Айлаулықтар тұқымдасы

Презентация қосу

South Kazakhstan «ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕДИЦИНА
Medical Academy АКАДЕМИЯСЫ» АҚ

Фармакогнозия кафедрасы

БӨЖ
Тауқалақайлар,айлаулықтар,сабынкөктер және алқалар
тұқымдасы

Орындаған:Қадірәді А
Тобы: С-ФҚ-01-20
Қабылдаған:Алия
Шымкент - 2021ж.
ЖОСПАР
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
Тауқалақайлар тұқымдасы және оның түрлері
Айлаулықтар тұқымдасы
Сабынкөктер тұқымдасы
Алқалар тұқымдасы
Қорытынды

III. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Өсімдіктер табиғат патшалығына жататын тіршілік иелері, оларда біз бір жерден екінші
жерге ауыса алмайтын ағзалар қатарын табамыз және автотрофтар.
Біз оларды жер бетінің маңызды бөлігінен табамыз және оларды бірнеше рет жасыл
түстерімен, кейбіреулерінің таңқаларлық гүлдерімен немесе олар ала алатын көптеген формалар
мен өлшемдермен ажыратамыз.
Олар барлық жерде: организмдер тобына футбол алаңдарындағы және қала алаңдарындағы
шөптер, саябақтар мен ормандардағы ағаштар, біз өз бақшаларымызды безендіретін бұталар,
гүлдермен безендірілген гүлдер жатады.
Тұқымдас-туыстығы жақын, тегі бір туыстарды біріктіреді. Мысалы, тал тұқымдасына
тал, терек; ал тиін тұқымдасына тиін, сарышұнақ, т.б. жатады. Бірқатар тұқымдастың құрамына
бірнеше жүздеген туыстар (күрделігүлділердің 1 мыңнан аса, аламандардың 100-ден аса туысы
бар) кіреді. Сонымен қатар құрамында бір ғана туыс болатын тұқымдастар да кездеседі.
Тауқалақайгүлділер (лат. Labiátae)
Қосжарнақтылар класының тұқымдасы,
тұқымдасқа 250-дей тегі және 7850-дей
өсімдіктер кіреді, оның арасында кең
таралған: жалбыз, сәлбен, жаужапырақ,
тасшөп, киікоты, т.б. түрлер кіреді.
Қазақстан аумағында
Тауқалақайдың олардың
гүл құрылысына 234қарайтын
зер сала түрі
бар. гүлдердің әрқайсысы аузын аңқайта ашқандағы
болсақ,
көрінісі жоғары және төменгі ерінді еске түсіреді. Гүлдің
5 күлтесі жіңішкерт бітіседі де түтікше құрайды.
Біріккен 2 жоғары күлте - жоғары ерін тәрізді, ал
біріккен 3 күлте төменгі ерін тәрізді болып көрінеді.
Тауқалақайгүлділер сондықтан ерінгүлділер деп аталады.
1. Кермек жалбыз - маңызды дәрілік өсімдік. Оның
жапырақтарында 3%-ға дейін, гүлшоғырларында 6%
ға дейін эфир майы болады. Жалбыз майы ауырсыну
басатын дәрі ретінде пайдаланылады. Бас сақиналы
асқазан, тыныс жолдарының ауруларын емдеуге
таптырмайтын дәрі. Дәрілерге, парфюмерия
бұйымдарына хош иіс беру үшін өте пайдалы. Соңғы
кезде Ресей кермек жалбызды қолда өсіре бастады.
2. Қазақстанда киікшөп деп аталатын Кермек жалбыздың
кәдімгі жебірдің бір гектарынан 18-25 ц түсім алу
болатыны
отаны - Жерорта теңізі. Ол - хош иісті, бұтағы анықталды.
тармақталған
көпжылдық бұта. Гүлдері жапырақ қолтығында шоғырланып
өседі. Гүлінің екі ерінді, бес тісшелі тостағаншасы болады.
Жемісі - 4 жаңғақша. Мамыр, маусым айларында гүлдейді.
Кәдімгі жебір - дәрілік өсімдік, қақырық түсіреді. Сондықтан
халықтық медицинада оны көкжөтел, бронхит ауруы кезінде
ауызды шаюға қолданады. Құрамында эфир майы
болғандықтан, тіс пастасына, 3.Сәлбен (шалфей)
тазартқыш ерінгүлділер
сабынға қосады. тұқымдастарының ең көп
тараған түрі. Олардың 700-ге жуық түрі белгілі.
Қазақстанда сәлбен туыстастардың 8 түрі бар. Сәлбен
қоңыржай, субтропиктік және тропиктік аймақтарда көп
тараған. Олардың дәрілік, эфир майы алынатын және
сәндік түрлері бар. Сәлбенді халық «тіршілік шөбі» деп те
1

2 3

1-гүлді өсімдік бөлігі; 2-гүл; 3 кесе жеміс; 4 гүлді бұтақ; 5- 1-алғашқы қабық, 2 -
гүл; 6-гүлдену басталған кезде; 7- гүлденудің соңында өткізгіш шоқтар, 3- негізгі
гүл; 8-гүл; 9-гүл; 10-гүл; 11-гүл паренхима, 4 - түкшелері.

↑ Ca(5) Co(2+3) A2+2 G(2)-тауқалақай гүлінің формуласы
Тауқалақайлар тұқымдасына жататын өсімдіктер бойында көп мөлшерде, жағымды иіс
шығаратын эфир майының болдына байланысты парфюмерия өндірісінде (розмарина –
Rosmarinum және лаванда – Lavandula ), тамақ өнеркәсібінде (мускат шалфейі – Salvia
sclarea) және медицинада (бұрыш жалбызы – мята перечная – Mentha piperita, сасықшөп –
пустырник – Leonurus, шалфей туысының түрлері – Salvia , насыбайгүл – базилик Ocimum ,
жебір – тимьян – Thymus ) кеңінен қолданылады.
Қолданылуы
Ерінгүлділердің әр түрлі эфир майын көп мөлшерде өндіруде маңызы зор. Олардың көпшілігі
медицинада дәрі-дәрмекке пайдаланылады. Мәселен, дәрілік жөтелшөп. Халықтық медицинада
демікпені, асқорыту мүшелерінің талаурауын емдеуге және жүйкені тыныштандыруға
пайдаланылады. Ерінгүлділер тұқымдас өсімдіктердің тағамға пайдаланылатын да түрлері (кәдімгі
жұпаргүл) бар.
Таралуы
Қазақстанда ерінгүлді өсімдіктердің жебір туыстыларынан - 27, жыланбас туыстыларынан - 22,
көкжалбыз туыстыларынан 16 түр белгілі. Бұлар хош иісті болғандықтан, парфюмерия өнеркәсібіне
шикізат есебінде пайдаланылады. Ежелгі Мысырда жебірмен мәйіт бальзамдалған. Сан алуан эфир
жайы көп мөлшерде хош иісті лаванда, гүлшетен, молдавандық жыланбастан алынады. Тянь-Шань,
Жоңғар Алатауы, Тарбағатайдың альпілік белдеулерінде өсетін аталықты жыланбастың жер бетіндегі
бөліктерінде 0,4%-ға дейін эфир майы болады. Ол - бал жинағыш өсімдік. Ерінгүлділер ағашы тек
тропикте өседі. «Жарғақты хиптис» деп аталатын бразилиялық түрі ағаш тәрізді ерінгүлділердің ең
биігі. Оның биіктігі 12-15 метрге жетелі. Ал өзге ерінгүлді ағаштардың биіктігі 5 метрден аспайды.
Ерінгүлді лиана аз мөлшерде тропиктік аймақта кездеседі. Оған америкалық салазария туысын,
кейбір томағашөп түрлерін және гавайлық стеночипа туысын жатқызуға болады.
Тауқалақайлар тұқымдасына жататын өсімдіктер
бойында көп мөлшерде, жағымды иіс шығаратын эфир
майының болуына байланысты парфюмерия өндірісінде
(розмарина — Rosmarinum жəне лаванда — lavandula),
тамақ өнеркəсібінде (мускат шалфейі -Salvia sclarea)
жəне медицинада (бұрыш жалбызы — мята перечная —
Mentha piperita, сасықшөп – пустырник — Leonurus,
шалфей туысының түрлері — Salvia, насыбайгүл —
базилик — Ocimum, жебір – тимьян — Thymus) кеңінен
қолданылады. Кейбір өсімдіктер сəнді болып келеді,
сондықтанда оларды гүл өсіру шаруашылығында
пайдаланады (шалфей блестящий — Salvia splendes
дəрілік, сайсағыз — иссоп лекарственный — Hyssopus
officinalis). Мынаай түрлері арамшөптер болып
табылады: ақ тауқалақай (Lamium album), қайызғақшөп
туысының түрлері (чистец — Stachys), пикульник
(Galeopsis) жəне басқалар.
Алабұталар тұқымдасы – Chenopodiaceae
Айлауықтар тұқымдасы (лат. Boragіnaceae) – бір, екі немесе көп жылдық шөптесін
өсімдіктер.100-ге жуық туысы, 2000-дай түрі бар. Қазақстанда айлауықтар
тұқымдасының 40 туысы, 130-дай түрі кездеседі. Сабағы цилиндр тәрізді, оған жай
жапырақтары кезектесіп орналасады. Жапырағының сыртын қалың түк басқан.
Гүлшоғыры бұйра, кейде қос бұйра. Толық жетілгенде жазылып, шашақ гүлшоғырына
ұқсайды.
Әрбір гүлінің 5 тостағанша және 5 күлте жапырақтарының негізі
кірігіп, түтік түзеді. Аталығы 5, аналығы біреу болады, ол екі жеміс
жапырағынан тұрады. Алдымен екі ұялы, кейін жалған пердемен
бөлініп төрт ұялы, әр ұясында бірден тұқым бүршігі жетіледі. Жемісі
– 4 жаңғақша. Айлауықтар тұқымдасы негізінен бал беретін және
бағалы дәрілік өсімдіктер. Оның көптеген түрінің гүлінен ара бал
жинайды. Бояғыштар жасау үшін де пайдаланылады.
Бұл субфамилиясының өкілдері тұтас, жүзсіз, төрт ойықты аналық безге ие. Баған
апикальды, екі жақты немесе қатты, кемінде екі баған болады. Екі дәнді немесе төрт
дәнді екі тасты жемісті жемістер. Котиледондар біркелкі. Эндосперм бар немесе жоқ.
Эретияның барлығы дерлік ағаштар мен бұталар. Бұл пантропты субфамилияның
жалғыз шөптесін өкілі - аналық без шыңында отырған екі бағанның болуымен
сипатталатын колдения тұқымдасы; Бұл тектің 20 түрі тропикалық Америкада, ал біреуі
- сәжде (C. procumbens) - ескі әлемнің тропикасында өседі. Тропикалық және
субтропиктік, негізінен ескі әлемде таралған 50-ге жуық түрді құрайтын Эретия
тұқымдасы екі ойығы бар бір бағанның болуымен сипатталады.Эндоспермасы нашар
дамыған тұқымдар.

1-Гүлшоғыры бар
тармақ; 2-гүл; 3-
тармақ
Сабынкөктер тұқымдасы (лат. Scrophulariaceae) – қос жарнақты шөптесін өсімдіктер, ішінара
бұта және шырмауық тәрізділер, көпшілік түрлері сапрофит, жартылай паразит және паразит болып
келеді. Жер шарының барлық аймақтарында кездеседі, негізінен, қоңыржай және субтропиктік
белдемдерде өсетін 250 туысы, 3 мыңнан астам түрі бар. Қазақстанда 23 туысқа бірігетін 170-тен
аса түрі белгілі. Олар республиканың барлық облыстарында кездеседі. Сабынкөктер тұқымдасына
жататын өсімдіктердің жапырақтары көбіне кезектесіп, кейбір түрлерінде қарама-қарсы не жеке-
жеке орналасады. Гүлі қос жынысты, пішіні, құрылысы жағынан алуан түрлі болып келеді.

Тостағаншасы ұзынды-қысқалы 4 — 5 тостағанша
жапырақшалардан, күлтесі 4 не 5-тен тұтасып кеткен, пішіні
дөңгелек не қос ерінді болады. Аталығы негізінен төртеу,
аналығы жоғары жатынды, қос ұялы. Жемісі — көп тұқымды
қорапша, сирек жидек тәрізді. Көптеген түрінің тұқымдары
желмен тозаңданады, вегетативті көбейетін түрлері де кездеседі.
Сабынкөктер тұқымдасының көпшілігі егістік пен
шабындықтардың арам шөбі, кейбір түрлері улы болады,
араларында балды және дәрілік түрлері де кездеседі.
1 - физалис тәрізді никандра, көпіршік тәрізді
қанатты тостағаншадағы жидек; 2 - көпіршік
тәрізді қанатсыз тостағаншадағы жидектің physalis
қарапайым, бойлық қимасы; 3 - белладонна (Atropa
belladonna), жидек; 4 - папиллярлы түнгі бояу
(Solanum mammosum), өсіндісі бар жидек; 5 - қара
henbane (Hyoscyamus niger), қақпағы ашылатын
қорап; 6 - қарапайым Datura (Datura stramonium),
қақпақтармен ашылатын капсула; 7 - баклажан
(Solanum melongena), жидек
Сабынкөктер гүлдерін әртүрлі жәндіктер, ал тропикалық елдерде құстар, кейде тіпті
сүтқоректілер тозаңдандырады.Түнгі көлеңке тұқымдасы екі субфамилияға бөлінеді -
ноланоидтар және соланасеялар. Біріншісі көбінесе тәуелсіз Nolanaceae отбасы ретінде
қарастырылады. Ноланның субфамилиясы түнгі реңге қарағанда әлдеқайда қарабайыр.
Оның құрамына 2 жақын тұқымдас - Нолана (Нолана, Перуден Патагонияға және
Галапагос аралдарына таралған 75-ке жуық түр) және Алона (Алона, Чилидегі 5-6 түр)
кіреді. Бұл негізінен теңіз жағалауларында өсетін баламалы, тұтас, азды-көпті
шырынды жапырақтары бар шөптер немесе ұсақ бұталар. Оларда 5 карпельден
тұратын гиноеций бар.
Алқа тұқымдастары (Solanaceae) – қос жарнақты, бір және көп жылдық шөптесін
өсімдіктер. Бұта түрінде кездеседі. Дүние жүзінде тропиктік, субтропиктік және
қоңыржай белдеулерде кездесетін 80 – 90 туысы, 2500-дей түрі белгілі. Қазақстанда
Алқалар тұқымдасының 11 туыс, 23 түрі бар. Бүтін жиекті немесе тілімденген
жапырағы тік не жатаған сабағына кезек орналасады.

Түнгі көліктің көптеген өкілдері адамдар үшін
тағамдық құндылыққа ие. Бұл картоп, қызанақ,
баклажан, көкөніс бұрышы және т.б., сәндік
өсімдіктер де бар: гибридті петуния, хош иісті
темекі. Түнгі көлеңкенің көптеген улы өсімдіктері
сонымен қатар дәрілік болып табылады.Алқа
тұқымдасының көптеген түрлерінде гүл
құрылымында ұқсастық бар.
Алқа тұқымдас
өсімдіктердің ортақ белгілері.

Жай Негізінен Жапырақтар Күлтелері Гүлінің
жапырақты шөп тектес кезектесіп тұтасып формуласы
өсімдіктер өсімдіктер орналасады өседі Т (5) К(5) А5 Ж2
Кіріккенкүлтелілер Жемісі -жидек
немесе қауашақ

Екі ұялы шырыңды жемісі болады. Тамырлары жіңішке. Сабағының жер асты бүтағы —
сталондары болады, оларды тамырдан оңай ажыратуға болады. Өйткені олардың бүршіктерімен ұсақ
қабыршақ (чешуя) тәрізді төменгі жерасты) жапырақтары болады. Сталондарында түйнектері
жетіледі, оларда 12—25% дейін крахмал жөне 78% дейін су болады. Картоптың 1 мыңнан астам
тамаққа пайдаланатын, малдарға қорек болатын және әртүрлі техникалық заттар алатын сорттары
белгілі. БОР-дың территориясында отырғызылып жүрген картоп, шамасы Чилидің Андасында,
Чилоэ аралында өсетін түрге, бәлкем Перуде өсетін түрге де жататын болуы мүмкін.
ҚОРЫТЫНДЫ
Өмірінің ұзақтығына қарай өсімдіктер бір, екі және көпжылдық болуы мүмкін.
Біржылдық өсімдіктер бір жылдан да аз уақыт тіршілік етіп, гүлдеп, жеміс беріп,
сонан соң бүтіндей өледі. Біржылдық өсімдіктер, монокарпты (грек, “монос ” -
бір,“карпос ” -тұқым) өсімдіктер тобына жатады. Бұлар бүкіл тіршілігінде бір-ақ
рет жеміс беретін өсімдіктер. Екі жылдық өсімдіктерде (қант қызылшасы - Beta,
сәбіз - Daucus және т.б ) монокарптыларға жатады. Көпжылдық шөптесін және
ағаш өсімдіктері екі жылдан артық өмір сүреді де, өр жыл сайын өздерінің
бүршіктерінен қайта дамиды. Бүл өсімдікгер тобын - поликарптылар (грек, “поли
” -көп), ягни өзінщ өмірінде көп рет жеміс беретін осімдіктерге жаткызады.Бірақ
табигатта көпжылдық өсімдіктер қатарында да монокарптылар кездеседі (агава,
бамбуктер). Тек біржылдық өсімдіктерден айырмашылығы вегетациялық кезеңі
үзақ жылдарға созылады. Көпжылдық шөптесін монокарптыларға күрделі
гүлділер және шатырша гүлділер түқымдастарының көптеген өкілдері жатады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Махатов Б. Қ., Патсаев Ә.Қ., Орынбасарова К.К., Қадишаева Ж.А. Фармакогнозия: оқулық.– Шымкент. – 2011. –
492б.
2. Орынбасарова К.К. Дәрілік өсімдік шикізаттарын фармакогностикалық талдау: Оқу құралы/ Шымкент,2016.-
320б.
3. Руководство к практическим занятиям по фармакогнозии: Анализ фасованной продукции: учеб. пособие / под
ред. И.А. Самылиной. -М. ООО "Медицинское информационное агентство ", 2008.- 288 с.: ил.
4. Фармакогнозия. Б.Қ.Махатов, Ә.Қ.Патсаев, К.К.Орынбасарова, Ж.АҚадишаева. – Шымкент. – 2011. – 492б.
5. Орманов Н.Ж., Орманова Л.Н. “Фармакология” ІІ – кітап Шымкент – 2010
6. www.kazakhstan.orexca.com
7. http://pharmabook.net/
8. www.medforme.ru

Ұқсас жұмыстар

Қос жарнақтылар класы

Қазақстанның биоресурстары жөнінде жалпы сипаттама

Гүл формуласы

Гүлінің формуласы

Жабықтұқымды өсімдіктер

Жаңғақ тұқымдасы. Бұршақ тұқымдасы. Раушан гүлділер

Түр Орман шамшаты

Шөптесін өсімдік

Шәмшаттар тұқымдасы

РАУШАНГҮЛ ТҰҚЫМДАСЫ ЖАПЫРАҚТАРЫ

Пәндер