбиелеуде, тірлікке бейімдеуде мақал-мәтелдер үлкен рөл
атқарады. Мұны бабалар тәжірибесінен байқауға болады. Қашанда
«Үлкенге – құрмет, кішіге – ізет» қағидасын ұстанған халқымыз жастарды
мақал-мәтел арқылы тәрбиелеудің озық үлгісін қалдырды. Қай мақалды
алсаңыз да, оның өзіндік айтар ұлағаты бар. Кейбір мақалда
дидактикалық сарын айқын болса, кейбір мақалдар ескертпе түрінде
келуі де мүмкін. Осы бір тамаша үрдіс мақал-мәтелдің этнопедагогика
саласындағы маңызын арттыра түседі. «Өнер алды – қызыл тіл» деп сөз
өнерін бүкіл өнер атаулының алдына шығарған қазақ халқы өз ұрпағын
тәрбиелеу ісінде мақал-мәтелдің мүмкіндігін кеңінен пайдалана білді.
Мақал-мәтел адам өмірінде, тұрмыс-тіршілікте, қоғамдық жағдайларда
кездесетін әр түрлі құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға берілген
даналық баға, тұжырымды түйін іспетті.
Қазақ халқының мақал-
мәтелдерінің шығу тегі жөнінде
айтар болсақ, А.Байтұрсынұлы:

«Мақал да тақпаққа жақын салт-
санасына сәйкес айтылған пікірлер.
Тақпақтан гөрі мақал маңызы шын
келеді. Мәтел дегеніміз кесегімен
А.Байтұрсынов.
айтылатын белгілі-белгілі сөздер.
Мәтел мақалға жақын болады. Бірақ
мақал тәжірибеден шыққан ақиқат
түрінде айтылады. Мәтел ақиқат
жағын қарамай, әдетті сөз есебінде
айтылады»,─ деп көрсеткен болатын.
Қазақ мақал-мәтелдерінің
бастау көзі сонау Орхон-Енисей
жазба ескерткіштерінен бастау
алады. XII-XIII ғасырлардан
бізге жеткен жазба
ескерткіштердің тілінде мақал
мен мәтелдер баршылық.
Мысалы: Орхон жазбаларында:
«Бастыны еңкейтіп, тізеліні
бүктірген» («Күлтегін»
жырынан), «Өлімнен ұят күшті»
(«Тоныкөк» жырынан) деген
мақал-мәтелдерді кездестіреміз.

Мақал-мәтелдер негізінен халық аузында
ауызша сақталған. Ал, оларды нақты жинап,
қағаз бетіне түсіру, баспасөз беттерінде
жариялау – XVIII ғасырдың II жартысынан
басталады.Қазақтың мақал-мәтелдерін
алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым – Шоқан
Уәлиханов. Шоқан Уәлихановтың
«Таңдамалы шығармалар» еңбегіндегі
біршама мақал-мәтелдер әлі күнге дейін өз
құндылығын жойған жоқ.
Жеке тұлға және ұжым
проблемалары

• Махмұт Қашқаридің «Дивани лұғат-ат түрік»
сөздігінен: «Ұлы болсаң, кішік бол, халық үшін
бәлік бол»,
философтар
• ал «Құдатғу біліктен»: «Біліп сөйлеген білекке
педагогтар
саналар, білімсіз сөз өз басын жояр» дейтін
мақал-мәтелдерді байқауға болады. Бұл
деректерге сүйене отырсақ, мақал-мәтелдердің
бастауы сонау көне ескерткіштерден бастау алып,
Әлеумет
шығармалардың тілінде қолданыста болғанына
Әлеуметтік
танушылар
көз жеткіземіз. психологтар
Мақал-мәтелдердә жан-
жақты зерттеп талдаған

М.Әуезовтің Сәкен Сейфлин Мәлік Ғабдуллин.
1927 жылғы «Таңдамалы «Қазақ халық
«Әдебиет шығармалар» ауыз әдебиеті»
тарихында»
Жұмбақтар:

Қазақтың
Бұл жұмбақтардан жұмбақтары өзінің
Жұмбақтардың
адамдардың құрылысы мен сөз
тақырып ауқымы
дүние танудағы айшығы жағынан
өте кең. Жаратылыс
ой-өрісі, түсінігі мақал-мәтелге
дүниесі, табиғат
табиғат ұқсайды.
әлемі, еңбек-кәсіп
құбылыстары Мәселен«Ти десем,
құралдары,
жайындағы тимейді, тиме
хайуанаттар мен
танымдары көрініп десем,
өсімдіктер, адам
тұрады. тиеді» (ерін),
және оның өмірі,
Мысалы, «Ұшқанд «Өлсең де өлмейді,
өнер-білім т.б.
а өлең айтады, өлмесең де
жұмбақтардың
қонғанда жер өлмейді» (адамның
басты тақырыбы.
қазады» (қоңыз), « есімі). Сонымен,
Тақырыбы мол
Кішкене ғана қара жұмбақ дегеніміз
ауқымды қамтитын
тас, атан түйе адамды
жұмбақтардың бір
тарта тапқырлыққа
парасы адам
алмас» (қарақұрт), баулып ізденуге
жетелейтін ауыз
әдебиетінің бір түрі.
Жұмбақтардың
этнопедагогика
дағы орны
Жұмбақ атаулының қандай
барлығы тапқырлыққа
үндейді. Адамның ақыл- дегенде?
ойы, көрген-білгені, оқыған-
тоқығаны безбенге түседі.
Жасырылған жұмбақтың
шешуін іздеген кез-келген
адам өз парасатының
жеткенінше ойға шомады.
Тіпті жасырып отырған
кісіге де жұмбағының мән-
маңызына қарап, баға
беруге болады. Ендеше
жұмбақ – ақыл-парасатты,
тапқырлықты, ұтқырлықты
паш ететін ауыз
әдебиетінің ерекше түрі.
Пайдаланған әдебиеттер:
• 1.Ә.табылдиев “Қазақ этнопедагогикасы”
Алматы Санат.2001 ж.
• Б.Мұханова,Р.Ильясов “Этнопедагогика”
Астана 2008ж 242 бет.

Ұқсас жұмыстар

ТҮРІКМЕН ӘДЕБИЕТ

Әдеби бағыт және ағым

ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің тарихы (1900-1930 ж.ж.)

Әдеби бағыттар

Мұхтар әуезов және фольклортану мәселелері

ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ОНЫҢ САЛАЛАРЫ

XIX ғасыр әдебиетін зерттеген ғалымдар

Түрік тілдерінің сөздігі мәңгі өшпес мұра

Қарақалпақ әдебиеті

Көркем әдебиет

Пәндер