Халықтың қартаюы

Презентация қосу

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ ЖӘНЕ ТАБИҒАТТЫ ПАЙДАЛАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

Дәріс 3
Дүниежүзінің халқы
Антропология
Алғашқы
адамдар Шығыс
Африкадағы
Ұлы жарықтар
маңында пайда
болған. «Моногенизм» «Полигенизм»

Адамзаттың әр
нәсілінің жеке
дүние бөлігінде
дербес пайда
болып, дамығаны
Әлем халқының саны
Мемлекеттер, млн. Мемлекеттер, млн.
2010 жылғы дерек 2013 жылғы дерек

Қытай -1330 - 1349
Үндістан - 1173 - 1220
АҚШ - 310 - 316
Индонезия -242 - 251
Бразилия -190 - 201
Пакістан - 184 - 193
Нигерия -152 - 174
Бангладеш - 156 - 163
Ресей - 140 - 142
Жапония - 126 - 127
Ғалымдардың пікірінше, бұдан 50-100мың жыл бұрын Номо sаріепs (ақыл – есті адам) өкілдерінің
саны не бары 1 миллиондай болған. Содан бері адамзат саны мың есе көбейеді. ХХ ғасырдың
аяғында планетадағы халық саны 6 миллиардтан асты.
Адамзаттың демографиялық тарихында шартты түрде үлкен – үлкен екі кезеңді саралауға
болады. Бұлардың біріншісі аграрлық өркениет деп аталынды да, шамамен XVII ғасырдың екінші
жартысына дейін жалғасты. Бұл кезеңде халықтың өсімі біршама төмен болды.Алғашқы
қауымдық қоғам жағдайында, тіпті полигамия болғанның өзінде, табиғи өсім болмашы болды,
өйткені туу мен өлім – жітім биік деңгейде болса да, олар өзара теңесіп отырды. Феодализм
тұсында ғана халықтың өсімі біраз жеделдеді.

Алайда жер шары тұрғындары санының неғұрлым едәуір өзгеруі, сөйтіп,
демографиялық дамудың екінші кезеңінде өту соңғы үш жарым ғасырдың ішінде
болды. 1900 жылы Жер шары халқының саны 1,6 млрд. адамнан асты, ал 1960 жылы
бұл шама 3 млрд адамға жетті. Мұның мәнісі дүние жүзі халқының екі еселенуіне
біздің ғасырымызда 60 жылдан астам уақыт қажет болды деген сөз. Бірақ келесі екі
еселену (6 млрд.) 2000 жылдың шамасында, яғни не бары 40 жылдан кейін болды.

Халықтың өсіп көбеюінің дүние жүзілік тарихтағы ең жоғары қарқыны (20
пайызға жуық) үстіміздегі ғасырдың 60 –шы жылдары болды.
Халық санының динамикасы
Әрі қарай өсу осы
тәртіппен жүрді:
Әлем халқы шамамен күніне 0,25
млн., жылына 90-100 млн.ға артып
келеді

3 млрд. -1960ж.

4 млрд. -1975ж.
Бірінші миллиардты екі есе
көбейту үшін 1810-1930
жылдар аралығында 120 5 млрд. -1985ж.
жыл қажет болды.

6 млрд. -1999ж.

Қазір әлемде 7
миллиардтан астам адам
тұрады.
Шартты түрде адамзаттың
демографиялық тарихында 2 үлкен кезең
бар

Ол өте жоғары туу
деңгейімен(1000
тұрғынға 40-45 сағат),
60-жылдардың
1. Біріншісі аграрлық өте жоғары
басында халықтың
өркениетке сәйкес өліммен( 1000
қарқынды өсуі, содан
келді және 17 тұрғынға 30-35 сағат) 2. Өнеркәсіптік
кейін
ғасырдың екінші сипатталды. революция дәуірі-
демографиялық
жартысына дейін Нәтижесінде-
жарылыс ұғымы
созылды. халықтың табиғи
пайда болды.
өсімінің
төмендігімен
ерекшеленді.
Демографиялық күрт өрлеу дейтін, халықтың күрт көбеюін білдіретін
ұғым да сол кезде шықты. Жер шарында халықтың тым көбейіп кетуі
туралы үрейлі болжамдар айтылатын болды.

Демографиялық өрлеу ең алдымен барлық жастардағы топтарда өлім
– жітімнің күрт азаюының нәтижесі. Ал туу болса не өзгермеген
деңгейде сақталды не төмендегенімен, өлім – жітім сияқты дәрежеде
болған жоқ.

Демографиялық күрт өрлеудің зардаптарын айтқан түңілушілік
болжамдарды өмірдің өзі теріске шығарды. 80- ші жылдардың
ортасында –ақ Жер шары халқының жылдық өсімі 17 пайызға түсті,
яғни демографиялық күрт өрлеудің шыңы артта қалды.
Қазіргі заманғы дүниеде халықтың есесі толып отыруының басты – басты екі
түрін саралауға болады.Бірінші түріне тән сипат – туу өте көп, өлімнің азаюы
және халықтың көбеюінің жоғары қарқыны. Нақ осы түрдегі елдерде
демографиялық күрт өрлеу айқын көрінді (Африка, Азия, Латын Америкасы
елдерінің көпшілігі).
Халықтың есесі толуының екінші түрінің ерекшелігі – туу көрсеткіштері
орташа және төмен , өлім – жітімнің күрт азаюы және халықтың көбею
қарқынының бояулауы не тұрақтануы (дамыған капиталистік елдер,
Шығыс Еуропа елдерінің көпшілігі, Ресей және ҚХР).
Демографиялық жарылыс-

Өңірлік және жаһандық
әлеуметтік-
экономикалық даму
проблемаларын
шиеленістірген
халықтың өсу
қарқынының күрт
жеделдеуі.
Демографиялық жарылыс-
Бұл ең алдымен
дамушы елдерге
тән:

1) денсаулық
сақтау жағдайы
жақсарды,
эпидемияға қарсы
күрес;

2) барлық жас
топтарында өлім-
жітім төмендеді;

3) туу деңгейі
өзгеріссіз
деңгейде қалды
немесе төмендеді.
Жерді асыра пайдалану
болжамдары

Теориялық тұрғыдан, жер көп адамды тамақтандыруға қабілетті.
Егер бізТеориялық
африкалық және азиялық шаруалардың
тұрғыдан , жер көп өмірін талдайтын
адамды
болсақ, онда қазіргі жағдайды сақтай отырып, миллиардтаған
тамақтандыруға қабілетті
адамдар аш өмір. Егер
сүредібіз
. африкалық
және азиялық
«Адамзат тарихында шаруалардың
жер популяциясының өмірін талдайтын
өсуі баяу болды және
болсақтек, соңғы
онда300қазіргі жағдайды
жыл ішінде халықтың сақтай отырып,
өсу қарқыны
жеделдеді.Әсіресе тез өсу 20 ғасырдың екінші жартысында
адамдар аш өмір сүреді.
миллиардтаған басталды.»
Аймақтық
ерекшеліктері

Африка елдері:
Азия Елдері: Кения, Кот-
Еуропа:
Үндістан, Йемен, д'Ивуар, Мали,
Халықтың негізгі Албанияны
Оман, Ливан, Гамбия, Нигер,
өсімі дамушы қоспағанда,
Иордания, Либерия, Уганда,
елдер есебінен. мұндай елдер
Ауғанстан және т. Эфиопия, Ливия,
жоқ.
б. Мадагаскар және
т. б.
Әлем халқының санының өсуі

Халық саны
Халық млн.
саны млн.

Жыл
Табиғи өсу-бұл туу мен өлім
арасындағы айырмашылық.

Өлім –
Туу-жылына
жылына 1000
1000
тұрғынға
тұрғынға
шаққанда
шаққандағы
қайтыс
туылғандар
болғандар
саны.
саны.
Әлем халқының саны 8.02.2021
19сағ-28мин бойынша
Депопуляция-
Халықтың тарылуы нәтижесінде халық
санының азаюы
Беларусь, Украина, Латвия, Литва,
Молдова, Болгария - туудың
төмендігі, өмір сүру ұзақтығының
төмендеуі, жастардың
эмиграциясы.

Свазиленд, Зимбабве-аштық, СПИД-
тің жоғары таралуы.

Ресей-өлім-жітімнің жоғары
деңгейі, туудың төмен деңгейі,
түсік түсірудің жоғары деңгейі
(Ресей халқы бүгін-450-500 млн.)
Демографиялық ауысу
дегеніміз не ?

Демографиялық ауысу-бұл елдердің әлеуметтік-
экономикалық дамуына қарай(туу мен өлімнің жоғары
деңгейінен төмен көрсеткіштерге дейін) туу, өлім-жітім
және халықтың табиғи өсімінің өзгерістерінің дәйектілігі.
Демографиялық ауысудың
4 фазасы

2 кезең-туудың
1 кезең-жоғары жоғары деңгейі,
өлім-жітім, жоғары өлім-жітімнің күрт
туу коэффициенті төмендеуі,
тән, бұл тұрақты халықтың жоғары
популяцияны өсуі тән. Бұл
қамтамасыз етеді кезеңде
(қазір жоқ). тропикалық
Африканың кейбір
елдері бар.

4 кезең-туу мен өлім
көрсеткіштері
3 кезең-туу теңестіріліп,
деңгейінің едәуір халықтың өсуі
төмендеуі тән, ол тұрақтандырылады.
өлім-жітімнен асып Шындығында, 3 және
түседі, халық саны 4 фазалардың
өсуде. Азия, Африка түйіскен жерін
және Латын Батыстың дамыған
Америкасы елдері. елдері, Жапония,
Қытай, Ресей және
т.б. алады.
Демографиялық ауысу

Туу

Негізгі Халық
тұрақтылық Санының
өсуі
Заманауи
тұрақтылық

Өлім
Халық санының көбеюі
түрлері
Көбеюдің бірінші түрі(Африка, Азия
және Океанияның ең артта қалған
елдері) өте жоғары туу, өлімнің
төмендеуі, халықтың өсуінің жоғары
қарқыны (демографиялық ауысудың 2
фазасы)

Көбеюдің екінші түрі-туудың, өлімнің
орташа және төмен көрсеткіштері
және өсу қарқынының
баяулауы(тұрақтануы).
Демографиялық ауысудың 3 және 4
фазаларына сәйкес келеді.(Батыс және
Шығыс Еуропаның дамыған елдеріне,
Жапонияға, Қытайға, Ресейге тән)
Дамушы елдер халқының
жоғары табиғи өсуінің
себептері.
1. Халықтың әлеуметтік және интеллектуалдық өмір сүру
деңгейінің төмендігі, сауаттылығының төмендігі.

2.Абортқа тыйым салу.

3. Ерте жастағы неке.

4. Ұлттық дәстүрлер (көп ұл тудыру).

5. Урбанизацияның төмен деңгейі.
Дамыған елдердегі халықтың
табиғи өсуінің төмендеу
себептері

1. Халықтың қартаюы.

2. Ажырасу үлесінің артуы.

3. Әйелдерді өндіріске, ғылымға,
қоғамдық өмірге кеңінен тарту.

4. Урбандалудың жоғары деңгейі.
Демографиялық саясат

Халықтың табиғи өсу қарқынын арттыру
немесе төмендету үшін мемлекет
қабылдайтын арнайы шаралар жүйесі.
Демографиялық саясат
1.Экономикалық шаралар (отбасылық
жәрдемақылар, көп балалы отбасылар
мен жас жұбайларға тұрғын үй сатып
алуға жеңілдіктер).

2. Әкімшілік - құқықтық шаралар (некені
тіркеу жасын реттеу, түсік түсіруге
тыйым салу, отбасы құлаған кезде ана
мен балалардың мүліктік құқықтары)

3. Насихаттау шаралары.
Демографиялық саясат — халықтың ұдайы
өсуін реттеу. Қазіргі кезде дүние жүзі елдерінің
кепшілігі мемлекеттік демографиялық саясат
жүргізу арқылы халықтың ұдайы өсуін
басқаруға тырысады.

Әр түрлі елдердегі демографиялық саясаттың бағыты сол елдерде бар демографиялық
проблемаларға байланысты. Мысалы, халықтың өсуі тым көп елдерде бұл саясат оны
азайтуға бағытталған. Дүние жүзіндегі халқы ең көп ел – ҚХР үкіметінің мақсаты
халықтың өсімін күрт тоқтатып, елді жанұяға жалғыз бала деңгейіне «шығару»
болды.ҚХР әкімшілік шаралардан насихаттық және экономикалық шараларға ауысты.
Осының нәтижесінде жанұяны жоспарлау айтарлықтай нәтиже берді – халықтың
жылдық өсімі 28 пайыздан (1968) 10-11 пайызға дейін төмендеді, яғни дүниежүзілік
орташа деңгейден төмен болды.
ҚХР – дің тәжірибесі халқының табиғи өсімі жоғары көптеген елдер үшін өнеге болды.
Халқы көп Үндістан осы жолға түсіп «әр жанұяға – екі бала « ұранын ұстанатын болды.
Алайда мұнда демографиялық саясаттың жүзеге асырылуы онша ойдағыдай емес. Тууды
мемлекеттік тұрғыда шектеу саясатын сондай –ақ Бангладеш, Индонезия, Шри – Ланка,
Пәкістан және басқа бірқатар азиялық және латынамерикалық елдер де жүргізуде.
Демографиялық саясаттың нәтижесі бәрінен гөрі Африканың дамуы нашар елдерінде төмен.
Мұсылман елдерінде халықтың балалы –шағалы болуын дін қолдайды.
1. Қытай

10. Латын
2.Үндістан
Америка Елдері

9. Африка 3. Ресей
Демографиялы
қ саясатты
енгізген елдер
ондығы :
8. Азия Елдері 4. Жапония

7. Швеция 5. АҚШ

6. Испания
2050 жылға қарай табиғи өсімі
Кейбір дамыған елдерде (Франция,
төмендеуі мүмкін елдер:
ГФР, Дания, Бельгия, Венгрия және
т.б.) – демографиялық саясат халық
Германия
өсімін көбейтуді көздейді. Бұл
мемлекеттер үкіметтерінін тууды Қытай

көбейтіп көтермелеу үшін қолданп Польша
отырған шаралары әр алуан;
Ресей
олардың қатарында екі және одан
көп баласы бар жанұяларға Румыния
ақшалай төлемдер мен жеңілдіктер Сербия
берілуін, түсік түсіруге тиым
салынуын (ГФР) және т.б. Таиланд

шараларды айтуға болады.
Біздің өркениетіміз демографиялық күрт өрлеу шыңынан өтті. Алайда халық саны одан әрі
көбейіп отыр.Планетамыз тұрғындары санының табиғи тұрақтануына жету қажет. Бұған
жетудің жолы ең алдымен дамуы нашар елдерде халық ағарту ісін өркендету. Бұл орайда
нысаналы демографиялық саясаттың рөлі өте зор, мемлекеттердің бірден – бірге көбі
осындай саясат ұстанып отыр.
Адамзат басты – басты үш нәсілге: еуропеидтік, монголоидтік және негроидтік нәсілдерге бөлінеді.
Бұларға қоса кейбір ғалымдар тағы бір төртінші нәсіл – австралоидтік нәсіл бар деп есептейді. Оның
онша көп емес өкілдері Азияның оңтүстік – шығысында, Мұхит аралдары мен Австралияда қоныстанған.
Алайда дүние жүзінің барлық халқы осы нәсілдерге жатады деп ойлау дұрыс емес. Олардың өкілдері
дүние жүзі халқының жалпы санында 70 пайыздай ғана. Қалған 30 пайызы аралас және аралық нәсілдік
топтар; бұларға жататындар, мысалы эфиоптар, малагасийліктер, полинезиялықтар, меланезиялықтар
және т.б.
Жер шары халқының этностық (ұлттық) құрамы – ұзақ тарихи
процестің нәтижесі. Қазіргі уақытта дүние жүзінде этностық
қауымдастықтардың әр алуан түрлері: жекелеген тайпалар, рулас
тайпалар топтары, ұлыстар, ұлттар бар.

Этностық қауымдастық мынадай белгілердің:

мәдениет пен
этностық сана
ортақ тіл аумақ тұрмыс
– сезім
ерекшеліктері

-секілді белгілердің жиынтығымен сипатталады.
Ұлттық құрамы

Екі ұлтты
• Жапония • Үндістан
• Корея • Канада • Қазақста
• Бельгия н
Бір ұлтты Көп ұлтты

Ұлттық өлшемдер адамзаттың мемлекеттерге бөлінуінің негізі болады. Кейде бір немесе
бірнеше ұлт бір мемлекет құруы мүмкін( Ресей, Үндістан және т.б.). Мемлекеттік және
этностық шекралардың бөлшектенуі апарып соғады. Мысалы, курдтер Түркия, Иран,
Ирак және Сирия түйісетін тұста шоғырланған.
Жер шарындағы мемлекеттердің жартысына жуығы бір ұлтты (яғни,
негізгі ұлт 90 пайыздан астам). Бұлар Дания, Швеция, және т.б. Қалған
елдер көп ұлтты Олардың қатырна Ресей, АҚШ – ты (бұл елдерде 100- ден
астам әр түрлі ұлттардың өкілдері тұрады), Ұлыбританияны
(ағылшындар, шотландтар, уэльстіктер және т.б.), Испанияны (испандар,
католондықатр, баскілер және т.б.) жатқызуға болады.

Көпұлттылық әсіресе дамушы
елдерге тән. Үндістанның өзінде ғана
бірнеше жүз, Нигерияда 200- ге жуық,
Индонезияда 150 – дей әр түрлі
этностық қауымдастықтар бар.
Халықтар әдетте тілдік жақындығы принципі бойынша
топтастырылады. Бұлайша топтастырудағы ең үлкен бірлік – тілдік
отбасылар. Сан жағынан ең көбі үндіеуропалық отбасы, онда шамамен
2,5 млрд. адам бар.

Ең көп таралған тілдік отбасылар:

Үнді-Еуропалық Қытай-тибет Орал-алтай тілдері
тілдер тілдері

• 2,5 млрд • 1,2 млрд • 500 млн
қолданушылар, қолданушылар қолданушылар,
оның ішінде негізгі түркі
Үнді-Арий тілдерін қоса
тілдері, герман алғанда,
тілдері және
балтық-славян
тілдері;
Дүние жүзінің неғұрлым көп тараған тілдері мыналар:

Реті Тілі Ана тілі Екінші Қолданушылардың
жалпы саны
1 Қытай тілі 1,2 миллиард 300 миллионға дейін 1,5 миллиардқа дейін
2 Ағылшын тілі 500 миллион 1 миллиардқа дейін 1,5 миллиардқа дейін
3 Испан тілі[4] 425 миллион 125 миллионға дейін 550 миллионға дейін
4 Араб тілі 300 миллион 120 миллионға дейін 420 миллионға дейін
5 Орыс тілі 160 миллион 100 миллионға дейін 260 миллионға дейін
6 Португал тілі[ 230 миллион 30 миллионға дейін 260 миллионға дейін
7 Неміс тілі 120 миллион 80 миллионға дейін 200 миллионға дейін
8 Француз тілі 75 миллион 195 миллионға дейін 270 миллионға дейін

Ұлыбритания мен Испанияның өзінің халқынан әлдеқайда көп халыққа ағылшын және
испан тілдерінің кеңінен тарауы Азияның, Африка мен Латын Америкасының көптеген
елдерінің бұрын отар болғанынан. Мысалы, Африкадағы 19 елдің мемлекеттік тілі осы
күнге дейін ағылшын тілі болып отыр.Мұндағы ұлттық белгі тілдік белгіден едәуір
сараланады.
Дүние жүзінің неғұрлым көп тараған тілдері мыналар:
Адамдардың діни түсініктерінде ХХ ғасырда күрт
өзгерістер болғанына және халықтың бірсыпырасының
діннен қол үзгеніне қарамастан, дүние жүзінде діннің
позициясы берік. Ол адамдардың ақыл – ойына, құлқына,
әдет – ғұрпына, адамдар арасындағы қарым – қатынасқа
және тіпті кейбір мемлекеттердің сыртқы саясатына
әсер ықпал етіп келеді.
Бүгінде әлемде дүниежүзілік діндер деп аталатын үш дін бар, олардың бұлай деп аталатыны
бұл діндерді кейде әр түрлі континеттерді мекендейтін көптеген халықтар ұстанады.

Индуизм

Ислам Конфуций

Даосизм

Синтоизм
Будда Христиан
Иудеизм

Әлемдік Ұлттық
Олардың ішінде ең көп тарағанының бірі – христиандық, оны ұстанатындар 1 млрд. адамнан
асады. Христиандықтың ықпалы Еуропа, Америка, Австралия елдерінде неғұрлым күшті.
Христиан дінін ұстанушылар Азия мен Африкада да бар, мұнда олар еуропалықтардың
миссионерлік әрекетімен тараған.

Христиандықтың негізгі бұтақтары – католицизм, православие, протестанттық.
Дүние жүзінің кейбір елдерінде (мәселен АҚШ – та) осы бағыттардың бәрі бар.
Ал Латын Америкасында үстем дін – католицизм. Грекияда – православие,
Австралияда – протестанттық,т.б.
Енді бір дүниежүзілік дін – ислам неғұрлым шоғырланып тараған. Мұсылмандар негізінен Азия мен
Африкада (Сауд Арабиясы, Түркия, Иран, Ирак, Ауғанстан, Пәкістан, Бангладеш, Алжир, Марокко,
Египет, Индонезия, Үндістан, Малайзия және т.б.). Исламды ұстанушылар Орта Азияда, Қазақстанда,
Кавказда, Ресейде, Қытайда, Еуропада тұрады. Дүние жүзінде мұсылмандардың жалпы саны 1,5 млрд.
адамға жуық және мұсылман елдерде халықсаны артып келе жатқандықтан тез көбеюде.

Исламның тараған жері – Сауд
Арабиясындағы Мекке және
Мәдине қалалары деп
есептеледі. Басқа дүниежүзілік
діндердегі секілді исламда да
біртұтастық жоқ. Онда суниттер
мен шейіттер деп аталатын екі
бағыт бар. Қазіргі заманғы
мұсылман әлемінде сунниттер
көп басым, ал шейіттер
негізінен екі елде – Иран мен
Иракта тұрады.
Үшінші дүниежүзілік дін – буддизмнің тараған ауданы географиялық
жағынан анағұрлым шектеулі. Оны ұстанатындар непалдықтар,
бирмалықтар, Үндіқытай, Үндістан, Шри – Ланка, Қытай, Монғолия
елдерінің дінге сенетін тұрғындарының біразы.

Ресейде буддизмді ұстанатындар Бурятияда, Қалмақстанда,
Тувада. Буддистердің жалпы саны шамамен 200 млн. адам.
Дүниежүзілік діндерге қоса өзіндік
ерекшеліктері бар ұлттық діндер де бар.
Мысалы, Үндістанда индуизм, Қытайда
конфуцийшілдік, Жапонияда синтоизм,
Израильде иудаизм бар. Тропиктік
Африканың, Азияның, Латын Америкасы мен
Австралияның жетуі қиын және артта қалған
аудандарында негізінен әр алуан рухтарға ,
табиғи обьектілерге және т.б. табынатын
жергілікті діни наным – сенімдер әлі де бар.

Жер шары халқының басым көпшілігі дінге сенеді. Мұның мәнісі қазіргі заманның
келелі проблемаларының ойдағыдай шешілуі едәуір дәрежеде дінге сенетіндер мен
дінге сенбейтіндердің бірлігін нығайтуға байланысты деген сөз. Біздің күрделі
заманымызда дінбасылары әсіресе бейбітшілікті сақтау, қарусыздану, айналадағы
ортаны қорғау туралы мәселелерде барған сайын прогресті позициялар ұстанып отыр.

Ұқсас жұмыстар

Егде жастағы адамдар көбінесе

Қазақстан Республикасының экономикасы мен еңбек ресурстарына сипаттама

Халықтың жастық- жыныстық құрамы. Еңбек ресурстары туралы

Халықтың жастық - жыныстық құрамы. Еңбек ресурстары

Адамзаттың жаhандық мәселелерінің рухани адамгершілік сипаты туралы ақпарат

Жасушаға әсер етуші факторлар

Қарттар мен қарттарға қызмет көрсетудің шетелдік тәжірбиесі

Жаһандық мәселелер

ЖАҺАНДАНУ ТУРАЛЫ

Демографиялық проблема

Пәндер