Айлаулықтар тұқымдасы

South Kazakhstan Medical Academy

«Оңтүстік Қазақстан Медицина Академиясы» АҚ

БӨЖ

Орындаған:Қадірәді А

Тобы: С-ФҚ-01-20

Қабылдаған:Алия

Фармакогнозия кафедрасы

Тауқалақайлар, айлаулықтар, сабынкөктер және алқалар тұқымдасы

Шымкент - 2021ж.

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім

Тауқалақайлар тұқымдасы және оның түрлері

Айлаулықтар тұқымдасы

Сабынкөктер тұқымдасы

Алқалар тұқымдасы

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Өсімдіктер табиғат патшалығына жататын тіршілік иелері, оларда біз бір жерден екінші жерге ауыса алмайтын ағзалар қатарын табамыз және автотрофтар.

Біз оларды жер бетінің маңызды бөлігінен табамыз және оларды бірнеше рет жасыл түстерімен, кейбіреулерінің таңқаларлық гүлдерімен немесе олар ала алатын көптеген формалар мен өлшемдермен ажыратамыз.

Олар барлық жерде: организмдер тобына футбол алаңдарындағы және қала алаңдарындағы шөптер, саябақтар мен ормандардағы ағаштар, біз өз бақшаларымызды безендіретін бұталар, гүлдермен безендірілген гүлдер жатады.

Тұқымдас-туыстығы жақын, тегі бір туыстарды біріктіреді. Мысалы, тал тұқымдасына тал, терек; ал тиін тұқымдасына тиін, сарышұнақ, т. б. жатады. Бірқатар тұқымдастың құрамына бірнеше жүздеген туыстар (күрделігүлділердің 1 мыңнан аса, аламандардың 100-ден аса туысы бар) кіреді. Сонымен қатар құрамында бір ғана туыс болатын тұқымдастар да кездеседі.

Тауқалақайдың гүл құрылысына зер сала қарайтын болсақ, гүлдердің әрқайсысы аузын аңқайта ашқандағы көрінісі жоғары және төменгі ерінді еске түсіреді. Гүлдің 5 күлтесі жіңішкерт бітіседі де түтікше құрайды. Біріккен 2 жоғары күлте - жоғары ерін тәрізді, ал біріккен 3 күлте төменгі ерін тәрізді болып көрінеді. Тауқалақайгүлділер сондықтан ерінгүлділер деп аталады.

Тауқалақайгүлділер (лат. Labiátae) Қосжарнақтылар класының тұқымдасы, тұқымдасқа 250-дей тегі және 7850-дей өсімдіктер кіреді, оның арасында кең таралған: жалбыз, сәлбен, жаужапырақ, тасшөп, киікоты, т. б. түрлер кіреді. Қазақстан аумағында олардың 234 түрі бар.

2. Қазақстанда киікшөп деп аталатын кәдімгі жебірдің отаны - Жерорта теңізі. Ол - хош иісті, бұтағы тармақталған көпжылдық бұта. Гүлдері жапырақ қолтығында шоғырланып өседі. Гүлінің екі ерінді, бес тісшелі тостағаншасы болады. Жемісі - 4 жаңғақша. Мамыр, маусым айларында гүлдейді. Кәдімгі жебір - дәрілік өсімдік, қақырық түсіреді. Сондықтан халықтық медицинада оны көкжөтел, бронхит ауруы кезінде ауызды шаюға қолданады. Құрамында эфир майы болғандықтан, тіс пастасына, тазартқыш сабынға қосады.

1. Кермек жалбыз - маңызды дәрілік өсімдік. Оның жапырақтарында 3%-ға дейін, гүлшоғырларында 6%-ға дейін эфир майы болады. Жалбыз майы ауырсынуды басатын дәрі ретінде пайдаланылады. Бас сақиналы, асқазан, тыныс жолдарының ауруларын емдеуге таптырмайтын дәрі. Дәрілерге, парфюмерия бұйымдарына хош иіс беру үшін өте пайдалы. Соңғы кезде Ресей кермек жалбызды қолда өсіре бастады. Кермек жалбыздың бір гектарынан 18-25 ц түсім алуға болатыны анықталды.

3. Сәлбен (шалфей) ерінгүлділер тұқымдастарының ең көп тараған түрі. Олардың 700-ге жуық түрі белгілі. Қазақстанда сәлбен туыстастардың 8 түрі бар. Сәлбен қоңыржай, субтропиктік және тропиктік аймақтарда көп тараған. Олардың дәрілік, эфир майы алынатын және сәндік түрлері бар. Сәлбенді халық «тіршілік шөбі» деп те атайды. Халықтық медицинада оның жапырағы ойық жаралы емдеуге қолданылады.

1-гүлді өсімдік бөлігі; 2-гүл; 3 кесе жеміс; 4 гүлді бұтақ; 5-гүл; 6-гүлдену басталған кезде; 7- гүлденудің соңында гүл; 8-гүл; 9-гүл; 10-гүл; 11-гүл

1-алғашқы қабық, 2 - өткізгіш шоқтар, 3- негізгі паренхима, 4 - түкшелері.

↑ Ca(5) Co(2+3) A2+2 G(2) -тауқалақай гүлінің формуласы

Тауқалақайлар тұқымдасына жататын өсімдіктер бойында көп мөлшерде, жағымды иіс шығаратын эфир майының болдына байланысты парфюмерия өндірісінде (розмарина - Rosmarinum және лаванда - Lavandula ), тамақ өнеркәсібінде (мускат шалфейі - Salvia sclarea) және медицинада (бұрыш жалбызы - мята перечная - Mentha piperita, сасықшөп - пустырник - Leonurus, шалфей туысының түрлері - Salvia, насыбайгүл - базилик Ocimum, жебір - тимьян - Thymus ) кеңінен қолданылады.

Қазақстанда ерінгүлді өсімдіктердің жебір туыстыларынан - 27, жыланбас туыстыларынан - 22, көкжалбыз туыстыларынан 16 түр белгілі. Бұлар хош иісті болғандықтан, парфюмерия өнеркәсібіне шикізат есебінде пайдаланылады. Ежелгі Мысырда жебірмен мәйіт бальзамдалған. Сан алуан эфир жайы көп мөлшерде хош иісті лаванда, гүлшетен, молдавандық жыланбастан алынады. Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Тарбағатайдың альпілік белдеулерінде өсетін аталықты жыланбастың жер бетіндегі бөліктерінде 0, 4%-ға дейін эфир майы болады. Ол - бал жинағыш өсімдік. Ерінгүлділер ағашы тек тропикте өседі. «Жарғақты хиптис» деп аталатын бразилиялық түрі ағаш тәрізді ерінгүлділердің ең биігі. Оның биіктігі 12-15 метрге жетелі. Ал өзге ерінгүлді ағаштардың биіктігі 5 метрден аспайды. Ерінгүлді лиана аз мөлшерде тропиктік аймақта кездеседі. Оған америкалық салазария туысын, кейбір томағашөп түрлерін және гавайлық стеночипа туысын жатқызуға болады.

Таралуы

Қолданылуы

Ерінгүлділердің әр түрлі эфир майын көп мөлшерде өндіруде маңызы зор. Олардың көпшілігі медицинада дәрі-дәрмекке пайдаланылады. Мәселен, дәрілік жөтелшөп. Халықтық медицинада демікпені, асқорыту мүшелерінің талаурауын емдеуге және жүйкені тыныштандыруға пайдаланылады. Ерінгүлділер тұқымдас өсімдіктердің тағамға пайдаланылатын да түрлері (кәдімгі жұпаргүл) бар.

Тауқалақайлар тұқымдасына жататын өсімдіктер бойында көп мөлшерде, жағымды иіс шығаратын эфир майының болуына байланысты парфюмерия өндірісінде (розмарина - Rosmarinum жəне лаванда - lavandula), тамақ өнеркəсібінде (мускат шалфейі -Salvia sclarea) жəне медицинада (бұрыш жалбызы - мята перечная - Mentha piperita, сасықшөп - пустырник - Leonurus, шалфей туысының түрлері - Salvia, насыбайгүл - базилик - Ocimum, жебір - тимьян - Thymus) кеңінен қолданылады. Кейбір өсімдіктер сəнді болып келеді, сондықтанда оларды гүл өсіру шаруашылығында пайдаланады (шалфей блестящий - Salvia splendes дəрілік, сайсағыз - иссоп лекарственный - Hyssopus officinalis) . Мынаай түрлері арамшөптер болып табылады: ақ тауқалақай (Lamium album), қайызғақшөп туысының түрлері (чистец - Stachys), пикульник (Galeopsis) жəне басқалар. Алабұталар тұқымдасы - Chenopodiaceae

Айлауықтар тұқымдасы (лат. Boragіnaceae) - бір, екі немесе көп жылдық шөптесін өсімдіктер. 100-ге жуық туысы, 2000-дай түрі бар. Қазақстанда айлауықтар тұқымдасының 40 туысы, 130-дай түрі кездеседі. Сабағы цилиндр тәрізді, оған жай жапырақтары кезектесіп орналасады. Жапырағының сыртын қалың түк басқан. Гүлшоғыры бұйра, кейде қос бұйра. Толық жетілгенде жазылып, шашақ гүлшоғырына ұқсайды.

Әрбір гүлінің 5 тостағанша және 5 күлте жапырақтарының негізі кірігіп, түтік түзеді. Аталығы 5, аналығы біреу болады, ол екі жеміс жапырағынан тұрады. Алдымен екі ұялы, кейін жалған пердемен бөлініп төрт ұялы, әр ұясында бірден тұқым бүршігі жетіледі. Жемісі - 4 жаңғақша. Айлауықтар тұқымдасы негізінен бал беретін және бағалы дәрілік өсімдіктер. Оның көптеген түрінің гүлінен ара бал жинайды. Бояғыштар жасау үшін де пайдаланылады.

Бұл субфамилиясының өкілдері тұтас, жүзсіз, төрт ойықты аналық безге ие. Баған апикальды, екі жақты немесе қатты, кемінде екі баған болады. Екі дәнді немесе төрт дәнді екі тасты жемісті жемістер. Котиледондар біркелкі. Эндосперм бар немесе жоқ. Эретияның барлығы дерлік ағаштар мен бұталар. Бұл пантропты субфамилияның жалғыз шөптесін өкілі - аналық без шыңында отырған екі бағанның болуымен сипатталатын колдения тұқымдасы; Бұл тектің 20 түрі тропикалық Америкада, ал біреуі - сәжде (C. procumbens) - ескі әлемнің тропикасында өседі. Тропикалық және субтропиктік, негізінен ескі әлемде таралған 50-ге жуық түрді құрайтын Эретия тұқымдасы екі ойығы бар бір бағанның болуымен сипатталады. Эндоспермасы нашар дамыған тұқымдар.

1-Гүлшоғыры бар тармақ; 2-гүл; 3-тармақ жемістермен.

Сабынкөктер тұқымдасы (лат. Scrophulariaceae) - қос жарнақты шөптесін өсімдіктер, ішінара бұта және шырмауық тәрізділер, көпшілік түрлері сапрофит, жартылай паразит және паразит болып келеді. Жер шарының барлық аймақтарында кездеседі, негізінен, қоңыржай және субтропиктік белдемдерде өсетін 250 туысы, 3 мыңнан астам түрі бар. Қазақстанда 23 туысқа бірігетін 170-тен аса түрі белгілі. Олар республиканың барлық облыстарында кездеседі. Сабынкөктер тұқымдасына жататын өсімдіктердің жапырақтары көбіне кезектесіп, кейбір түрлерінде қарама-қарсы не жеке-жеке орналасады. Гүлі қос жынысты, пішіні, құрылысы жағынан алуан түрлі болып келеді.

Тостағаншасы ұзынды-қысқалы 4 - 5 тостағанша жапырақшалардан, күлтесі 4 не 5-тен тұтасып кеткен, пішіні дөңгелек не қос ерінді болады. Аталығы негізінен төртеу, аналығы жоғары жатынды, қос ұялы. Жемісі - көп тұқымды қорапша, сирек жидек тәрізді. Көптеген түрінің тұқымдары желмен тозаңданады, вегетативті көбейетін түрлері де кездеседі. Сабынкөктер тұқымдасының көпшілігі егістік пен шабындықтардың арам шөбі, кейбір түрлері улы болады, араларында балды және дәрілік түрлері де кездеседі.

Сабынкөктер гүлдерін әртүрлі жәндіктер, ал тропикалық елдерде құстар, кейде тіпті сүтқоректілер тозаңдандырады. Түнгі көлеңке тұқымдасы екі субфамилияға бөлінеді - ноланоидтар және соланасеялар. Біріншісі көбінесе тәуелсіз Nolanaceae отбасы ретінде қарастырылады. Ноланның субфамилиясы түнгі реңге қарағанда әлдеқайда қарабайыр. Оның құрамына 2 жақын тұқымдас - Нолана (Нолана, Перуден Патагонияға және Галапагос аралдарына таралған 75-ке жуық түр) және Алона (Алона, Чилидегі 5-6 түр) кіреді. Бұл негізінен теңіз жағалауларында өсетін баламалы, тұтас, азды-көпті шырынды жапырақтары бар шөптер немесе ұсақ бұталар. Оларда 5 карпельден тұратын гиноеций бар.

1 - физалис тәрізді никандра, көпіршік тәрізді қанатты тостағаншадағы жидек; 2 - көпіршік тәрізді қанатсыз тостағаншадағы жидектің physalis қарапайым, бойлық қимасы; 3 - белладонна (Atropa belladonna), жидек; 4 - папиллярлы түнгі бояу (Solanum mammosum), өсіндісі бар жидек; 5 - қара henbane (Hyoscyamus niger), қақпағы ашылатын қорап; 6 - қарапайым Datura (Datura stramonium), қақпақтармен ашылатын капсула; 7 - баклажан (Solanum melongena), жидек

Алқа тұқымдастары (Solanaceae) - қос жарнақты, бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Бұта түрінде кездеседі. Дүние жүзінде тропиктік, субтропиктік және қоңыржай белдеулерде кездесетін 80 - 90 туысы, 2500-дей түрі белгілі. Қазақстанда Алқалар тұқымдасының 11 туыс, 23 түрі бар. Бүтін жиекті немесе тілімденген жапырағы тік не жатаған сабағына кезек орналасады.

Ұқсас жұмыстар

Қос жарнақтылар класы

Қазақстанның биоресурстары жөнінде жалпы сипаттама

Гүл формуласы

Гүлінің формуласы

Жабықтұқымды өсімдіктер

Жаңғақ тұқымдасы. Бұршақ тұқымдасы. Раушан гүлділер

Түр Орман шамшаты

Шөптесін өсімдік

Шәмшаттар тұқымдасы

РАУШАНГҮЛ ТҰҚЫМДАСЫ ЖАПЫРАҚТАРЫ

Пәндер