Жасөспірімдердің танымдық әрекетінің және мінез құлқының нейрофизиологиялық механизмдері

Презентация қосу

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ

Жасөспірімдердің танымдық әрекетінің
және мінез құлқының
нейрофизиологиялық механизмдері
Жасөспірім шақта және жасөспірім кезеңінде де
ересек жастағы сияқты адам өзінің ішкі әлемін
дамыған рефлексивті қабілеттері арқылы ашады.
Бұл сезім мен ой – тылсымдарын тануға
бағытталған.
Жасөспірім кезеңі 15-16, 21-25 жас аралыққа
дейінгі жас мөлшерін қамтиды. Бұл кезең адамның
сенімсіздік пен жүйесіздік кезеңінен шынайы ер
жету шағы. Жасөспірім кезеңінде адамдарда өмір
құндылықтарын таңдау мәселесі пайда болады.
Жасөспірім өзіне деген ішкі қарым – қатынасын
қалыптастыруға (мен қандай болғым келеді?) басқа
адамдарға деген қарым – қатынысқа, және де моральдық
құндылықтарға талпынады. Нақ осы жасөспірім кезеңінде
адам өзінің жақсылық пен жамандық категориялары
арасында саналы түрде өз орнын табады. «Намыс»,
«адамгершілік», «құқық», «міндет» сияқты тұлғаның
сипатын басқа да ұғымдар толғандырады. Жасөспірім
кезеңінде адам жақсылық пен зұлымдылықтың диапа-
зонының шектелген шекарасына дейін таниды. Сондай – ақ,
ол өзінің ақылы мен жанының кереметтей шарықтаудың
мейір-бандылықтан зұлымдыққа, адамгер-шіліктен
жауыздыққа дейінгі диапазон аралығын басынан өткереді.
Арбаулар мен шарықтауда, күресте және бастан өткеруде,
жығылуда және қайта тұруда жасөспірім сезіп білуге
ұмтылады. Ішкі позицияны таңдау өте күрделі рухани
жұмыс.
Жалпы адам құндылықтарының икемділігімен, құнды бағыт
- бағдарының құрылымымен талдамасын тануға ұмтылған
адамға, өзінің іс - әрекетін балалық және ересек жаста
анықтай-тын, тарихи бекітілген нормативтермен
құндылықтарды саналы түрде бұзуға, қабылдауға тура
келеді. Ол өзінің бейімделген және бейімделмеген өмір
позициясының жағдайы, сонымен қатар оның ойынша, бұл
таңдаған позиция, ол үшін ең неізгі, ең қажетті, ең таңдаулы
болуы тиіс.
Жасөспірім қоршаған әлемдегі өз орнын табуға қандай күш
салып бағытталса да, барлық өмір мәнділігін тануға
интеллектуалды дайын болса да, ол көп нәрсені білмейді,
өйткені ол өзін қоршаған адамдарды және рухани өмір
тәжірибесін білмейді.
Әсіресе жасөспірім шақта табиғи берілген басқа
жынысқа деген талпыныс қозады. Жасөспірімдік
кезең адам өзінің рефлексивті жаттығуларын
бағалайтын кезең. Ал бұл рефлексивті жаттығулар
ішінен ол өзі, досы, барлық адамзат кіреді.
Жасөспірім өзінің тұрақты рефлексиясы арқылы
өзінің негізін, мәнін ашады. Ол нәзік жанды, тез
уайымдауға, сәтсіздікке берілгіш болады. Қандай
болмасын ерекше бөгде көзқарас, әсерлі сөз,
ерекше әсерлі болып оны жолынан тайдыруы
мүмкін
Л.Ф. Обухова психологиялық зерттеулерінде
жасөспірім тұлғасының ерекшелігі
психологиялық жаңа құры-лымдардың түп
тамыры, жеткіншек жаста қалыптасып
қойған туындысы болып табылады. Өзіндік
жеке тұлғасына деген қызығушылықтың
күшейуі, сыншыл-дықтың көрінуі –
бұлардың барлығы ерте жеткіншек жаста
сақталады, бірақ, олар мәнді өзгерістерге
ұшырап, саналы түрде бейнеленеді. Ең
негізгі мәнді өзгеріс тұлғаның өзіндік
дамуында болады. Оның айрықша
ерекшелігі болып, өзіндік рефлексиясының
күштілігі табылады. Яғни, өзін - өзі тануға,
бағалауға, өз мүмкіншіліктері мен
қабілеттіліктерін білуге талпынысы жатады.

«Мен кіммін?», «Мен қандаймын?», «Менің
қабілеттерім қандай?», «Менің өмірлік
идеалым қандай?», «Мен кім болғым
келеді?» - міне осы сияқты сұрақтар
жасөспірім жастағыларға өте қатты әсер
етеді
Филип Роистың «Психология
подроскового и юношеского
возраста» -оқулығында:
жасөспірімдердің өзінің уайым
қайғылары ойлары, сезімдері мен
қызығушылықтары, арман тілектері
мен талпыныстары нақты зерттеу
мен зейін салу мәніне айналады
дейді. Бұл кезеңде оқушы өзінің ішкі
әлемін енді ашады, субъективті
уайымдарына «Өзіндік меніне»
қызығушылық таныта бастайды. Өз
тұлғасына қызығушылығына төмен
жеткіншектерге қарағанда,
жасөспірім-дердің өзін - өзі тануы,
өзіндік сана – сезімі белсенді және өз
тұлғасын өз өзіне бағындыруы туа
бастайды
Психолог В.А. Крутецкийдің бекітуі бойынша
жасөспірімдердің жетілуі жеткіншектерге
қарағанда жоғары деңгейде. Жеткіншектердің
айқын сезімін сырттан қарағанда ересек
адамдарға келеді. Оларға қарағанда
жасөспірімдердің ортаны бөлек олардың
басқаға ұқсамауы және құр-былыстарымен
ересек адамдардың ара-сында ерекше болуы, әр
түрлі бағытта өз - өзін көрсетуі және өзінің
өзіндігін бекітуі тән.
Жасөспірім кезеңі жалпы тұлға болып
дамуындағы маңызды фаза. Жасөспірімнің
жеке басы дамуының аса маңызды факторы –
оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі.
Ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге,
үлкендермен және жолдастарымен, ақы-рында
өзінің жеке басы мен өзінің болашағын және
ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру
әрекеттерін жобалау бағытталады
“Жасөспірім” сөзі

«Жасөспірім» - сөзінің мағынасы ішкі дүниенің негізгі
тенденциясының дамуын көрсетеді. Жасөспірім шаққа аяқ
басқан баланың қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер
сана – сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анық-
талады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы
қатынас бұзылады.
Жасөспірімнің жеке басындағы басты және діни тән жаңа
құрылымын оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін
түсініктің пайда болуы орын алады. Ол өзін ересекпін деп
сезіне бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай
деп қарауына ұмтылады
Осы жастағы өзгешелік психолог А.Г.
Ковалев биологиялық әсері туралы
сұрақты ашып тастамай, соның ішінде
психикалық сферадағы жыныстық
жетілу жасөспірімнің эмоциялық
қалпына бетте-суін біз тұтас деп айтсақ,
онда оның психикалық кескінін
биологиялық фактор-мен анықтаймыз

В.Г. Асеева бойынша мектеп
жасындағы жетілу немесе басқа
сөзбен айтқанда ерте жетілу -
адамның туғаннан бастап
физиологиялық, психологиялық
және азаматтық ересектік жетілу
кезеңі.
Мектеп оқушыларының өміріндегі ересектену (14 –15 жастан бастап
17–18 жас аралығында) өте құнды кезең. Осы жаста жасөспірімдердің
мектептен оқу процесі аяқталады. Физиологиялық жетілуі баяулап,
жыныстық оқдасы ерте жетіледі. Осының арқасында физиологиялық
қызметі реттеледі және қан айналымы жақсарады т.с.с.
Жасөспірімдердің даму кезеңінде қан тамырларының қан айналу жүйесі
күшейіп, сол кезде жүрек ауруы, бас айналуы, қан қысымының
көтерілуі жойылады.

Жасөспірімдердің ерте жетілу кезеңдерінде орталық жүйке жүйесі
ересек адамдікімен теңеледі. Мидың салмағы мен көлемі және
фукционалды белсенділігі ересек адамдардың ойлауынан қарағанда
айырмашылығы болмайды.
Сонымен қатар функционалды жетілу жалғасып, осы кезеңде мидың
жетілуі ерекше морфологиялық және функционалдық дамуымен
анықталады.
Рувинский Л.И., Хохлова С.И.
Жасөспірім – барлық
еңбектерінде жасөспірім шақ -
қатынас жағынан ересек
бұл қоғамдық жүйедегі көз –
адам деп қарастырады М.Ю.
қарасқа байланысты
Красовицкий. Бірақ оларды
дүниетанымның бірінші
толы-ғымен жетілген адам
элементі байқала бастайды,
деп айта алмаймыз, сондай
бірақ та әлемге деген көз –
ақ нақты осы жасөспірім
қарасын толығымен пайымдай
шақта тұлғаның әлеуметтік
алмайды. Тек жасөспірімдерде
бейімделуі белсенді жүреді.
фило-софиялық ойлау
Мектеп пен ата – аналардың
әрекетінің қанағаттануы
жасөспірімдерді, жұмысқа,
мүмкін болса, пайда болады.
оқу – танымдық және
Бұған арқау болатын түрткі -
қоғамдық – саяси іс -
оқудағы білім, тәртіп пен
әрекеттерге, жанұя
информация, әдеби оқулықтар
жағдайына, азаматтық
және сыртқы ортадан алатын
борышты өтеуге тәрбиелеуде
көріністер мен үлкендермен
үлкен маңызды мәні жатыр
қарым – қатынас..
Ш. Бюллер жасөспірімдік кезеңді фаза бойынша бөліп қарастырады.
Негативті фаза пубертодты кезеңде басталады. Негативті кезеңге
жеткіншектердің дамуын қоюға болады. Ал, позитивті фазада өмірге деген
қызығушылықтың пайда болуы, адамға деген ыстық сезім, табиғатты
түйсіну т.с.с болады. Бұл фазаны жасөспірімдерге қатысты деуге болады.
М.И. Шардаков бойынша жасөс-пірімдік кезең адамның тұрмыстық
құндылықтары ретіндегі заттық дүниеге психологиялық тұрғыда тәуелді
болып қалады. Жасөспірім осы өмірге ой жүгірте бастайды.
Соның арқасында ол жасөспірімдік ортаға кіреді. Әр затпен дүниеге
таңдау жасау арқылы жасөспірім тұтынушыға айналады. Өз иелігіне
заттарды жинай отырып әр – түрлі құндылықтарды жинайды. Олар ақыл –
ой, адамгершілік әлеуметтік жағынан есейеді.
А.В. Мудрик жасөспірім кезеңінің ең басты жағдайын ашып көрсетеді. Ол
екіжақтылық пен қарама – қайшылық деген. Педагогикада жасөспірімді
өскен адам, бірақ ересек адам емес ақпаратталған бірақ әлі жетік білмейді
деп пайымдайды
Ст. Холл ең алғаш бірнеше негізгі қарама –
қайшылықтарды бөліп көрсете отырып,
жасөспірім мінезіндегі амби-валенттілік пен
пародаксальдылықты сипаттаған.
Жасөспірімдерде шектен тыс белсенділік -
аяқ шалысқа шектен тыс көңілділік - уайым,
өзіне сенімділік - ұялшақтық пен қорқыныш
жоғары деңгейдегі адамгершілік
талпыныстарының күрт төмендеуі ашық
қарым – қатынастық, өте нәзік сезімталдық
апатияға, өткір құштарлық – бірбеткейлікке
оқуға деген ынта белгісіздікке, бақылау мен
әуестілік сияқты талқылаулар болады.
Ол бұл кезеңді «Боран мен тегеурін» кезең деп
атайды.
Ст. Холл жасөспірім кезеңнің мазмұнын
«өзіндік сана – сезім» кризисі деп сипаттайды.
Тек осыны басынан өткеріп ғана жеке даралы
сезіміне ие болады.
Келесі жасөспірім шақты зерттеуші неміс философы мен психологы Э.
Шпрангер болды. Ол 1924 жылы жасөспірім кезең психологиясы деген
еңбекті басылымға берді. Ол еңбегі бүгінге дейін қолданылып келеді. Э.
Шпрангер жасөспірім кезеңін толық қарастыра отырып, жас кезеңді қыз
балаларды 13 –19 жас, ұл балаларды 14 – 21 жас деп қарастырды. Ол
тәуелділік - еркіндік мазмұны болып табылатын «кризиспен» сипатталады.

Э. Шпрангер жасөспірім кезеңнің мәдени – психологиялық концепциясын
жасады. Э. Шпрангер бойынша жасөс-пірімдік кезең мәдениет деңгейіне өсу
жасы. Ол психикалық даму жеке даралық психиканың осы дәуірде
обьективті және нормативті рухқа өсуі деп жазады.

Э. Штерн жасөспірімдік кезеңді жеке тұлғаның қалыптасуының бір кезеңі
деп қарастырды. Психологияның қай бағыты болмасын, барлығының
орталық мәселесі, оның ойынша адам тұлғасының мәселесі болу керек.
Өтпелі кезең тек ғана ой мен сезімдерден талпыныс пен идеялдардан ғана
емес, сонымен қатар әрекеттің ерекше бейнесімен сипатталу қажет дейді.
Ст. Холл, Э. Шпрангер айтқан тұжырымдарын талқылай келе,
жасөспірімдердің даму деңгейінің үш типін бөліп көрсетеді:

Ст. Холл Э.Шпрангер
1) Өткір ашулы кризистік уақытпен сипатталады. Ол қайта
дүниеге келген адамдай уайым – қайғыға түседі, түп
тамырында оның жаңа өзіндік «мені» пайда болады.

2) Өте баяу, ақырын, жайбасар тұлға. Жасөспірім ересектік
өмірге өзінің жеке тұлғасында ешқандай өзгеріс енгізбей аяң
басумен сипатталады.

3) Жасөспірім белсенді және саналы түрде өзін тәрбиелейді,
өзін - өзі қалыптастырады. Өзінің ерік – жігерінің күшімен ішкі
кризистерімен мазасыздығын жеңеді, бұл өзіндік бақылау мен
өзіндік мінез-құлқы жоғары деңгейдегі адамға тән.
Бұл жастағы ең басты жаңа құрылым - Э. Шпрангер
бойынша, «өзіндік менінің» ашылуы рефлексияның пайда
болуы; өзінің жеке даралығы саналы түрде түсінуі, тұлғаның
өзіндік анықталуы.
Жасөспірім кезеңнің негізгі ерек-шелігі – дамудың бар
жақтарын өзгерту. Осы кезеңде адамның өз беттілігі өмірге
деген дайындығымен анықталады. Мұнда жасөпірімнің
дүниетанымы, кәсіби іс - әрекетті таңдауы және тұлғаның
азаматтылық маңыздылығын нақтылау аяқталады.
Факторлар әсерінен тұлғаның қоршаған адамдармен
қатынас жүйесі және өзіне деген қатынас өзгереді. Осы
әлеуметтік позицияның әсерінен оның қоғамдық пайдалы
іс - әрекетке, оқуға деген қатынасы өзгереді. Белгілі бір
болашақ мамандыққа деген байланыс қалыптасады.
Берілген кезең жасөспірімнің үлкендермен мінез –
құлықтың барлық аймақтарында тәуелсіздігін көрсетеді.
Жасөспірімнің өз көзқарасы бар, жасөспірімдер үнемі өз
жетістіктерін өсіріп, кемшіліктерін азайтып отырады. Өз
құрдастарының арасында болуға ұмтылыс, оларды
белсенді түрде үлкендер арасынан өзі соған ұқсағысы
келетін адам іздейді. Бұл жерде идентификация туындайды.
НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА
РАХМЕТ!

Ұқсас жұмыстар

Жоғарғы дәрежелі жүйке әрекеті

Суицид статистикасы

Жоғары жүйке әрекетінің типтерінің балаларда қалыптасуы

Девиантты мінез - құлық психологиясына қысқаша сипаттама

Жас ерекшеліктің дамуының кезеңдері мен күйзелістері

Мидың жергілікті зақымдануындағы психикалық процестердің өзгеруін зерттеу

Девиантты мінез - құлықтың себептері

Балалардың жоғары жүйке қызметінің типологиялық ерекшеліктері

Мінездің типтері

Девиантты мінезқұлықты балалармен педагогикалық жұмыс

Пәндер