Мөде шаньюй дәуіріндегі ғұн мемлекетінің құрылуы мен әскери-басқару жүйесі

Б. з. д. III ғасырда Орталық Азияда ғұн (хунну) мемлекеті құрылды. Мөде Ғұн мем- лекетінің іргетасын нығайтқан билеуші бол- ды. Ол бытыраңқы руларды біріктіріп, өзін Ғұн мемлекетінің билеушісі ретінде жария- лады. Ғұндардың жоғарғы билеушiсi қытай деректерінде шаньюй деп аталған.

Мөде шаньюй ғұн мемлекетін б. з. д. 206- 174 жылдары басқарды. Ол қатал тәртіп ор- натып, әскерді қайта жасақтады. Мемлекет- тік аумақты әскери жүйемен оң, сол және орталық қанаттарға бөлді. Оң және сол қанаттарының, ру әскерлерінің басшылары шаньюйдің ұлдарынан немесе туысқанда- рынан тағайындалды.

Ғұн руларын ақсақалдар басқарды. Ақ-

сақалдар жылына бір рет халық жина- лысын өткізіп отырды. Онда жорық, са- лық, жер және т. б. мемлекеттік мәселелер талқыланды. Халық саны өсті. Жол бойына бекеттер салынып, жарлықтарды жеткі- зетін шабармандар жұмысы ұйымдасты- рылды.

Жер туралы аңыз

Ғұндардың көршілері дунхулар ғұндар- дың жерін тартып алуды ойластырады. Осы мақсатпен екі рет елшілерін жіберіп, Мө- денің арғымағы мен әйелін беруді талап етеді. Мөде: «Арғымақ пен әйел - халқым- ның садағасы, алсын», - деп бергізеді. Үшін- ші келгенде малға қолайсыз, бір қарыс жерді беру талабын қояды. Мөде: «Екі талабын орындадым, арғымақ та, әйел де өзімдікі болатын. Жер жақсы болса да, жаман болса да - халықтың игілігі! Халыққа жерді тәңір берген. Жер болса, халық та болады, онда мемлекет құруға болады. Жер - мемле- кетіміздің негізі мен ырысы, оны қалай бе- реміз?» - деп қатты ашуланады. Содан соң дунхуларға қарсы жорық ұйымдастырып, оларды талқандап, жерін иеленді

Ғұндардың әскери құрылымында ша- ньюйден кейінгі жоғары лауазым түмен- басы болды. Түменбасы шаньюйдің ұл- дарынан немесе жақын туысқандарынан тағайындалды. Шаньюй 24 түменбасыны тағайындап, әрқайсысына басқаратын аумақ пен 10 мың әскер бекітті. Түменбасылар өз аумағында мыңбасы, жүзбасы, онбасылар- ды тағайындады. Түменбасыны орнынан алу немесе жазалау шешімін тек қана шаньюй қабылдады

Азаматтар әскери міндеттен бас тартса немесе жауға оқ атпаса, өлім жаза- сына кесілді. Жауынгерлерден әскери жат- тығулармен шұғылдану, жорыққа дайын тұру, қаруларды үнемі өзімен алып жүру та- лап етілді. Жауынгерге шайқаста жауды өл- тірсе, түскен олжа, жауды тұтқынға алса, сол тұтқын құлдыққа берілді.

Ғұндардың әскери өнері мен басқару жүйесі туралы ежелгі қытай деректерінде көп айтылады.

Шаньюй әскеріне «ысқы- ратын жебесі» қай жаққа бағытталса, сол жаққа атуға бұйырды. Мыңдаған ысқырған жебелер жаудың зәресін ұшырып, олардың аттарын үркітті. Жебе ұштары темірден жа- салды. Аса ұшқыр, ауыр сауыт бұзар жебе ұштары да қолданыста болған. Ғұн садақшы- лары аса мергендігімен ерекшеленді