Қазақстанда психология ғылымының даму кезеңдері

Бекбаева Гульзат ИС 20-1

Психология өз алтына ғылым ретінде ХІХ хасырдың 60 ж. бөлініп шықты. Оған себеп болған ғылыми-зерттеу мекемелері-психологиялық лабораториялар және институттар, жоғары оқу орындарындағы кафедра ларссон ы мен қатар пихикалық құбылыстарды оқып-білуге байланысты экспериментті насихаттау жұмыстары. Идеалистік Материалистік

Қазақстандағы ғылыми психологияның құрылуын және дамуын қорытындылайтын болсақ бізге жалпы өзіміздің республикада психология оқу құралдары, ерекшелеп айтар болсақ мемлекеттік тілде шығарылған психология оқу құралы жайлы пікірді айтуымыз қажет. Негізінен кітап өнімі қай ғылымның болмасын даму дәрежесін мінездейді. Басылымдық істе халықтың өмір дәрежесін, ғылыми мәдениетінің дамуын бейнелейді. Қазақстан әртүрлі уақыт мерзімінде шығарылған психология оқулықтарын қорытындыламас бұрын, Батыстың, Ресейдің психологиялық оқулықтарының даму тарихына қысқаша тоқталамыз. Дәл осы тәжірибе Қазақстан Республикасының орта және жоғарғы оқу орындарына лайық ұлттық психология оқулықтарын шығару қажет болды. Дидиактикалық талаптарды және белгіленген бағдарламаларға, белгілі бір сабақ оқулығында ғылыми білімді қалыптастыратын оқулықтарды СССР-де 20ғ. 20ж. шыға бастады. Негізгі оқулықтардың шығарылуы антикалық әлемнен басталады, ол Плотон, Пифагор, Аристотел және басқа да авторлардың трактоттары кітап ретінде қолданылуынан. Атақты педагок Ян Амос Коменский кітаптың, жалпы дидактикалық принциптерді халыққа түсіндірудің ролі өте зор екендігін айтты. Алғашқы басылған оқулық болып 1574ж. Москвада шыққан Иван Федоровтың азбука грамматикасы болды.

Батыста психология оқу кітабы Р. Геккел және Р. Гокениустың атына байланысты болды. Олар алғашқы «психология» терминін енгізіп, 1954 жылы Марбургте кітап шығарды. Ресейде адамның жан дүниесі өмірі кітап 1796 жылы Ивановтың шығарылуын алғаш кітап шығарды.

Белгіленген психологиялық элементтер сезіну сезім тағы басқа психикалық білім бірігіп мұндай пікірдің ұлы кітаптардан 15-ғасыр дәрістерінен табуға болады. Мысалы, М. М Троцкий 1882-жылғы «Наука о духе» П. Ф Каптеровтың 1877-жылғы «Педогогикалық психология» еңбегінен байқауға болады. 1917 жылы жүзге тарта оқулықтар шықты. Солардың көптеген бөлігі синтетикалық әдіске қатысты болды.

Психология әлем тарихында білімнің екі қарама қайшы әдістері болады. Бірінші синтетикалық әдіс, жайдан күрделілігі. Алғашқыда бұл әдіс теориялы көзқараспен шығарылған деректер, түсіну тәсілі және байланысты болып табылады.

Халықтар психологиясының өзіне тән жақтарының сыр-себептерін Ұлы буржуазиялық этнопсихология өкілдерінің бірі - француз психологі, антрополог және археолог Гюстав Лебон талдауға әрекет жасаған. Ол өзінің «Халықтар және бұқара психологиясы» атты шығармасында әр түрлі ұлттардың, халықтардың мәндік негізінде адамдардың нәсілдік, рухи ерекшеліктерінің арасындағы айырмашылық жатады деп көрсетті». «…Ортақ ғадет-ғұрыптар, идеялар, сезім, сенім және ойлау жоралғыларының жиынтығы - халық рухын құрайды». Ол өз концепциясының өзекті жерлерін былайша тарата толғайды: нәсілдердің өзгермейтін рухы ұлттар өмірінің барлық салаларында өзінің түскен сәулесін де, мұнартқан көлеңкесін де түсіріп кететіндігін көреміз.

Қырқыншы жылдарға дейін әзірбайжан, өзбек, түрікпен, қырғыз, башқұрт, татар т. б. тілдерде мұндай еңбектердің болмағанын ескерсек, осы басылымның бағасы ерекше арта түседі. Петербургтегі әскери-медициналық академияның түлегі Халел Досмұхамедов (1883-1939) Алаш қозғалысының белсенді қайраткері болумен қатар, әртүрлі ғылым саласында (медицина, физиология, тарих, әдебиет, психология, т. б. ) өзін үлкен биіктен көрсеткен тұлға еді.

Осы кезде ғұлама ақын М. Жұмабаев (1893-1937) «. . . қазақ баласының тәрбиесі қазақ тұрмысына қабысуы мақұл» дейтін аталы сөзін өзінің «Педагогика» атты кітабындағы психологиялық түйіндердің негізгі арқауы етті. 1923 жылы Орынборда В. Я. Струминскийдің (1880-1967) «Психология» атты көлемді еңбегі жарық көрді. Сол жылы Ташкентте П. Н. Архангельскийдің «Мектептегі психологиялық зерттеулер» деген еңбегі, Н. Құлжанованың «Мектепке дейінгі тәрбие», Ғ. Қарашевтің «Педагогика» атты төл туындылары жарық көрді. 1935-1948 жылдар арасында Cемейде қызмет еткен белгілі орыс психологі А. П. Нечаев (1870-1948) «Психофизиологиялық синдромдар жүйесі» (1940), «Психология» атты оқу-құралын жазды.